Επίκουρος: The Final Cut

Χιλιάδες χρόνια πριν από την εφεύρεση των σύγχρονων μικροσκοπίων, μια μοναδική “κάστα” φιλοσόφων ανακάλυψε τις βασικές αρχές της ύλης μ΄ένα τρόπο που μας είναι σχεδόν αδύνατο να πιστέψουμε. Ήταν οι “Ατομιστές.” ‘Ένα όνομα που οφείλεται στην ριζοσπαστική τους θεωρία που ήθελε όλο τον υλικό κόσμο να αποτελείται από μικρές, αδιαίρετες μονάδες: τα “άτομα” (“α” + “τομή”).

Ένας από τους πρώτους που υποστήριξε τη θεωρία αυτή ήταν ο Δημόκριτος, όμως τα περισσότερα από τα γραπτά του έχουνε πια χαθεί. Μεταξύ εκείνων όμως που δέχθηκαν τις θεωρίες του ήτανε ο Επίκουρος, ένα όνομα που φέρνει ακόμα στο νου πολυτελή γεύματα και ηδονές κάθε τύπου, αλλά που στην πραγματικότητα υπήρξε υπεύθυνος για την τελειοποίηση και μετάδοση των διδαγμάτων του δασκάλου του, τραβώντας τα στα “άκρα,” ώσπου να τολμήσει να φανταστεί πως ζούμε σε μια εικονική προσομοίωση, στην οποία η ίδια η πραγματικότητα είναι φτιαγμένη από pixels!

Με την πάροδο των αιώνων πολλές από τις διδασκαλίες του θα χαθούν, όμως μερικές θα πέρναγαν από τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, για ν’ ανακαλυφθούν ξανά στην Αναγέννηση, και από εκεί… στον Διαφωτισμό, όπου θα συμβάλλουν στη δημιουργία της σύγχρονης επιστήμης, μέσω της οποίας έφθασαν… σ’ εμάς. Εν ελλείψει τεχνολογίας, οι ατομιστές έφτασαν στο αξιοσημείωτο συμπέρασμα τους μέσω της λογικής, και δια μέσου ενός “πειράματος σκέψης”:

Ας υποθέσουμε, είπαν, ότι παίρνετε στα χέρια σας ένα κομμάτι ύλης. Οτιδήποτε, από ένα κομμάτι ξύλου μέχρι και μια σταγόνα νερού, και το διαιρείται στο μισό. Εν συνεχεία, πάρτε ένα από δύο μισά, και διαιρέστε το ξανά, ώστε να μείνετε μ’ το ένα τέταρτο. Τώρα, παίρνετε το τέταρτο, και το διαιρείτε στο μισό για μια ακόμη φορά, επαναλαμβάνοντας τη διαδικασία ξανά και ξανά, διαιρώντας το μικρότερο από τα κομμάτια στο μισό, κόβοντας και ξανακόβοντας, ώσπου …ώσπου τι;

Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Έλληνες δεν πίστεψαν ποτέ στο “άπειρο” σαν κυριολεκτική πραγματικότητα, αλλά μόνο σαν σχήμα λόγου, για να πούνε ίσως… κάτι σαν: “φανταστείτε έναν μεγάλο αριθμό.” Έτσι λοιπόν, για εκείνους, αυτή η “άπειρη” διαίρεση θα πρέπει υποχρεωτικά να τελειώσει, και όταν αυτό συμβεί, ύστερα από “εκατομμύρια επί εκατομμυρίων” τομών, θα έχουμε μείνει με το μικρότερο δυνατό κομμάτι ύλης. Τόσο μικρό, που δε μπορούμε παρά να ρωτήσουμε τι ακριβώς θα συνέβαινε αν προσπαθούμε να κάνουμε μια τελική τομή.

Και ήταν σε αυτό ακριβώς το σημείο που οι ατομιστές έκαναν την πιο τολμηρή τους σκέψη. Είπαν δηλαδή, ότι μόνο ένα από δύο ενδεχόμενα μπορούσαν να συμβούν. Εάν το κομμάτι που έμενε μπορούσε πράγματι να διαιρεθεί, όντας (ποσοτικά) το πιο κοντινό που μπορεί κάτι να φτάσει κάτι στο μηδέν, θα εξαφανιστεί, καθώς τα δύο μισά θα “στρογγυλοποιηθουν” σε μηδέν.

Αυτό όμως, θα σήμαινε και πως ο κόσμος ολόκληρος είναι φτιαγμένος απ’ το “τίποτα,” μιας και μπορεί να αναλυθεί στο τίποτα με τη διαίρεση. Αυτό θα ήταν σαν να προσθέταμε μια σειρά από μηδενικά και να βγάζαμε στο τέλος το “ένα.” Αδύνατο!

