Ο Πλούταρχος μας καθοδηγεί, ο Σενέκας μας σπρώχνει

Όσο για τα άλλα μου διαβάσματα (όπου κάπως περισσότερο όφελος αναμιγνύεται με την ευχαρίστηση και με τα οποία μαθαίνω να ρυθμίζω τις διαθέσεις και το χαρακτήρα μου), οι συγγραφείς που βρίσκω πιο χρήσιμους [υπό αυτή την έννοια] είναι ο Πλούταρχος και ο Σενέκας.

Έχουν και οι δύο αυτό το αξιοσημείωτο για τις διαθέσεις μου πλεονέκτημα, ότι δηλαδή τη γνώση που ζητώ στα βιβλία τους, την πραγματεύονται σε κομμάτια ασύνδετα (που δεν προϋποθέτουν την υποχρέωση εκ μέρους μου να υποβληθώ σε μακρόχρονο μόχθο, πράγμα για το οποίο είμαι ανίκανος), όπως είναι τα Ηθικά του Πλούταρχου και οι Επιστολές του Σενέκα, το ωραιότερο μέρος των κειμένων του είναι το πλέον επωφελές. Δεν χρειάζεται μεγάλη διαδικασία για να καταπιαστώ με αυτά τα έργα και τα παρατάω όποτε μου αρέσει, γιατί το ένα τους κομμάτι δεν οδηγεί υποχρεωτικά στο άλλο.

Αυτοί οι δύο συγγραφείς συμφωνούν στις περισσότερες γνώμες που είναι χρήσιμες και αληθινές· και οι δύο είχαν την κοινή τύχη να γεννηθούν την ίδια περίπου εποχή, υπήρξαν και οι δύο δάσκαλοι δύο Ρωμαίων αυτοκρατόρων, ήρθαν και οι δύο στη Ρώμη από ξένες χώρες, υπήρξαν και οι δύο πλούσιοι και ισχυροί. Η διδασκαλία τους είναι η αφρόκρεμα της Φιλοσοφίας και παρουσιάζεται με τρόπο απλό και καταληπτό.

Ο Πλούταρχος είναι περισσότερο ενιαίος και πιο σταθερός· ο Σενέκας, πιο κυματώδης και ποικιλόμορφος. Μοχθεί, τσιτώνεται και τεντώνεται για να οπλίσει την αρετή κατά της αδυναμίας, του φόβου, των φαύλων ορέξεων.

Ο Πλούταρχος μοιάζει να μη δίνει τόση σημασία στην ισχύ αυτών των ελαττωμάτων και δεν καταδέχεται να συγκατατεθεί να ταχύνει το βήμα του και να φυλαχτεί. Ο Πλούταρχος έχει γνώμες πλατωνικές, ήπιες και ευπροσάρμοστες σε κοινωνία πολιτών· οι γνώμες του Σενέκα είναι στωικές και επικούρειες, πιο απομακρυσμένες από την κοινή πρακτική, αλλά, κατά την άποψή μου, πιο ταιριαστές σε άτομα και πιο άκαμπτες. Ο Σενέκας δίνει την εντύπωση ότι ενδίδει κάπως στην τυραννία των αυτοκρατόρων της εποχής του, γιατί θεωρώ βέβαιο πως με βεβιασμένη κρίση καταδικάζει την υπόθεση εκείνων των υψηλόφρονων δολοφόνων του Καίσαρα· ο Πλούταρχος είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος από την μιαν άκρη ως την άλλη. Ο Σενέκας είναι γεμάτος νεύρο και ξεσπάσματα· ο Πλούταρχος γεμάτος καθέκαστα. Ο Σενέκας σάς εξάπτει και σας ξεσηκώνει· ο Πλούταρχος σας ικανοποιεί περισσότερο και σας ανταμείβει καλύτερα.

Ο Πλούταρχος μας καθοδηγεί, ο Σενέκας μας σπρώχνει.