Τι είναι η συνείδηση και ποιες λειτουργίες επιτελεί

Η αρχιτεκτονική του ανθρώπινου νου συνεπάγεται την ύπαρξη δύο τρόπων επεξεργασίας πληροφοριών, έναν αυτόματο, μη συνειδητό και έναν συνειδητό τρόπο. Παρόλο που όλοι κατανοούμε το νόημα του όρου συνείδηση, οι θεωρητικοί συχνά δε συμφωνούν μεταξύ τους στον ορισμό και περιεχόμενο του όρου. Μια πρώτη προσέγγιση, η oπoία ξεκινά από τον Freud, ορίζει τη συνείδηση ως σκέψεις που μπορούν να περιγραφούν λεκτικά.

Συνείδηση

Μια πιο γνωστική προσέγγιση είναι αυτή που θεωρεί ότι η συνείδηση είναι ένα πεδίο στο oποίo εμφανίζονται τα σπουδαιότερα ερεθίσματα που απασχολούν το γνωστικό σύστημα. Κατά τον Singer (1978,1984. Pope & Singer. 1978 ) η συνείδηση συνίσταται από σκέψεις, θυμικές εμπειρίες και σωματικές αισθήσεις που εντοπίζονται μέσα μας και διαφοροποιούνται από τα ερεθίσματα, τα οποία ανήκουν στον εξωτερικό κόσμο.

Αυτή η περιγραφή τονίζει το γεγονός ότι η συνείδηση συνδέεται με την ενημερότητα (ενημερότητα σημαίνει ότι μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει διαφορές μεταξύ των ερεθισμάτων και να αντιδρά διαφοροποιημένα στα διάφορα ερεθίσματα) που έχει το άτομο για τις καταστάσεις του κόσμου, ως κάτι το οποίο συμβαίνει έξω από το άτομο, και για καταστάσεις που αφορούν τον εαυτό του και εντοπίζονται εντός του (σκέψεις, θυμικό, σωματικές αισθήσεις).

Ωστόσο, ο παραπάνω ορισμός της συνείδησης, ενώ θέτει τις βάσεις για την κατανόηση ορισμένων, τουλάχιστον, από τα φαινόμενα πoυ αφορούν τη συνείδηση, δεν καλύπτει ορισμένες άλλες πλευρές της όπως τη σχέση της συνείδησης με τη δράση καθώς και με τον έλεγχο της δράσης.

Γνωστικό σύστημα και συνείδηση

Όταν η μαθημένη και αυτοματοποιημένη γνωστική επεξεργασία αποτυχαίνει στην επίτευξη του στόχου που θέτει μια νέα περίσταση, τότε χρειάζεται να κτίσει κανείς τις αντιδράσεις του σε επίπεδο συνειδητό και να παρακολουθεί συνεχώς την αποτελεσματικότητα των επιλογών του. Επομένως, η συνείδηση έχει διπλό ρόλο να επιτελέσει: από τη μια, να ενημερώνει για την τρέχουσα κατάσταση του γνωστικού συστήματος και οργανισμού και, από την άλλη, να ρυθμίζει τη δράση.

Τι είναι η συνείδηση και ποιες λειτουργίες επιτελεί;

Η συνείδηση, κατ' αρχάς, είναι μια εσωτερική, καθαρά προσωπική κατάσταση του ατόμου, μια ενημερότητα που διαθέτει κανείς για τα αντικείμενα της αντίληψής του -παρούσας ή παρελθουσας (μέσα από τη μνήμη) - καθώς και για τα σωματικά αισθήματα, θυμικές καταστάσεις, μεταγνωστικες εμπειρίες, και σκέψεις του. Παράλληλα η συνείδηση προσφέρει ενημερότητα της δράσης επιθυμιών και προθέσεων του ατόμου αλλά και ενημερότητας της δράσης όπως τη βιώνει το άτομο καθώς εκτέλει τις ενέργειες (δηλαδή τις πράξεις που υλοποιούν την πρόθεση του) και καθώς παρατηρεί τη συμπεριφορά του και τα αποτελέσματά της.

Το ερώτημα που τίθεται, όμως, είναι τι εξυπηρετεί αυτή την ενημερότητα. Η απάντηση είναι ότι η συνείδηση, ενσωματώνοντας και ολοκληρώνοντας σε μια ενότητα πληροφορίες που αφορούν το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον, επιτρέπει ην ενημερότητα για τον εαυτό μας (το εγώ) ως ατόμου με ιδιαιτερότητα έναντι των άλλων και την ενημερότητα των αξιών (γενικών και προσωπικών) που προσδιορίζουν τις επιλογές μας ως ελεύθερων και υπευθύνων ατόμων (ηθική συνείδηση).

Η σύνδεση της συνείδησης με την ενημερότητα

Κατά συνέπεια, η συνείδηση συνδέεται με την ενημερότητα του κόσμου και του εαυτού μας, με τη δημιουργία προθέσεων και την επιλογή της δράσης, καθώς και με την παρακολούθηση και ρύθμιση της δράσης σύμφωνα με τον εαυτό μας και τις επιδιώξεις του, αλλά και με τις απαιτήσεις των εξωτερικών καταστάσεων και του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου -είναι δηλαδή κρίσιμος παράγοντας της αυτο-ρύθμισης.

Βεβαίως η συνείδηση δεν εμπλέκεται πάντα στη διαμόρφωση της δράσης, ακόμη και αν το άτομο νομίζει ότι οι σκέψεις του ήταν αυτές που οδήγησαν σε δράση (Bargh et al., 1996). Έτσι, κάποιοι υποστηρίζουν ότι η συνείδηση είναι ένα επιφαινόμενο, ένα παράπλευρο προϊόν της επεξεργασίας πληροφοριών όπως αυτή πραγματώνεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο και δεν μπορεί να ελέγξει τη συμπεριφορά.

Άλλοι, όμως, υποστηρίζουν ότι η συνείδηση δεν είναι αναγκαία προϋπόθεση για κάθε γνωστική επεξεργασία που πραγματώνεται στον ανθρώπινο νου (πχ. αυτόματη γνωστική επεξεργασία). Είναι, όμως αναγκαία για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση "βλάβης" (trouble shooting) όταν αυτή εμφανίζεται. Σε αυτή την περίπτωση η συνείδηση παίζει το ρόλο του εκτελεστικού μηχανισμού, ο οποίος κατευθύνει τις γνωστικές διεργασίες για την αντιμετώπισης της βλάβης. Αυτό αναδεικνύει τον ηγετικό ρόλο της συνείδησης σε νέες καταστάσεις καθώς και την μάθηση όταν οι προηγούμενες γνώσεις δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσουν μια νέα κατάσταση ή ένα πρόβλημα.

Με λίγα λόγια, η συνείδηση προσφέρει ένα ενιαίο πεδίο ενημερότητας το οποίο αφορά τον εαυτό ως δρων άτομο μέσα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, πράγμα που είναι αναγκαίο για τον έλεγχο της δράσης ή για την αυτο-ρύθμιση σύμφωνα με τις προτεραιότητες και τις επιδιώξεις του εαυτού.

Εναλλακτικές καταστάσεις της συνείδησης

Η ενημερότητα που διαθέτει το άτομο την κάθε δεδομένη στιγμή επηρεάζεται από την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Δηλαδή αλλιώς αισθάνεται τα πράγματα το άτομο όταν βρίσκεται σε κατάσταση εγρήγορσης, και αλλιώς σε καταστάσεις αποκοπής από την πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα στην ύπνωση, στον υπερβατικό διαλογισμό, υπό την επίδραση ψυχοτρόπων ουσιών, ή στο όνειρο. Σε τέτοιες περιπτώσεις μιλούμε για εναλλακτικές καταστάσεις της συνείδησης (Tart , 1975).

Κοινά χαρακτηριστικά των καταστάσεων αυτών είναι οι παραμορφώσεις της αντίληψης (αντιληπτικές διαστρεβλώσεις ή ψευδαισθήσεις), οι μεταβολές στη σκέψη (π.χ., αποδοχή αντιφατικών ή εξωπραγματικών πραγμάτων) λόγω μείωσης του ελέγχου που ασκεί στη σκέψη η πραγματικότητα, διαταραχές στην αίσθηση του χρόνου, έλλειψη βούλησης, αυξημένη τάση για αποδοχή και αυτόματη αντίδραση σε εντολές άλλων.

Παράδειγμα μη συνειδητής υπακοής στις εντολές των άλλων και εκδήλωσης συμπεριφορών που δεν ελέγχονται από το άτομο είναι τα φαινόμενα της μεταϋπνωτικής αναλγησίας ή αμνησίας. Τα φαινόμενα αυτά δείχνουν ότι η συμπεριφορά μπορεί να ελέγχεται από μη συνειδητούς μηχανισμούς (Sheehan, 1979).