Που σημαίνει ότι και αυτή η “τελική τομή,” ήταν επίσης αδύνατη, και ότι κόβοντας ένα κομμάτι ύλης “επ’ άπειρον” θα φτάσουμε τελικά σ’ ένα βασικό, αδιαίρετο στοιχείο. Και έτσι, αυτοί οι ριζοσπάστες φιλόσοφοι πρότειναν μια ιδέα που χιλιάδες χρόνια αργότερα θα γινόταν επιστημονικό δεδομένο: ότι όλη η πραγματικότητα, κι όσο ποικιλόμορφη κι αν φαίνεται στις αισθήσεις μας, αποτελείται στην ουσία από μικρές, αδιαίρετες μονάδες. Ο Ατομιστές ονόμασαν αυτές τις μονάδες “μη-διαιρετέες,” ή αλλιώς… “ά-τομα.”

Οι πηγές υποστηρίζουν πως ο πρώτος που έθεσε αυτή τη θεωρία ήταν ο Λεύκιππος, ένας φιλόσοφος σύγχρονος του Σωκράτη, ενώ ο πιο διάσημος μαθητής του ήταν ο Δημόκριτος, τα γραπτά και των δύο τους όμως έχουνε πια χαθεί.

Αυτό, παραταύτα, μπορεί να μην οφείλεται μόνο στην αμέλεια, μιας και οι θεωρίες των Ατομιστών περί της “υλικής φύση όλων των φαινομένων” δεν ήταν καθόλου δημοφιλής στην εποχή τους, και ο ίδιος ο Πλάτωνας φημολογείται πως είχε δηλώσει ότι “όλα τα γραπτά του Δημόκριτου πρέπει να συγκεντρωθούν σε ένα μέρος… και να καούν!” Όμως η ατομική θεωρία επέζησε, μέχρι που έναν αιώνα αργότερα πέρασε στο Επίκουρο, από τις επιστολές του οποίου γνωρίσαμε γι’ αυτή την “πρώιμη επιστήμη.”

Είναι μέσω του Επίκουρου που μάθαμε πως οι ατομιστές, όχι μόνο εφηύραν, αλλά και ακολούθησαν τη θεωρία τους στο λογικό της συμπέρασμα: πως η πραγματικότητα είναι ομοιόμορφη, μιας και είναι φτιαγμένη από τα ίδια βασικά συστατικά, τα ίδια άτομα, με μόνες τις διαφορές τους σε σχήμα και μέγεθος να είναι αρκετές ώστε συστατικά όπως το νερό, το σίδερο, και ο αέρας να μοιάζουν τόσο διαφορετικά στις αισθήσεις μας.

Από τη νέα και πανίσχυρη οπτική τους, οι ιδιότητες που αντιλαμβανόμαστε εμείς, όπως το βάρος και το χρώμα, δεν υπάρχουν από μόνες τους, αλλά είναι το υποπροϊόν των ποικίλων τρόπων με τους οποίους τα άτομα αλληλεπιδρούν με το σώμα μας, τον τρόπο με τον οποίο “χτυπούν” πάνω στα αισθητήρια όργανα μας.

Τα ίδια τα άτομα δεν χρειάζονται να έχουν καμία από τις ιδιότητες που παράγουν. Μπορούν να είναι άχρωμα για παράδειγμα, αλλά να προκαλούν την αίσθηση του χρώματος μόνο με τον τρόπο που εισέρχονται στα μάτια μας.

Με αυτή του την περιγραφή, ο Επίκουρος κατάφερε να εξηγήσει απόλυτα την αίσθηση της όσφρησης, που προκαλείται από τα σωματίδια που ξεφεύγουν μέσω της θερμοκρασίας μέσα από ένα πιάτο με φαγητό. Αλλά ακόμη και η όραση, και μόνο με λίγες μικρές αλλαγές, μπορεί επίσης να εξηγηθεί μέσα από άτομα, και πιο συγκεκριμένα τα φωτόνια, τα σωματίδια του φωτός που χτυπούν τα μάτια μας.

Αλλά πέρα ​​από αυτές τις παρατηρήσεις, ο λόγος που οι θεωρίες του Επίκουρου είναι τόσο σύγχρονες, είναι ότι κατάλαβε πως ένας πολύ μικρός αριθμός στοιχείων μπορεί από μόνος του να φτιάξει ολόκληρο το φυσικό κόσμο. Κατά ειρωνικό τρόπο, και σε αντίθεση με τα μεγάλα άλματα της ενστικτώδους αντίληψης του Επίκουρου, η σύγχρονη χημεία έπρεπε να εξελιχθεί σταδιακά, και για σχεδόν 2.000 χρόνια, πριν φτάσει στα ίδια συμπεράσματα, μέσα από τον Περιοδικό Πίνακα. Όταν όμως το έκανε, κάθε μαθητής γυμνασίου στον κόσμο έμαθε πως ο Επίκουρος είχε δίκιο, και ότι το νερό αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ενός οξυγόνου, το γνωστό σε όλους “H2O.”

