Πλάτων: Φιλοσοφία ή Θρησκεία;

Πλάτων: Τι είναι η φιλοσοφική θρησκεία;
(Διαλεκτική φιλοσοφίας και θρησκείας)

§1

Η πλατωνική θεώρηση της θρησκείας συνυφαίνεται με την ενεργό συμβολή της φιλοσοφίας στην ερμηνεία του κόσμου. Η ενεργός της συμβολή στηρίζεται στο λόγο και εκτυλίσσεται ως αντίπαλο δέος στον μυθολογικό χαρακτήρα της λαϊκής θρησκείας. Γιατί ως αντίπαλο δέος; Επειδή η τελευταία δεν συλλαμβάνει την έννοια του θείου επαρκώς και με βάση τον λόγο ή τα βαθύτερα νοήματα που αυτός εκπέμπει, αλλά ερείδεται στη δεισιδαιμονία του πλήθους και σε ατεκμηρίωτες δοξασίες ή περιγραφές, που εμπλέκουν τους θεούς σε ανήθικες συμπεριφορές και σε ανθρωπομορφικές παραστάσεις.

Οι τελευταίες βέβαια δεν είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα μόνο της αρχαίας λαϊκής θρησκείας, αλλά και της σημερινής μονοθεϊστικής, στην αναλογία του δικού της λαϊκού χαρακτήρα. Ο λαϊκός χαρακτήρας υποδηλώνει πάντα υποβάθμιση ή απουσία διανοήματος, προκειμένου η θρησκεία να ανταποκρίνεται στα ακαλλιέργητα γούστα της άγνωμης μάζας, ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για φτωχούς ή πλούσιους. Καθεμιά απ’ αυτές τις κατηγορίες εξαπατάται ανάλογα με τα δικά της ιδιαίτερα εσωτερικά κενά. Τότε συμβαίνει η εξής ιλαροτραγωδία: έρχονται στο προσκήνιο, ως απεσταλμένοι δήθεν του θεού, ποικίλης υφής διεφθαρμένοι άνθρωποι και κολακεύουν περισπούδαστα το κουρασμένο λαϊκό αίσθημα με αποβλακωμένα λόγια περί αιώνιας λύτρωσης, περί σωτηρίας πέρα από τον κόσμο τούτο, μειώνοντας έτσι και την έννοια του θείου.

§2

Γράφει σχετικά ο Πλάτων:
«Το πιο παράξενο από όλα είναι όσα λέγονται για τους θεούς και την αρετή, ότι τάχα και οι θεοί μοίρασαν σε πολλούς καλούς ανθρώπους συμφορές και μια θλιβερή ζωή, ενώ στους αντίθετους έστειλαν αντίθετη μοίρα. Αγύρτες και μάντεις συχνάζουν στις πόρτες των πλουσίων και τους πείθουν πως έχουν δύναμη, δοσμένη από τους θεούς, να κάνουν με θυσίες και με ξόρκια ώστε, αν οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους έχουν κάνει κάποιο αδίκημα, να τους συγχωρεθεί με απολαύσεις και πανηγύρια· ή πάλι, αν κάποιος θέλει να βλάψει κάποιον εχθρό του, ανεξάρτητα αν πρόκειται για δίκαιο ή άδικο άνθρωπο, χωρίς πολλά έξοδα να τον βλάψει με ορισμένα ξόρκια και μάγια, πείθοντας, όπως ισχυρίζονται, τους θεούς να γίνουν υπηρέτες τους» (Πολιτεία 364b) 

Τι μας λέει εδώ ο Πλάτων; Ότι ορισμένοι επιτήδειοι της πολιτικής και κοσμικής ζωής χρησιμοποιούν τη θρησκεία, για να παραπλανούν τους ανθρώπους; Και δύνανται να τους παραπλανούν λόγω της δεισιδαιμονίας που κυριαρχεί στις καρδιές και τα μυαλά του κόσμου. Πώς μπορεί κανείς να γλυτώσει από τέτοιες πλάνες και απάτες; Μέσα από τη φιλοσοφία, που σκέπτεται φιλοσοφικά τη και για τη θρησκεία. Βασικό μέλημα της φιλοσοφίας είναι να αξιοποιείται η δύναμη του διαλεκτικού λόγου, για να αποκαλύπτεται ο μυθολογικός χαρακτήρας της λαϊκής θρησκείας και να απομυθοποιείται πλήρως η τελευταία.

§3

Και τούτο υπό την προοπτική μιας ανερχόμενης ζωής, όπου και οι θεοί, που δεν είναι θεοί, συμμετέχουν στην αληθινή ιδέα του θείου: δεν αναδύεται το θείο από τους θεούς, αλλά οι θεοί από το θείο. Πού βρίσκεται όμως το θείο; Στον υπερουράνιο τόπο (Φαίδρος 249c). Στον τόπο αυτό της απόλυτης αρμονίας, των αποκαθαρμένων ψυχών από την πονηριά και το δόλο, τον τόπο των ιδεών κανείς αγύρτης δεν μπορεί να φτάσει, γιατί του λείπει το πνευματικό ύψος, δηλαδή η φιλοσοφικο-οντολογική του μεταστοιχείωση σε αληθινά ελεύθερο και δίκαιο άνθρωπο. Απεναντίας μπορούν να φτάσουν εκεί μόνο οι φιλοσοφικές ψυχές, που αφήνουν πίσω τους όλους τους αγύρτες και δημηγέρτες/δόλιους της θρησκευτικο-πολιτικής εξουσίας, με τις παιδαριώδεις περιγραφές και την ανεστραμμένη λογική. Η απομυθοποίηση είναι αποδόμηση. Πώς πραγματοποιείται; Όχι με μια εξωτερική αντιπαλότητα ή αντίθεση ανάμεσα στο διαλεκτικό λόγο και την παραδοσιακή θρησκεία, αλλά μέσα από την επίμονη κατάδειξη της παραπλάνησης που συνεπάγεται η δεισιδαιμονία του πλήθους. Ο Πλάτων δεν αναγνωρίζει το ψευτοδίλημμα: θεϊστής ή άθεος, που από τους βαρβάρους της σημερινής πολιτικο-θρησκευτικής εξουσίας χρησιμοποιείται ως όπιο για πνευματική νάρκωση ή για φανατισμό. Είναι ψευτοδίλημμα, γιατί άθεος δεν υπάρχει. Έκαστος έχει το δικό του θεό. Ένας έχει τον θρησκευτικό θεό, άλλος τον κομματικό-πολιτικό ή ιδεολογικό του «θεό», ένας τρίτος τον «θεό»: καρέκλα της εξουσίας και χρήμα, άλλος το φιλοσοφικό του «θεό»; Ποιος από όλους είναι ο αυθεντικός θεός; Ο τελευταίος που καθιστά τον άνθρωπο ισόθεο και τη θρησκεία με τις λαϊκές αφηγήσεις φιλοσοφική θρησκεία· δηλαδή την πιο εμπνευσμένη περιοχή του ανθρωπίνως υπάρχειν, η οποία στηρίζεται στον Λόγο. Με τούτη, περίπου, την έννοια «ένας άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να είναι θεός, μπορεί όμως να είναι θείος» (Σοφιστής 216b).