ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ποιητική (1452a-1452b)

[X] Εἰσὶ δὲ τῶν μύθων οἱ μὲν ἁπλοῖ οἱ δὲ πεπλεγμένοι· καὶ γὰρ αἱ πράξεις ὧν μιμήσεις οἱ μῦθοί εἰσιν ὑπάρχουσιν εὐθὺς οὖσαι τοιαῦται. λέγω δὲ ἁπλῆν μὲν πρᾶξιν ἧς γινομένης ὥσπερ ὥρισται συνεχοῦς καὶ μιᾶς ἄνευ περιπετείας ἢ ἀναγνωρισμοῦ ἡ μετάβασις γίνεται, πεπλεγμένην δὲ ἐξ ἧς μετὰ ἀναγνωρισμοῦ ἢ περιπετείας ἢ ἀμφοῖν ἡ μετάβασίς ἐστιν. ταῦτα δὲ δεῖ γίνεσθαι ἐξ αὐτῆς τῆς συστάσεως τοῦ μύθου, ὥστε ἐκ τῶν προγεγενημένων συμβαίνειν ἢ ἐξ ἀνάγκης ἢ κατὰ τὸ εἰκὸς γίγνεσθαι ταῦτα· διαφέρει γὰρ πολὺ τὸ γίγνεσθαι τάδε διὰ τάδε ἢ μετὰ τάδε.

[XI] Ἔστι δὲ περιπέτεια μὲν ἡ εἰς τὸ ἐναντίον τῶν πραττομένων μεταβολὴ καθάπερ εἴρηται, καὶ τοῦτο δὲ ὥσπερ λέγομεν κατὰ τὸ εἰκὸς ἢ ἀναγκαῖον, οἷον ἐν τῷ Οἰδίποδι ἐλθὼν ὡς εὐφρανῶν τὸν Οἰδίπουν καὶ ἀπαλλάξων τοῦ πρὸς τὴν μητέρα φόβου, δηλώσας ὃς ἦν, τοὐναντίον ἐποίησεν· καὶ ἐν τῷ Λυγκεῖ ὁ μὲν ἀγόμενος ὡς ἀποθανούμενος, ὁ δὲ Δαναὸς ἀκολουθῶν ὡς ἀποκτενῶν, τὸν μὲν συνέβη ἐκ τῶν πεπραγμένων ἀποθανεῖν, τὸν δὲ σωθῆναι. ἀναγνώρισις δέ, ὥσπερ καὶ τοὔνομα σημαίνει, ἐξ ἀγνοίας εἰς γνῶσιν μεταβολή, ἢ εἰς φιλίαν ἢ εἰς ἔχθραν, τῶν πρὸς εὐτυχίαν ἢ δυστυχίαν ὡρισμένων· καλλίστη δὲ ἀναγνώρισις, ὅταν ἅμα περιπετείᾳ γένηται, οἷον ἔχει ἡ ἐν τῷ Οἰδίποδι. εἰσὶν μὲν οὖν καὶ ἄλλαι ἀναγνωρίσεις· καὶ γὰρ πρὸς ἄψυχα καὶ τὰ τυχόντα ἔστιν ὡς ὅπερ εἴρηται συμβαίνει καὶ εἰ πέπραγέ τις ἢ μὴ πέπραγεν ἔστιν ἀναγνωρίσαι. ἀλλ᾽ ἡ μάλιστα τοῦ μύθου καὶ ἡ μάλιστα τῆς πράξεως ἡ εἰρημένη ἐστίν· ἡ γὰρ τοιαύτη ἀναγνώρισις καὶ περιπέτεια ἢ ἔλεον

[1452b] ἕξει ἢ φόβον (οἵων πράξεων ἡ τραγῳδία μίμησις ὑπόκειται), ἐπειδὴ καὶ τὸ ἀτυχεῖν καὶ τὸ εὐτυχεῖν ἐπὶ τῶν τοιούτων συμβήσεται. ἐπεὶ δὴ ἡ ἀναγνώρισις τινῶν ἐστιν ἀναγνώρισις, αἱ μέν εἰσι θατέρου πρὸς τὸν ἕτερον μόνον, ὅταν ᾖ δῆλος ἅτερος τίς ἐστιν, ὁτὲ δὲ ἀμφοτέρους δεῖ ἀναγνωρίσαι, οἷον ἡ μὲν Ἰφιγένεια τῷ Ὀρέστῃ ἀνεγνωρίσθη ἐκ τῆς πέμψεως τῆς ἐπιστολῆς, ἐκείνου δὲ πρὸς τὴν Ἰφιγένειαν ἄλλης ἔδει ἀναγνωρίσεως. δύο μὲν οὖν τοῦ μύθου μέρη ταῦτ᾽ ἐστί, περιπέτεια καὶ ἀναγνώρισις· τρίτον δὲ πάθος. τούτων δὲ περιπέτεια μὲν καὶ ἀναγνώρισις εἴρηται, πάθος δέ ἐστι πρᾶξις φθαρτικὴ ἢ ὀδυνηρά, οἷον οἵ τε ἐν τῷ φανερῷ θάνατοι καὶ αἱ περιωδυνίαι καὶ τρώσεις καὶ ὅσα τοιαῦτα.

