Η Ελληνική Αρχαιότητα: Ι. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ - 2. Νομοθέτες και τύραννοι

2.9. Ἄραρα Χάραρα

Δεν διακρίνεται πάντοτε εύκολα η θρησκεία από τη μαγεία. Μαγικές πρακτικές συνυπάρχουν με θρησκευτικές τελετές, παραδοσιακούς μύθους, ακόμη και ορθολογικές επιστημονικές ανακαλύψεις. Αντίθετα με μια εσφαλμένη άποψη που λέει ότι η θρησκεία περιλαμβάνει ανώτερα όντα ενώ η μαγεία λειτουργεί μηχανικά, στις μαγικές επικλήσεις περιλαμβάνονται συχνά δαίμονες ή θεοί, ενώ ορισμένες επίσημες ιεροπραξίες δεν απευθύνονται σε θεότητες.

Γενικά η μαγεία βασίζεται στην αρχή της συμπάθειας. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, ο κόσμος είναι ένα κλειστό σύστημα, τα μέρη του οποίου βρίσκονται σε διαρκή αλληλεξάρτηση και αμφίδρομη επιρροή. Αν λοιπόν κάποιος μάθει τις αφανείς σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, θα μπορεί, παραδείγματος χάριν, να προκαλεί βροχή για το χωράφι του, χύνοντας μια συμβολική ποσότητα νερού πάνω στο ξερό έδαφος. Το μέρος θα μαγνητίσει συμπαθητικά το όλον και έτσι νερό θα συγκεντρωθεί από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα υπό μορφή νεφών και, για να βρει το όμοιό του, θα κατέλθει ως βροχή.

Οι κυριότερες πηγές μας για την αρχαία ελληνική μαγεία προέρχονται από την αρχαιολογική σκαπάνη. Μολύβδινες πινακίδες με ολιγόστιχες επιγραφές που «δένουν» τον εχθρό (κατάδεσμοι), μικρές πήλινες κούκλες τρυπημένες με περόνες σε διάφορα σημεία του σώματος, φυλακτά για αποτροπή του «κακού ματιού» ή για ενδυνάμωση αυτού που τα φορά και ξόρκια (ἐπῳδαί) για ίαση από ασθένειες που έχουν προκληθεί με παρεμβολή πνευμάτων και δαιμόνων έχουν βρεθεί σε διάφορα σημεία του ελληνικού κόσμου, μέσα σε τάφους και πηγάδια. Τα ευρήματα ξεκινούν τον 6ο αιώνα και πληθαίνουν την κλασική εποχή, ιδίως στην Αθήνα. (Σε σχέση με άλλες πόλεις, η Αθήνα ήταν, όπως σε άλλους τομείς, ανεκτικότερη και στις μαγικές πρακτικές.) Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, η μαγεία βρισκόταν σε πλήρη άνθηση σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Πληθώρα μαγικών κειμένων γραμμένων σε παπύρους έχει ανακαλυφθεί στην Αίγυπτο, και έτσι η παλαιά υπόθεση ότι η μαγεία έφτασε στην Ελλάδα από την Αίγυπτο, τη χώρα της πανάρχαιης σοφίας στα ζητήματα των θεών, παραμένει ελκυστική.

Η αρχαία μαγεία καλύπτει ένα ευρύτερο φάσμα δραστηριοτήτων από αυτό που περιλαμβάνει συνήθως ο σύγχρονος όρος. Εκτός από την πρόκληση αποτελεσμάτων που σχετίζονται με τις πρακτικές ανάγκες της ζωής, οι αρχαίες μαγικές επικλήσεις και τελετές αποσκοπούσαν επίσης, ορισμένες φορές, σε εμπειρίες πνευματικής επαφής με θεούς. Ο μάγος ήταν ένας ειδήμων στα θέματα των θεών και, κατά την ελληνιστική περίοδο, υποτίθεται ότι μπορούσε να προκαλέσει κάποιες θεότητες, όπως την Εκάτη, την Ίσιδα ή τον Ήλιο, να φανερωθούν με βιωματική αμεσότητα.

Λίγες είναι οι αναφορές των συγγραφέων της αρχαϊκής και κλασικής εποχής στις μαγικές πρακτικές. Αυτή η απουσία είναι δικαιολογημένη εξαιτίας τόσο της μυστικότητας των τελετών όσο και της μικρής εκτίμησης που έχαιραν οι πρακτικές αυτές στα μάτια των διανοουμένων. Η μαγεία βρισκόταν στα όρια της κοινής ηθικής και κάποτε μάλιστα τα ξεπερνούσε.