Παρατηρήστε, πως τόσο το υδρογόνο όσο και οξυγόνο είναι αέρια, ενώ το αποτέλεσμα της ένωσής τους είναι υγρό. Ο Επίκουρος είχε καταλάβει ότι τα άτομα δεν χρειάζονται να έχουν τις ιδιότητες των υλικών που συνθέτουν, πριν από τη σύνθεση τους, αλλά παράγουν διαφορετικά υλικά μόνο και μόνο μέσα από τους τρόπους που συνδυάζονται.

Όμως ο Επίκουρος θα ξεπερνούσε ακόμα και τους ίδιους τους ατομιστές στη φαντασία με τη θεωρία του ότι εκτός από την ύλη, ο ίδιος ο Χώρος είχε μια “ελάχιστη ποσότητα.”

Μια πραγματικότητα που είναι… “πιξελιασμένη!” (pixelated) όπου τα αντικείμενα κινούνται όπως οι χαρακτήρες στην οθόνη του υπολογιστή μέσα από ένα βιντεοπαιχνίδι, και για τουλάχιστον ένα pixel τη φορά. Λες και ζούμε σε μια γιγαντιαία προσομοίωση.

Και όσο τρελό κι αν ακούγεται, ο διάσημος φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, που έγινε δημοφιλής μέσα από την τηλεοπτική σειρά “Breaking Bad,” πίστευε ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο, και πρότεινε ότι κανένα αντικείμενο δεν μπορεί να κινηθεί για λιγότερο από το μήκος της Σταθεράς Πλανκ.

Ο Επίκουρος μπορεί να μην εξέφρασε τις ιδέες του με τόση σαφήνεια όση τους προσδώσαμε εδώ, όμως οι αρχές τους είναι εκεί, στα γραπτά του, πολλά δε από τα οποία έχουν το μαχητικό ύφος των σύγχρονων υπερασπιστών της επιστήμης, όπως ο Σαμ Χάρις και ο Ρίτσαρντ Ντόκινς.

Γιατί αν θεωρήσατε ότι όλος αυτός ο πρώιμος “αναγωγισμός” (reductionism) θα οδηγούσε τον Επίκουρο στην απόρριψη της θρησκείας θα είχατε δίκιο, καθώς ο φιλόσοφος αυτός εγκαινίασε μια πρώιμη μορφή του “επιστημονικού αθεϊσμού” που τελευταία κερδίζει έδαφος. Παρόλο που η δική του εκδοχή διαθέτει ένα ποιητικό ύφος που συχνά λείπει στις μέρες μας.

Σε μια από τις επιστολές τους για παράδειγμα, κι ενώ εξηγεί πώς μερικές φορές οι θρησκευτικές πεποιθήσεις μπορεί τυχαία να αποδειχθούν σωστές, ο Επίκουρος λέει πως “είναι καλύτερα να είμαστε λογικά ατυχείς από παράλογα τυχεροί,” και ότι “είναι καλύτερο για μια όμορφη θεωρία να έχει τα λάθος αποτελέσματα, από μια άσχημη να έχει τα σωστά αποτελέσματα μόνο από τύχη.”

Όμως παρόλη την πρωτοτυπία τους οι Ατομιστές δεν είχαν ποτέ μεγάλη επίδραση στον πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας, με τον Αριστοτέλη, ίσως το μεγαλύτερο στοχαστή της εποχής του, να κοροϊδεύει πολλά από τα συμπεράσματά τους. Και οι πραγματικοί λόγοι πίσω από αυτή την απόρριψη μπορεί να αποδειχθούν ακόμα πιο ενδιαφέροντες κι από τις ίδιες τις θεωρίες.

Ένα “σκοτεινό τούνελ” που υποσχόμαστε ν’ ακολουθήσουμε στα επόμενα επεισόδια. Ένα τούνελ που φτάνει βαθιά στις ρίζες της σύγχρονης επιστήμης, την επιστήμη εκείνη που τελικά δέχτηκε τον Επίκουρο. Δείχνοντας ωστόσο, πως οι λόγοι μπορεί να μην είναι τόσο ευγενής… όσο πιστεύαμε κάποτε.

 

Μπορείτε να δείτε το παραπάνω κείμενο οπτικοποιημένο στο παρακάτω βίντεο: