Αριστοτέλης: Πολίτευμα - Πόλις - Πολίτης

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: 384-322 π.Χ

Διαλεκτική του Πολιτικού

§1 Η πόλις και ο πολίτης

Πολίτευμα ‒πόλις‒ πολίτης: τρεις ομόρριζες λέξεις και εννοιολογικά αλληλο-προσδιοριζόμενες. Για να ορίσει την έννοια του πολιτεύματος ο Αριστοτέλης τη συσχετίζει με τη διερεύνηση της έννοιας της πόλεως. Και για να ορίσει τούτη την έννοια, τη συσχετίζει με την έννοια του πολίτη. Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται να κατανοήσει αυτές τις έννοιες στη βαθύτερη ουσία τους και όχι απλώς στο πλαίσιο των συμβατικών τους γνωρισμάτων. Έτσι τις συλλαμβάνει πρωτίστως στην ποιοτική τους διάσταση, δηλ. με βάση το συγκεκριμένο τους έργο, το καθορισμένο τους περιεχόμενο, τα συστατικά τους στοιχεία, και όχι μόνο στην επιφάνεια των συμβατικών, μεμονωμένων και εξωτερικών τους γνωρισμάτων. Στο τρίτο βιβλίο των Πολιτικών αυτό που ευθύς εξαρχής θέτει ο φιλόσοφος στο επίκεντρο της θεωρητικής του έρευνας είναι η έννοια της πολιτείας, δηλ. του πολιτεύματος. Πρόκειται για μια γενική, καθολική έννοια, της οποίας η συγκεκριμένη διερεύνηση προϋποθέτει τον ορισμό και προσδιορισμό των δυο άλλων εννοιών. Γράφει σχετικά ο κορυφαίος Έλληνας φιλόσοφος:

«Γι’ αυτόν που ασχολείται με την έννοια του πολιτεύματος, πιο ειδικά με τη φύση [ή την ουσία] και τα χαρακτηριστικά του κάθε επί μέρους πολιτεύματος, το πρώτο σχεδόν θέμα για διερεύνηση είναι η έννοια της πόλεως, τι τέλος πάντων είναι η πόλις. Διότι σήμερα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σ’ αυτό το θέμα, καθώς άλλοι ισχυρίζονται ότι την τάδε συγκεκριμένη πράξη την έκανε η πόλις, ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι δεν την έκανε η πόλις αλλά το πολίτευμα της ολιγαρχίας ή ο τύραννος. Εξάλλου βλέπουμε όλη τη δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη να σχετίζεται με την πόλιν, το δε πολίτευμα να είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στην πόλιν. Επειδή όμως η πόλις ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει πρώτα πρώτα να εξετάσουμε τι είναι ο πολίτης· γιατί η πόλις είναι ένα σύνολο πολιτών. Επομένως πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποια είναι η φύση του. Γιατί και για την έννοια του πολίτη διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες· δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της έννοιας του πολίτη· γιατί κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, πολλές φορές δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα» (Πολιτικά 1274b-1275a).

§2 Ερμηνεία ‒ κατανόηση

Ι. Μεθοδολογικά στοιχεία:

1. Τα ζητούμενο:
α. Να διερευνήσουμε τι είναι η πόλις.
β. Προϋπόθεση γι’ αυτό: να διερευνήσουμε τι είναι ο πολίτης.
γ. Η όλη διερεύνηση λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο διερεύνησης του πολιτεύματος.

2. Η νοητική γραμμή: πολιτεία –πόλις– πολίτης:

Πολιτεία = πολίτευμα, σύστημα ή τρόπος διακυβέρνησης μιας πόλεως.
Πόλις = έχει το νόημα του σημερινού κράτους ως πολιτείας, ήτοι με την έννοια της πολιτικά συγκροτημένης κοινωνίας και της αντίστοιχης διακυβέρνησής της και όχι με την έννοια της απρόσωπης εξουσίας.
Πολίτης = ορίζεται ανάλογα με το πολίτευμα.

α) Εάν θέλουμε να εξετάσουμε το πολίτευμα, πρέπει πρωτίστως να σκεφτούμε πάνω στη φύση της πόλεως.
β) Για να εισχωρήσουμε στην ουσία του όλου που είναι η πόλις, πρέπει να ξεκινήσουμε από το μέρος που λέγεται πολίτης.
γ) Γύρω από την έννοια του πολίτη δεν υπάρχει συμφωνία ή ομοφωνία.

3. Προηγούμενες αναλύσεις του Αριστοτέλη:

α. Η πόλις προηγείται, σύμφωνα με τη φυσική τάξη [=φύσει], σε σχέση με την οικογένεια και τον καθένα από μας.
β. Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο, καθότι έχει λόγο, σκέπτεται και διαλέγεται για σύνθετες καταστάσεις, αξίες και σχέσεις ζωής.
γ. Γενικώς, ο Αριστοτέλης έθεσε το πολιτικό φαινόμενο με βάση την πόλιν και την πολιτική της έκφραση: τον πολίτη.
δ) Ακολουθήθηκε η γενετική μέθοδος.

ΙΙ. Ανάλυση:

Τι σημαίνει η έννοια της πολιτείας; Σημαίνει σύστημα διακυβέρνησης μιας πόλης, το πολίτευμα. Κάτι παρόμοιο με το σημερινό σύνταγμα. Η διερεύνηση ή εξέταση:

1) του πολιτεύματος γενικά, 2) της φύσης του κάθε πολιτεύματος, 3) των ιδιαίτερων γνωρισμάτων του, προϋποθέτει την εξέταση σχετικά με το τι είναι η πόλις. Η συλλογιστική πορεία είναι η εξής: από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο ή από το γενικό προς το ειδικό ή μερικό. Συγκεκριμένα ξεκινάμε από το πολίτευμα και για να το κατανοήσουμε προχωρούμε πιο εξειδικευμένα στην πόλιν και από εδώ στον πολίτη. Γιατί πρέπει να προηγηθεί η διερεύνηση της έννοιας της πόλεως; Επειδή υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το ποιος είναι γενεσιουργός παράγοντας της πολιτικής πράξης και ποιος φέρει την ευθύνη.

Χρειάζεται συνεπώς να διευκρινίζεται αν την ευθύνη τη φέρνει η πόλις γενικά ή οι φορείς της εξουσίας, ειδικά αν πρόκειται για ολιγαρχικά ή τυραννικά καθεστώτα. Άλλος λόγος για τη διερεύνηση της πόλεως είναι η ανάγκη να εξηγήσουμε, να κατανοήσουμε, να μελετήσουμε όλη την πολιτική δραστηριότητα, τις συγκεκριμένες πράξεις του πολιτικού και του νομοθέτη. Επίσης είναι αναγκαίο να διερευνηθεί πώς είναι οργανωμένη η πόλις σε συνάφεια με τον τρόπο διακυβέρνησής της.

§3 Μέθοδος και Μελέτη της πόλεως

Ι. Ο Αριστοτέλης μας υποδεικνύει την αναλυτική μέθοδο ως οδηγό για την εξέταση της έννοιας της πόλεως. Κατά τη μέθοδο τούτη, πρέπει να ξεκινήσουμε από τη μελέτη της έννοιας του πολίτη για να αποκρυπτογραφήσουμε με ακρίβεια την ουσία της πόλεως. Γιατί πρέπει να ακολουθήσουμε αυτή τη μέθοδο εξέτασης;
α) Επειδή η πόλις αποτελείται από μέρη, τα οποία είναι οι πολίτες.
β) Επειδή και για την έννοια του πολίτη υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί και προσδιορισμοί.
Επομένως πρέπει να εξετάσουμε την έννοια του πολίτη και να την εξετάσουμε προς διπλή κατεύθυνση:
α) Ποιος πρέπει να αποκαλείται πολίτης;
β) Ποια είναι η φύση του;

ΙΙ. Προτού όμως ο φιλόσοφος ασχοληθεί με τον πολίτη προβαίνει σε έναν έμμεσο προσδιορισμό της πόλεως ως όλου σε σχέση με τα μέρη, δηλαδή τους πολίτες. Τι είναι η πόλις; Είναι ένα όλο με πολλά μέρη. Αυτό το όλο όμως δεν προκύπτει ακριβώς ως άθροισμα των μερών. Είναι το σύνολο που βασίζεται μεν στα μέρη, εδώ στους πολίτες, αλλά σε κάθε περίπτωση τα υπερβαίνει και συγκροτείται ως μια υπέρτερη έννοια, ως ένα Πλέον ποσοτικά και ποιοτικά. Με μια λέξη είναι ένα όλο διαφορετικό τόσο από τα μέρη του όσο και από το άθροισμά τους. Το τι είδους όλο είναι, μπορεί να εξαχθεί από παρόμοιες αναφορές του φιλοσόφου στο έργο του Μετά τα Φυσικά (1041b 10-33). Εκεί χρησιμοποιεί το παράδειγμα της συλλαβής, σύμφωνα με το οποίο η τελευταία δεν είναι μόνο ένα άθροισμα φωνήεντος και συμφώνου αλλά και κάτι άλλο. Είναι το αίτιο που συντελεί ώστε η συλλαβή να είναι συλλαβή, να έχει ένα νόημα και να αποτελεί την ουσία του κάθε πράγματος. Το ίδιο συμβαίνει και με την πόλιν: είναι η ουσία και η αλήθεια των συστατικών της μερών και συγχρόνως ο δημιουργικός λόγος [=παράγοντας, αιτία] για την ολοκλήρωση των μερών της και για μια αυτάρκη ζωή.

ΙΙΙ. Ας σκεφτούμε λίγο πιο συγκεκριμένα, γιατί δεν εννοούν όλοι το ίδιο πράγμα με τη λέξη πολίτης. Τα κριτήρια για τη διαφορετική κατανόηση της έννοιας του πολίτη έχουν ισχύ, ανάλογα με την περίπτωση και την κατάσταση, κυρίως την πολιτική κατάσταση. Έτσι είναι δυνατόν ένα άτομο να αναγνωρίζεται ως πολίτης, σύμφωνα με το δημοκρατικό πολίτευμα, και να μην αναγνωρίζεται σύμφωνα με το ολιγαρχικό. Με βάση και άλλες αναφορές των Πολιτικών (1275 b 5-6), ο Αριστοτέλης αποσαφηνίζει ότι το πολίτευμα που επιτρέπει να ομιλεί κανείς για πολίτη είναι η δημοκρατία, ενώ τα άλλα πολιτεύματα δεν εγγυώνται με απόλυτη βεβαιότητα την έννοια του πολίτη, γιατί δεν λειτουργεί η εκκλησία του δήμου και τα λαϊκά δικαστήρια.

§4 Πώς κατανοείται ο τρόπος δράσης των πολιτικών;

Ο φιλόσοφος καταθέτει έναν διαχρονικά ισχύοντα προβληματισμό για τη νομιμότητα της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας και για το βάρος της πολιτικής ευθύνης. Ως προς τη νομιμότητα το ερώτημα είναι: ποιος φέρει τελικά την ευθύνη για τις διάφορες ενέργειες και πράξεις της πολιτικής εξουσίας: οι συγκεκριμένοι εκάστοτε πολιτικοί ή γενικά η πόλις; Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε η πεποίθηση ότι την ευθύνη την φέρνουν οι εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες ή ανελεύθερα καθεστώτα και όχι γενικά η πόλις. Ο Αριστοτέλης αντλεί ίσως τον πιο πάνω προβληματισμό από το ιστορικό παράδειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (ΙΙΙ 62), όταν οι Θηβαίοι κατηγορήθηκαν από τους Πλαταιείς για μηδισμό, απάντησαν ότι γι’ αυτό υπεύθυνη δεν είναι όλη η πόλις, αλλά η ολιγαρχία που κυβερνούσε. Υπάρχουν περιπτώσεις όμως όπου η ευθύνη καταμερίζεται σε ολόκληρη την πόλιν, σήμερα θα λέγαμε στον λαό. Τέτοιες είναι κυρίως οι περιπτώσεις, όπου επικρατεί δημοκρατικό πολίτευμα. Παράδειγμα ο Σπαρτιάτης Γύλιππος προτείνει, μετά την ολοσχερή καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία, οι ηττημένοι Αθηναίοι να υποστούν τα ίδια που έκαναν και αυτοί σε φάσεις που ήταν νικητές. Βέβαια, συνεχίζει, μπορεί να μην φταίει ο λαός, αλλά η ηγεσία του. Όμως η ηγεσία καθοδηγεί τον λαό με βάση αυτά που του αρέσουν και ηχούν ευάρεστα. Εάν λοιπόν ο λαός έχει σωστές κατευθύνσεις και αποφασίζει σωστά με την ψήφο του ή με άλλους τρόπους μπορεί να συνετίσει τους πολιτικούς. Στις σύγχρονες εποχές, ο αριστοτελικός προβληματισμός εξακολουθεί να έχει αμείωτη ισχύ, σχετικά με το ποιος έχει την ευθύνη για τις σωστές ή λανθασμένες επιλογές της πολιτικής εξουσίας. Σε κάθε περίπτωση, η σχέση λαού και πολιτικής εξουσίας, ως προς την ευθύνη των πολιτικών πράξεων, δεν είναι ποτέ μονοσήμαντη αλλά αμφίδρομη.