Μια επιγραφή χαραγμένη σε μολύβδινο έλασμα τον 4ο αιώνα παρουσιάζει τον ανταγωνισμό μαγείρων στο πλαίσιο μιας δικαστικής διένεξης. Ο πελάτης του μάγου, που μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, «δεσμεύει» τον αντίδικό του Θεαγένη και τους συμμάχους του για να μην μπορέσουν να εμφανιστούν στο δικαστήριο ως μάρτυρες κατηγορίας:

Δένω (καταδέω) τον Θεαγένη, τη γλώσσα του και την ψυχή του και τα λόγια που χρησιμοποιεί. Δένω επίσης τα χέρια και τα πόδια του Πυρρία, του μαγείρου, τη γλώσσα του, την ψυχή του, τα λόγια του. Δένω επίσης τη γυναίκα του Πυρρία, τη γλώσσα της και την ψυχή της. Δένω επίσης τον μάγειρο Κερκίωνα και τον μάγειρο Δόκιμο, τις γλώσσες τους, τις ψυχές τους, τα λόγια που χρησιμοποιούν. Δένω επίσης τον Κινέα, τη γλώσσα του, την ψυχή του και τα λόγια με τα οποία βοηθάει τον Θεαγένη. Δένω επίσης τη γλώσσα του Φερεκλή, την ψυχή του και τη μαρτυρία του προς όφελος του Θεαγένη. Δένω επίσης τη γλώσσα του Σεύθη, την ψυχή του και τα λόγια που χρησιμοποιεί, όπως επίσης τα πόδια του, τα χέρια του, τα μάτια και το στόμα του. Δένω επίσης τη γλώσσα του Λαμπρία, την ψυχή του και τα λόγια που χρησιμοποιεί, όπως επίσης τα πόδια του, τα χέρια του, τα μάτια και το στόμα του. Όλους αυτούς τους δένω, τους εξαφανίζω, τους θάβω, τους καρφώνω - για να μην καταφέρουν διόλου να εμφανιστούν ενώπιον των δικαστών ως μάρτυρες κατηγορίας, είτε με επιχειρήματα είτε με αποδείξεις.

Τέτοιες επιγραφές προϋποθέτουν αντίστοιχες νυχτερινές τελετές. Ο μάγος (μια λέξη που αρχικά σήμαινε τον Μήδο και μετά τον Πέρση ιερέα αλλά σύντομα χαρακτήρισε αυτόν που εισάγει ξένες θρησκευτικές πρακτικές) ονομαζόταν επίσης γόης («αυτός που θρηνεί») και ἀγύρτης («αυτός που μαζεύει τις ψυχές των νεκρών») και χαρακτηριζόταν συχνά νυκτιπόλος («αυτός που περπατά τη νύχτα»). Για την επιτυχία των μαγικών τελετών επιλεγόταν συχνά η φάση πριν από τη νέα σελήνη (η οποία στην αρχαιότητα ονομαζόταν χαρακτηριστικά «παλαιά μαζί και νέα»), τότε που ο ουρανός είναι εντελώς σκοτεινός, καθώς πραγματοποιείται η μετάβαση από τον προηγούμενο στον επόμενο μήνα. Ως κατάλληλοι τόποι θεωρούνταν τα τρίστρατα, εκεί που ο δρόμος ανοίγει σε σχήμα φουρκέτας (σαν το γράμμα Υ). Αυτές οι στιγμές της χρονικής και τοπικής αβεβαιότητας, αυτές οι μεταβατικές φάσεις που φαίνεται σαν να βάζουν την ίδια τη φύση σε δίλημμα, ήταν πάντοτε οι πιο ταιριαστές για την επιτυχία των μαγικών τελετουργιών. Τα γραπτά σύμβολα της τελετουργίας, όπως ο κατάδεσμος εναντίον του Θεαγένη, τοποθετούνταν, μετά την ολοκλήρωση της τελετής, μέσα στη μαύρη γη, στα σημεία εκείνα όπου ο υποχθόνιος κόσμος των νεκρών φαίνεται να έρχεται σε επαφή με τον επίγειο κόσμο των ζώντων.

Φυσικά, και μόνο λόγω τύχης, κάποιες μαγικές τελετουργίες είχαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η επιτυχία, σωστά διαφημιζόμενη, ενίσχυε το κύρος των μάγων. Για τις άλλες το κέρδος που αποκόμιζε ο πελάτης ήταν αποκλειστικά ψυχικό - διόλου ευκαταφρόνητο όφελος, αφού και η επιτυχία των πράξεων καθορίζεται συχνά από τη διάθεση. Μέσω των μαγικών πρακτικών εκτονώνονταν τα έντονα συναισθήματα της οργής ή του θυμού, έβρισκε διέξοδο η φυσική επιθετικότητα, εκπληρωνόταν άμεσα η επιθυμία και μπορούσε να αποκατασταθεί η ψυχική ισορροπία ανθρώπων που αισθάνονταν αδικημένοι, περιθωριοποιημένοι ή απλώς, σε δεδομένες περιστάσεις, αδύναμοι.

Επειδή η ευσέβεια των αρχαίων Ελλήνων ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την τέλεση των καθιερωμένων και πατροπαράδοτων τελετουργιών, είναι δύσκολο να χαραχθεί απόλυτη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον χώρο της θρησκείας και το συναφές πεδίο των μαγικών πρακτικών. Γενικά η μαγεία ήταν ιδιωτική υπόθεση που ενδιέφερε μεμονωμένα άτομα και συγκεκριμένες επιδιώξεις τους, ενώ η θρησκεία αφορούσε συνήθως ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Η διαφορά αυτή οδήγησε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς στο συμπέρασμα ότι οι τραγουδιστές των ορφικών επών και οι περιπλανώμενοι ιερείς, που υπόσχονταν λύτρωση από τα παρόντα και τα μέλλοντα δεινά, δεν ήταν παρά μια ειδική κατηγορία μάγων.