Ας μην συγκεντρωθούμε στο παρόν

Η αυτεπίγνωση προτείνεται ως άμυνα ενάντια στις πιέσεις της σύγχρονης ζωής, όμως τελευταία φαίνεται να αποτελεί μέρος τους. Είναι μέρος ενός κύκλου πρακτικών αυτοβελτίωσης από την κόλαση, με στόχο να αποκτήσουμε ένα εξίσου τέλειο μυαλό.

Αν θέλαμε να εντοπίσουμε την κοινή συνισταμένη των φιλοσοφικών τάσεων της εποχής μας είναι ότι η οδός που οδηγεί στην πληρότητα είναι η πλήρης συγκέντρωση στη στιγμή, στο παρόν. Η ιδέα ότι θα πρέπει να επιτηρούμε τι σκέψεις μας ώστε να μην επιστρέφουν στο παρελθόν, να μην προτρέχουν, να μην χάνονται στην ονειροπόληση και να μην γίνονται υπερβολικά αφηρημένες, αλλά να εστιάζουν στο εδώ και το τώρα έχει κερδίσει έδαφος ανάμεσα σε τραπεζίτες, ερασιτέχνες φιλόσοφους, γραφειοκράτες και επαγγελματίες των εργασιακών σχέσεων. Όλο και περισσότερες εταιρείες την Αμερική προσφέρουν σεμινάρια αυτεπίγνωσης για να εξορθολογιστεί η παραγωγικότητα των εργαζομένων. Ο στρατός των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής έχει ενσωματώσει ανάλογα σεμινάρια στην εκπαίδευση των πεζοναυτών. Οι Αμερικάνοι ξοδεύουν 4 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο σε «προϊόντα αυτεπίγνωσης». Η τάση να ζούμε στο παρόν έχει κεφαλαιοποιήσει τη σαγήνη της και καθίσταται πια μια πνευματική βιομηχανία αξίας πολλών δισεκατομμυρίων.

Αξίζει πράγματι η στιγμή τόση επευφημία; Ίσως αυτή η φιλοσοφική προσέγγιση να ανταμείβει περισσότερο τους περισσότερο προνομιούχους σε σχέση με εκείνους που βιώνουν εξαντλητικές, εξευτελιστικές ή εξουθενωτικές στιγμές.

Αν το καλοσκεφτούμε, οι ζωές μας, είναι συχνά πολύ πιο συναρπαστικές όταν τις ζούμε εκτός του παρόντος χρόνου. Όποιος έχει εκφράσει την ελπίδα ότι μια μέρα θα καταφέρει, αντιμετωπίζει τη ζωή αισιόδοξα και θετικά, αλλά η ζωή δεν τον επιβεβαιώνει συχνά.

Προφανώς ένα από τα πιο συναρπαστικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι η ικανότητά του να διατηρεί το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον του και όλες τις πιθανές, φανταστικές εκδοχές τους σε διαρκή ενεργό παραλληλισμό για να υπερνικήσει την ανία του πλυσίματος των πιάτων με την πιθανότητα να βρίσκεται νοερά στην Μπανγκόκ, ή απλά να αντιμετωπίσει – νοερά πάντα – έναν ηλικιωμένο συγγενή που σας κριτικάρει για τον τρόπο που ανατρέφεται το παιδί σας. Είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι μπορεί να βιώσουμε μεγαλύτερα ποσοστά ευτυχίας, κοιτώντας με προσήλωση τα μακαρόνια που βράζουν.

Εκείνο που διαφοροποιεί τους ανθρώπους από τα ζώα είναι ακριβώς η ικανότητα μας ν’ αποστασιοποιούμαστε από αυτό που συμβαίνει στο παρόν, ώστε να το τοποθετήσουν σε ένα πλαίσιο και να του αποδώσουν σημασία.

Η ευτυχία μας δεν προκύπτει τόσο από τις ίδιες τις εμπειρίες μας, αλλά από τις ιστορίες που αφηγούμαστε για αυτές ώστε να αποκτήσουν κάποιο νόημα.

Κι όμως, η προτροπή να είμαστε περισσότερο επικεντρωμένοι στο παρόν εμπεριέχει μια αίσθηση ηθικής ανωτερότητας, μια υποτίμηση προς εκείνους που αφαιρούνται που μοιάζει με τον τρόπο με τον οποίο ένας αυστηρός δάσκαλος μας επαναφέρει στην τάξη. Η συνέπεια της αμέλειάς μας, της τάσης μας να παραμελούμε το βίωμα του παρόντος είναι ότι χάνουμε τον αυθορμητισμό μας και γινόμαστε αγνώμονες, αφού δεν απολαμβάνουμε τη ζωή μας λεπτό προς λεπτό.

