Πολικός Αστέρας: η πυξίδα του Βορρά

Πολικός Αστέρας είναι η ιδιαίτερη ονομασία του αστέρα α (άλφα) του αστερισμού Μικρά Άρκτος. Ο Πολικός Αστέρας έχει αποκληθεί «ο χρησιμότερος πρακτικά αστέρας στον ουρανό», επειδή βοηθά όχι μόνο τη ναυσιπλοΐα αλλά και την κάθε εύρεση του βορρά από ξηρά και θάλασσα στην οποιαδήποτε αστροφώτιστη νύχτα: βρίσκεται πρακτικά στο ίδιο σημείο οποιαδήποτε ώρα του 24ώρου και οποιαδήποτε στιγμή του έτους.

Το όνομα αυτό, όπως και το συνώνυμο «Αστέρι του Βορρά», προέρχεται από μία προσωρινή κατάσταση: το γεγονός ότι στην εποχή μας απέχει μόνο περί τα 40 λεπτά του τόξου από τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο, οπότε όλοι οι αστέρες στον ουρανό φαίνονται να περιστρέφονται (να περι-πολούν) γύρω του. Μάλιστα η γωνιακή του απόσταση από τον πόλο θα μειώνεται μέχρι το έτος 2100, οπότε θα φθάσει σε ένα ελάχιστο 26,5 λεπτών και μετά θα αρχίσει να αυξάνεται.

Σε οποιοδήποτε λοιπόν σημείο του βορείου ημισφαιρίου κι αν βρισκόμαστε, μπορούμε να τον διακρίνουμε και, πολύ απλά, φέρνοντας μια κάθετη νοητή γραμμή προς τον ορίζοντα, να μπορούμε να προσδιορίσουμε, ουσιαστικά με μεγάλη ακρίβεια, τον πραγματικό βορρά.

 

Αυτή η γειτνίαση με τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο ωστόσο είναι περιοδική: ακολουθεί την κίνηση του γήινου άξονα που ονομάζεται μετάπτωση. Μετά από 25.000 χρόνια περίπου θα υπάρξουν και πάλι λίγοι αιώνες κατά τους οποίους ο Πολικός Αστέρας θα δικαιολογεί το όνομα αυτό.

Η σύγχρονη Αστρονομία και Αστροφυσική μας πληροφορεί ότι ο Πολικός Αστέρας είναι ένας φωτεινός υπεργίγαντας επιφανειακής θερμοκρασίας 7.200 K με απόλυτο μέγεθος -3,64 (δηλαδή στην πραγματικότητα είναι 2.200 φορές λαμπρότερος από τον Ήλιο!) που απομακρύνεται από το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 17 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Η μάζα του είναι εξαπλάσια της ηλιακής και ο όγκος του 27.000 φορές μεγαλύτερος του ηλιακού. Πρόκειται για τριπλό αστέρα: ο πρώτος συνοδός του, Polaris B, ένας κίτρινος νάνος (φασματικού τύπου F3 V), ανακαλύφθηκε από τον Ουίλιαμ Χέρσελ το 1780 και αποτελεί ένα καλό «τεστ» για ένα διοπτρικό τηλεσκόπιο διαμέτρου 6 εκατοστών σε μεγέθυνση 80 φορές, καθώς έχει φαινόμενο μέγεθος 9 και απέχει 18 δευτερόλεπτα του τόξου από τον κυρίως Πολικό (ή 380 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα). Το 1929 ανακαλύφθηκε φασματοσκοπικώς η ύπαρξη του δεύτερου συνοδού, επίσης νάνου αστέρα, του Polaris Ab ή α UMi P ή α UMi a. Η απόσταση του συνοδού αυτού από τον κύριο αστέρα είναι «μόνο» 3 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα.

Επιπλέον, ο κυρίως Πολικός χαρακτηρίζεται και ως ελαφρότατα μεταβλητός αστέρας, συγκεκριμένα κηφείδης με πλάτος ταλαντώσεων μόλις 0,03 του μεγέθους (περί το έτος 1900 ήταν 0,15 του μεγέθους ή 8%, αλλά μειώθηκε γρήγορα μετά τα μέσα του εικοστού αιώνα). Μάλιστα είναι ο πλησιέστερος στη Γη κηφείδης. Η περίοδος μεταβολής είναι 3 ημέρες 23 ώρες 17 λεπτά (3,97 ημέρες), αυξανόμενη κατά 8 δευτερόλεπτα ανά έτος. Πρόσφατες έρευνες εξάλλου υποδεικνύουν ότι ο αστέρας είναι 2,5 φορές φωτεινότερος κατά μέσο όρο σήμερα από ό,τι την εποχή του Πτολεμαίου. Ο αστρονόμος Edward Guinan θεωρεί ότι «αν είναι πραγματική, η μεταβολή αυτή είναι εκατονταπλάσια σε ταχύτητα από αυτή που προβλέπουν οι σημερινές θεωρίες για την αστρική εξέλιξη».

Η μεγάλη φήμη του Πολικού Αστέρα δημιούργησε τη μόνιμη εντύπωση που έχουν πολλοί άνθρωποι ότι είναι και ο φωτεινότερος αστέρας στον ουρανό (σε φαινόμενο μέγεθος). Παρότι είναι σχετικώς φωτεινός και ξεχωρίζει καθώς δεν υπάρχουν άλλα φωτεινότερα άστρα στην περιοχή του, ο Πολικός απέχει πολύ από αυτή τη διάκριση, που στους αιώνες μας την κατέχει ο Σείριος. Ο Πολικός Αστέρας είναι στην πραγματικότητα μόλις ο 48ος σε φωτεινότητα.