***
[10] Υπάρχουν μύθοι απλοί και μύθοι περίπλοκοι — πολύ φυσικό, αφού τέτοιες είναι από τη φύση τους και οι πράξεις (που οι μιμήσεις τους είναι, στην πραγματικότητα, οι μύθοι). Ονομάζω «απλή» την πράξη που, συνεχής, στην εξέλιξή της, και ενιαία (κατά τον ορισμό που δώσαμε), οδηγεί στη μεταβολή της τύχης του ήρωα δίχως περιπέτεια ή αναγνώριση· περίπλοκη ονομάζω, αντίθετα, εκείνην στην οποία η μεταβολή της τύχης του ήρωα γίνεται με αναγνώριση ή περιπέτεια ή και με τα δύο. Αυτά όμως πρέπει να προκύπτουν από την ίδια την πλοκή του μύθου, έτσι ώστε να είναι η συνέπεια —σύμφωνα με αυτό που μας επιβάλλεται κατανάγκην ή σύμφωνα με τους κανόνες του λογικά πιθανού— αυτών που έγιναν προηγουμένως· υπάρχει, πράγματι, μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να γίνεται κατιτί εξαιτίας ενός άλλου και στο να γίνεται ύστερα από ένα άλλο.

[11] Περιπέτεια είναι η μεταβολή των όσων γίνονται μέσα στο έργο στο ακριβώς αντίθετό τους, όπως ακριβώς το έχουμε ήδη πει — και αυτό σύμφωνα, όπως λέμε, με τους κανόνες του λογικά πιθανού ή σύμφωνα με αυτό που μας επιβάλλεται κατανάγκην. Ακριβώς, π.χ., όπως στον Οιδίποδα: ενώ ο αγγελιοφόρος ήρθε να φέρει ευφρόσυνη είδηση στον Οιδίποδα και να τον απαλλάξει από τον φόβο του ενσχέσει με τη μητέρα του, με το να του φανερώσει ποιος ήταν έκανε να συμβεί το αντίθετο. Έτσι και στον Λυγκέα: ενώ ο Λυγκέας οδηγούνταν στον θάνατο και ο Δαναός ακολουθούσε για να τον σκοτώσει, το έφερε έτσι η εξέλιξη της δράσης ώστε να πεθάνει ο Δαναός και να μείνει ζωντανός ο Λυγκέας.

Αναγνώριση είναι, όπως το λέει και η λέξη, η μεταβολή από την άγνοια στη γνώση, και —τότε— σε φιλική ή εχθρική σχέση των προσώπων που είναι προορισμένα για ευτυχία ή δυστυχία. Η ωραιότερη μορφή αναγνώρισης είναι όταν γίνονται συγχρόνως και περιπέτειες· τέτοια είναι, π.χ., η αναγνώριση στον Οιδίποδα. Αν το καλοσκεφτούμε, βέβαια, υπάρχουν και άλλες αναγνωρίσεις· αυτό, πράγματι, που είπαμε συμβαίνει, κατά κάποιον τρόπο, και ενσχέσει προς άψυχα, ακόμη και τυχαία, πράγματα, και, επίσης, είναι δυνατό να αναγνωρίσει κανείς αν έκανε κάποιος κατιτί ή δεν το έκανε. Εν πάση περιπτώσει, η αναγνώριση που έχει να κάνει αμεσότερα με τον μύθο και αμεσότερα με τη δράση είναι η αναγνώριση που είπαμε. Γιατί αυτού του είδους η αναγνώριση και περιπέτεια είναι που θα προκαλέσει ή συμπόνια

[1452b] ή φόβο. Τέτοιων πράξεων μίμηση δεν έχουμε δεχτεί ότι είναι η μίμηση; Επίσης: την ευτυχία και τη δυστυχία τέτοιου είδους αναγνωρίσεις θα τη φέρουν.

Επειδή λοιπόν η αναγνώριση είναι αναγνώριση προσώπων, άλλες τους είναι αναγνωρίσεις τού ενός μόνο προσώπου προς το άλλο πρόσωπο (όταν δηλαδή είναι γνωστό ποιο είναι το ένα από τα δύο πρόσωπα), ή πρέπει και οι δύο να αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον, όπως π.χ. η Ιφιγένεια αναγνωρίσθηκε από τον Ορέστη με την αποστολή του γράμματος, για να αναγνωρισθεί όμως ο Ορέστης από την Ιφιγένεια χρειάστηκε ένας άλλος τρόπος αναγνώρισης.

Δύο λοιπόν μέρη του μύθου, η περιπέτεια και η αναγνώριση, αυτό το περιεχόμενο έχουν και αυτό το έργο επιτελούν. Ένα τρίτο μέρος είναι το πάθος. Για την περιπέτεια και την αναγνώριση είπαμε ό,τι είχαμε να πούμε. Όσο για το πάθος, αυτό είναι μια πράξη που οδηγεί στον όλεθρο ή είναι οδυνηρή· παραδείγματα: θάνατοι, αβάσταχτοι πόνοι, τραυματισμοί και όλα τα παρόμοια που παρουσιάζονται πάνω στη σκηνή.