Περισυλλογή και διαλογισμός

Από την άλλη, μια χαρακτηριστική εμπειρία που έχουν οι άνθρωποι που ασκούν την περισυλλογή (meditation) και υπερβατικό διαλογισμό είναι η εμπειρία της ενότητας, κατά την οποία το άτομο έχει την αίσθηση ότι ταυτίζεται με το σύμπαν και παύει η διαφοροποίηση του εγώ έναντι των άλλων ή των πραγμάτων. Η εμπειρία της ενότητας είναι αχρονική, δίνει την αίσθηση του αιώνιου, του απεριόριστου παρόντος, όπου τα πάντα υπάρχουν και τίποτε δε γίνεται. Τότε δεν υπάρχει αιτιότητα ή ακολουθία συμβάντων αλλά τα πάντα είναι ταυτόχρονα.

Το όνειρο ως εναλλακτική κατάσταση της συνείδησης

Το όνειρο, όπως και οι άλλες εναλλακτικές καταστάσεις της συνείδησης, όταν το βλέπουμε μας δίνει την αίσθηση της πραγματικότητας. Είναι μια πραγματικότητα όπου ζούμε και κινούμαστε εμείς και οι άλλοι, με τη διαφορά ότι μπορεί να συμβαίνουν σε αυτήν πράγματα που δεν ταυτίζονται με αυτό που αντιλαμβανόμαστε ή γνωρίζουμε όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση εγρήγορσης. Μπορεί, για παράδειγμα, να αισθανόμαστε ότι είμαστε εμείς, ο εαυτός μας, αλλά με διαφορετικό πρόσωπο ή σώμα, να πετούμε, κ.ο.κ. Συνειδητοποιούμε ότι πρόκειται για όνειρο όταν ξυπνήσουμε και αρχίζουν να λειτουργούν οι περιορισμοί της πραγματικότητας.

Τέλος, υπό την επίδραση ψυχοτρόπων ουσιών, όπως το LSD, οι αντιλήψεις διαστρεβλώνονται και δημιουργούνται παραισθήσεις, έτσι που το άτομο να μην μπορεί να ξεχωρίσει την πραγματική μορφή των πραγμάτων και, συνακόλουθα, τη σημασία τους.

Ρεύμα της συνείδησης

Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της συνείδησης είναι ότι αυτή δεν υφίστασται ανεξάρτητα από τα περιεχόμενά της. Η συνείδηση δεν είναι ένας χώρος κενός, στον οποίο εμφανίζονται αποσπασματικά τα διάφορα αντικείμενα της ενημερότητας. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να μιλά κάνεις για τη συνείδηση ανεξάρτητα από τις πληροφορίες που υπάρχουν σε αυτήν και από τον τρόπο που εμφανίζονται σε αυτήν. Μάλιστα ο,τιδήποτε υπάρχει σε αυτήν δε μένει σταθερό και αμετάβλητο αλλά υπάρχει μια συνεχής ροή των περιεχομένων της, κάτι σαν ρυάκι. Αυτή η ροή των περιεχομένων ονομάζεται ρεύμα της συνείδησης.

Τον όρο εισήγαγε ο William James (1980/1950) για να δείξει το ενιαίο τη συνείδησης αλλά και τη συνεχή μεταβολή (ροή) των περιεχομένων της. Κατά τους Pope και Singer (1978), το ρεύμα της συνείδησης είναι η ροή αντιλήψεων, σκόπιμων σκέψεων, αποσπασματικών νοερών εικόνων, αναπολήσεων, αισθημάτων, συναισθημάτων, ευχολόγιων, φαντασιώσεων του αδύνατου, δηλαδή όλων αυτών που συνιστούν την εμπειρία της ζωή μας.

Συνείδηση είναι η ενημερότητα της εμπειρίας

Το ρεύμα της συνείδησης δεν υπονοεί ότι τα διάφορα στοιχεία που υπάρχουν στη συνείδηση εμφανίζονται ως μια ασύνδετη ακολουθία, ως ένας σωρός. Η συνειδητή εμπειρία αποτελεί πάντα ένα όλο, μια μορφή με νόημα. Και αυτό διότι τα επιμέρους στοιχεία συνδυάζονται μεταξύ τους και συσχετίζονται σε σχέσεις σύζευξης, αντίθεσης, αιτιότητας, κ.ά.(James, 1980/1950) - σχέσεις που αυτές καθαυτές δεν αποτελούν ιδιότητες των πραγμάτων.

Με άλλα λόγια, αυτό που προσφέρει η συνείδηση είναι η ενημερότητα της εμπειρίας μας και του νοήματός της μέσα από μια ολοκληρωμένη σύλληψη των πραγμάτων και των σχέσων μεταξύ τους.

Αυτή η ολοκληρωμένη σύλληψη προκύπτει:

• από τη δομή της πραγματικότητας
• την προηγούμενη γνώση μας
• το κοινωνικό/πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε
• τον εαυτό μας ως φορέα της εμπειρίας και ως δρων άτομο.