Σενέκας: Μεταξύ Στωικισμού και Επικουρισμού

Μία από τις μεγαλύτερες διαμάχες στην ιστορία της Φιλοσοφίας είναι αυτή μεταξύ Στωικισμού και Επικουρισμού. Οι δύο σχολές δημιουργήθηκαν σχεδόν την ίδια χρονική περίοδο, μετά τον θάνατο του Σωκράτη, γνώρισαν άνθιση και παρακμή, απέκτησαν χιλιάδες οπαδούς και αμφότερες επιζούν έως σήμερα, κυρίως, χάρη στην ηθική τους θεωρία. Από την άλλη, οι οπαδοί τους ανέκαθεν θεωρούνταν αντίπαλοι. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν ανταλλάξει απαξιωτικά σχόλια στον αγώνα για τη διεκδίκηση του τίτλου της καλύτερης φιλοσοφίας του βίου. Το να μιλήσει κάποιος με θετικό τρόπο για την «αντίπαλη» φιλοσοφία είναι σπάνιο. Ως εκ τούτου, ο Σενέκας αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση.

Ο ίδιος δηλώνει Στωικός. Το γνωρίζουν όλοι. Ωστόσο, δεν παραλείπει να παραθέτει συχνά τον Επίκουρο στα έργα του, να αναγνωρίζει τους υπόλοιπους Επικούρειους, τον Μητρόδωρο, τον Έρμαρχο, τον Πολύαινο, και να επαινεί τον «εχθρό». Στις Ηθικές Επιστολές επιχειρεί να καθοδηγήσει τον Λουκίλιο στη μελέτη, για να μην σπαταλά άσκοπα τον χρόνο του, να μην σκορπίζει τη σκέψη του σε συγγραφείς που δεν θα συνεισφέρουν στην φιλοσοφική του παιδεία. Αυτό δεν σημαίνει ότι προτείνει στον Λουκίλιο να διαβάζει μόνο Στωικούς. Οι φιλόσοφοι και οι φιλοσοφικές σχολές έχουν να προσφέρουν πολλά. Όχι μόνο οι Προσωκρατικοί, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, αλλά και ο αιώνιος «εχθρός» των Στωικών, ο Επίκουρος. Η σοφία μπορεί να προέλθει και από το αντίπαλο «στρατόπεδο».

 

«Από τα πολλά που έχω διαβάσει, κρατάω αυτό για τον εαυτό μου. Η σημερινή σκέψη είναι κάτι που ανακάλυψα στον Επίκουρο. Γιατί είμαι διατεθειμένος να διεισδύσω ακόμη και στο στρατόπεδο του εχθρού, όχι ως λιποτάκτης, αλλά ως ανιχνευτής. ‘Είναι τιμή’, λέει, ‘η φτώχεια που στηρίζεται στην ικανοποίηση’. (“Honesta,” inquit, “res est laeta paupertas.”). Πράγματι, αν υπάρχει ικανοποίηση, δεν υπάρχει καθόλου φτώχεια. Δεν είναι φτωχός αυτός που κατέχει λίγα, αλλά αυτός που λαχταρά περισσότερα, αυτό είναι φτώχεια. Ψάχνεις το όριο του πλούτου; Είναι, κατ’ αρχάς, να έχεις τα αναγκαία και, δεύτερον, να έχεις αυτά που είναι κοντά.» (2.5-6)

 

Η τέταρτη επιστολή κλείνει πάλι με τη διδαχή του Επίκουρου:

«Αλλά πρέπει να κλείσω την επιστολή μου. Επίτρεψέ μου να μοιραστώ μαζί σου ένα απόφθεγμα που μάζεψα από τον Κήπο κάποιου άλλου: ‘Είναι μεγάλος πλούτος η σύνδεση της φτώχειας με τον νόμο της φύσης’ (“Magnae divitiae sunt lege naturae composita paupertas.”). Και ξέρεις ποια είναι τα όρια του νόμου της φύσης; Να μην πεινάμε, να μην διψάμε, να μην κρυώνουμε» (4.10)

Ο Σενέκας παραπέμπει στον Επίκουρο για να διδάξει στον μαθητή του να αρκείται στα απαραίτητα και να μην αναζητεί τα πλούτη (επιστολές 4, 14, 16, 17, 18, 27), να ακολουθεί τον νόμο της φύσης:

«Επίτρεψέ μου να εκπληρώσω το χρέος μου και να σε αποχαιρετήσω: ‘Πλούτος γίνεται η φτώχεια όταν είναι σε συμφωνία με τον νόμο της φύσης’ (” Divitiae sunt ad legem naturae conposita paupertas.”). Αυτό το έλεγε συχνά ο Επίκουρος με διαφορετικούς τρόπους. Αλλά πότε δεν είναι υπερβολικό να επαναλαμβάνεται. Επειδή ποτέ δεν είναι αρκετό να διδάσκεται.» (27.9)

Δεν είναι μόνο ο Επίκουρος, ωστόσο, τον οποίο επαινεί ο Σενέκας με μεγάλη ευκολία. Στην 6^η επιστολή, που είναι αφιερωμένη στη γνώση, παροτρύνει τον Λουκίλιο να κάνει τη φιλοσοφία βίωμα. Η προσωπικότητα του Σωκράτη ενέπνευσε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον ίδιο και του Επίκουρου. Ο Κήπος δημιούργησε μεγάλους άντρες.

«Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και όλο το πλήθος των σοφών που επέλεξαν να ακολουθήσουν διαφορετικούς δρόμους, ωφελήθηκαν περισσότερο από την προσωπικότητα παρά από τα λόγια του Σωκράτη. Δεν ήταν η σχολή του Επίκουρου, αλλά ότι έζησαν κάτω από την ίδια στέγη, που έφτιαξε μεγάλους άντρες όπως τον Μητρόδωρο, τον Έρμαρχο και τον Πολύαινο.» (6.6)

Αν και Στωικός, ο Σενέκας δεν επικρίνει τον Επίκουρο, το αντίθετο. Δεν είναι λίγες οι φορές που τον επικαλείται χωρίς να κατακρίνει. Όταν το κάνει, απαντά μειλίχια στις προκλήσεις του «εχθρού». Στην 9^η επιστολή εξηγεί στον Λουκίλιο τη διαφορά μεταξύ Επικουρείων και Στωικών όσον αφορά τη φιλία. Αφορμή είναι η κριτική του Επίκουρου στον Στίλπωνα (υπήρξε δάσκαλος του Ζήνωνος Κιτιέως) για την αταραξία της ψυχής και την αυτάρκεια του σοφού σε σημείο που να μην χρειάζεται φίλους. Παρά τις διαφορές που επισημαίνονται, η επιστολή καταλήγει στη σύγκλιση των δύο απόψεων, οι φίλοι είναι απαραίτητοι στη ζωή, για τους Στωικούς είναι μια «φυσική ανάγκη». Οι Στωικοί και ο Στίλπων βρίσκονται σε «κοινό έδαφος», αλλά ο Επίκουρος αναφέρεται ακόμη μια φορά γιατί «δεν είναι μόνο η δική μας σχολή που κηρύσσει ευγενή διδάγματα» (Ne existimes nos solos generosa verba iactare):

«Ο ίδιος ο Επίκουρος, ο επικριτής του Στίλπωνα, είπε παρόμοια πράγματα που προσφέρουν καλή συμβουλή, αν και έχω ξεπληρώσει ήδη το χρέος της ημέρας. Λέει: ‘Αυτός που δεν εκτιμά την αυτάρκειά του, ακόμη κι αν είναι κυρίαρχος του κόσμου, είναι δυστυχισμένος’ (” Si cui,” inquit, ” sua non videntur amplissima, licet totius mundi dominus sit, tamen miser est.”). Ή, αν προτιμάς διαφορετική έκφραση- διότι σημασία έχει και το νόημα όχι μόνο οι λέξεις, ‘Δυστυχισμένος είναι, όποιος δεν μπορεί να κρίνει ότι είναι ευτυχής, ακόμη και αν κυβερνά τον κόσμο.’ (” Miser est, qui se non beatissimum iudicat, licet imperet mundo.”). Ωστόσο, για να ξέρεις, αυτές οι διδαχές είναι καθολικές.» (9.20-21)

Το ίδιο υποστηρίζεται στην 12^η επιστολή. Ο Σενέκας είναι δάσκαλος. Θέλει να απαλλάξει τον Λουκίλιο από προκαταλήψεις αιώνων. Στην ερώτηση του Λουκίλιου γιατί δανείζεται τόσο συχνά από τον Επίκουρο, απαντά: «Ό,τι είναι αλήθεια, είναι δική μου περιουσία (Quod verum est, meum est). Και θα συνεχίσω να χρησιμοποιώ παραθέματα του Επίκουρου, ώστε όλοι όσοι ορκίζονται στα λόγια κάποιου άλλου, και τοποθετούν την αξία στον ομιλητή παρά στα λόγια του, πρέπει να καταλάβουν ότι οι καλύτερες ιδέες είναι κοινό κτήμα.» (12.11)

 

Είναι εκλεκτικός ο Σενέκας; Επιλέγει αυτά που του ταιριάζουν από κάθε φιλοσοφία;  Γιατί επισκέπτεται το «στρατόπεδο του εχθρού» με τόση ευκολία; Ο ίδιος δεν συμφωνεί με αυτή την άποψη. Παρότι είναι Στωικός, δεν υπακούει σε δόγμα. Γράφει απευθυνόμενος στον αδελφό του, Γαλλίωνα, στο De vita beata (Περί ευτυχισμένης ζωής):

«Για να μην σε παρασύρω όμως με κουραστικές λεπτομέρειες θα παρακάμψω τις γνώμες των άλλων φιλοσόφων – μια που θα μου έπαιρνε πολύ χρόνο να τις απαριθμήσω και να τις ανασκευάσω. Άκουσε και τις δικές μας. Και όταν λέω δικές μας, δεν είμαι προσκολλημένος σε κανέναν συγκεκριμένο από τους εξοχότερους Στωικούς. Έχω και εγώ το δικαίωμα να εκφράσω τη δική μου γνώμη.» (3)

Ο Σενέκας δεν βρίσκεται στο «στρατόπεδο του εχθρού» αλλά στο στρατόπεδο της Φιλοσοφίας. Η Φιλοσοφία δεν είναι μάχη για την επικράτηση του ισχυρότερου ούτε πόλεμος σχολών. Είναι ο αδιάλειπτος αγώνας του ανθρώπου απέναντι στις προκαταλήψεις, τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Έχει στόχο την αλήθεια, την ελευθερία, την αυτογνωσία και, τελικά, την ευτυχία. Και σε αυτό, όλες οι σχολές και οι φιλόσοφοι είναι σύμμαχοι, στο ίδιο στρατόπεδο. Ακόμη και ο Επικουρισμός και ο Στωικισμός. Εξάλλου, τα κοινά στοιχεία των δύο σχολών, όσο αντίπαλες κι αν δείχνουν, είναι περισσότερα από τις διαφορές τους.