Αυτός ο επικριτικός τόνος είναι μέρος μιας μακροχρόνιας παράδοσης επιτήρησης της σκέψης στο πλαίσιο της ρητορικής της αυτό-βοήθειας. Στις πιο ατυχείς του στιγμές, το κίνημα της θετικής σκέψης χαρακτήρισε πραγματικές δυσκολίες της καθημερινής ζωής ως «προβληματικές σκέψεις». Στις μέρες μας η αυτεπίγνωση έχει τοποθετεί στο επίκεντρο των στόχων μας για αυτοβελτίωση, αλλά παλαιότερα προβλήματα όπως οι κακοί γάμοι, το εργασιακό άγχος, η έλλειψη χρημάτων και οι φυλετικές διακρίσεις ερμηνεύονταν ως αποτυχία να σκεφτούμε θετικά. Η λύση που προτείνεται τώρα στα περίπλοκα προβλήματα της ζωής είναι να ανακουφίσουμε όσους υποφέρουν με το να επικεντρώνονται στο εδώ και το τώρα.

Αυτή η τάση μπορεί να χαρακτηριστεί ως νεοφιλελευθερισμός των συναισθημάτων εντός του οποίου η ευτυχία δεν γίνεται αντιληπτή ως συνέπεια των περιστάσεων, αλλά ως απόρροια της ατομικής σας πνευματικής προσπάθειας, μια ανταμοιβή για τους αντάξιούς της. Το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στο υψηλότατο ενοίκιό σας και στο χαμηλό μισθό σας, στον άπιστο σύζυγο ή στον άδικο εργοδότη σας , ούτε καν στην τεράστια στοίβα των άπλυτων πιάτων. Το πρόβλημα είσαι εσύ.

Είναι προφανώς, πιο εύκολο και πιο οικονομικό να κατηγορούμε τον καθένα ατομικά για τις «λανθασμένες» σκέψεις που κάνει στην προσπάθεια να εξαλείψει τις αιτίες της δυστυχίας του. Έτσι, επιλέγουμε να κάνουμε στα παιδιά μας μαθήματα αυτεπίγνωσης, αντί να ασχοληθούμε ενεργά με τις ανισότητες στην εκπαίδευση και δίνουμε οδηγίες σε εξαντλημένους εργαζόμενους να συγκεντρώνονται στην αναπνοή τους αντί να διεκδικούν πληρωμένες διακοπές ή καλύτερες ασφαλιστικές αποδόσεις.

Στην πραγματικότητα, παρά τις μεγαλοστομίες, οι επιστημονικές ενδείξεις που συσχετίζουν την επικέντρωση στο παρόν ως κλειδί για την συναισθηματική πληρότητα είναι αδύναμες. Όταν ο οργανισμός για την έρευνα και την ποιότητα της πρόνοιας στην υγεία (στην Αμερική) διεξήγαγε μια τεράστια μετά-ανάλυση περισσότερων από 18.000 ξεχωριστών ερευνών σε σχέση με τεχνικές διαλογισμού και αυτεπίγνωσης τα αποτελέσματα αποδείχθηκαν απογοητευτικά.

Παρά το γεγονός ότι ορισμένες έρευνες έδειξαν πράγματι ότι ο διαλογισμός και άλλες παρόμοιες πρακτικές ωφελούν τους ανθρώπους που τις εφαρμόζουν σε σχέση με εκείνους που δεν κάνουν τίποτε άλλο, όταν συγκριθούν με οποιαδήποτε άλλη τεχνική χαλάρωσης, ακόμα και την ήπια άσκηση ή άλλες τεχνικές μυϊκής χαλάρωσης, την ακρόαση διαλέξεων πνευματικού περιεχομένου ή κάθε άλλη εναλλακτική πρακτική που αποδίδει εξίσου μεγάλη προσοχή στο άτομο, παρουσιάζουν τα ίδια ή λίγο χειρότερα αποτελέσματα σε σχέση με τις άλλες πρακτικές.

Κι έτσι ίσως, αντί να σπαταλάμε όλη μας την ενέργεια για να συγκεντρωθούμε στο «εδώ και το τώρα», ας είμαστε ευγνώμονες για την ικανότητα του εγκεφάλου μας να μας μεταφέρει κάπου αλλού.