Hegel: φιλοσοφία του πνεύματος και ιστορία

Διαλεκτική και πνεύμα του κόσμου (Dialektik und Weltgeist)

Τι περιμένει ο Χέγκελ από τη φιλοσοφία; Περιμένει τη γνώση της αλήθειας και μάλιστα της απόλυτης αλήθειας σε συνδυασμό με την ιστορικότητά της. Πώς μπορεί να αναζητείται μια βέβαιη για τον εαυτό της αλήθεια, όταν κάθε νέα φιλοσοφία ή φιλοσοφική θεώρηση αξιώνει τη δική της αλήθεια μέσα από την αναίρεση μιας προηγούμενης φιλοσοφικής θεώρησης; Μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας παρατηρείται μια πολλότητα φιλοσοφιών, που με μια πρώτη ματιά φαίνεται να καθιστά μάταιη οποιαδήποτε απόπειρα για ουσιαστική γνώση της αλήθειας. Όλες ή σχεδόν όλες οι φιλοσοφίες ασχολούνται με τον άνθρωπο, τον κόσμο ή το θεό· αλλά ποια απ’ αυτές λέει την αλήθεια; Κι ακόμη: η αλήθεια είναι μία ή πολλές; Σύμφωνα με τον Χέγκελ, η αλήθεια δεν ανευρίσκεται στη μια ή την άλλη δοξασία περί θεού και ανθρώπου ή περί κόσμου και πνεύματος, αλλά στη διαλεκτικο-ιστορική κίνηση του ανθρώπινου πνεύματος. Μέσα σε τούτη την κίνηση εκτυλίσσονται και εκτίθενται όλες οι φιλοσοφίες, γονιμοποιούνται στη διαφορετικότητά τους και ανα-συλ-λέγονται ως σχετική αλήθεια, ακόμη κι όταν θεωρούν τον εαυτό τους ως απόλυτη αλήθεια. Τι συμβαίνει εδώ; Συμβαίνει η διαλεκτική σχετικής και απόλυτης αλήθειας. Σχετική είναι η αξίωση μιας φιλοσοφικής θεωρίας να εκλαμβάνεται ως απόλυτη και απόλυτη η ιστορική ύπαρξή της κατά λογική αναγκαιότητα. Έτσι, η εν λόγω διαλεκτική αναπτύσσεται ως αναίρεση της πιο πάνω αξίωσης μέσα από τη στοχαστική πρόσληψη της ιστορικής ύπαρξης της κάθε φιλοσοφίας.

Ποια είναι η βάση, το έδαφος αυτής της διαλεκτικής; Είναι το πνεύμα του κόσμου, που δεν κάνει έφοδο από τον ουρανό μέσα στην εμπράγματη συνθήκη του ανθρώπου, αλλά ενυπάρχει μέσα στην ιστορία και την κοινωνία του τελευταίου ως η Λογικά και ιστορικά δρώσα δύναμή του. Εάν το Απόλυτο κατανοείται ως η ενεργός ενδημία του πνεύματος μέσα στον κόσμο, τότε αυτό το πνεύμα του κόσμου ανελίσσεται ιστορικά και όχι εξω-ιστορικά: δεν μπορεί να υπάρχει ως ένα επέκεινα ή ως κάτι το στατικό παρά μόνο ως μια διαλεκτική πορεία των πολλαπλών δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Στη Φιλοσοφία του πνεύματος, το συγκεκριμένο πνεύμα συνυφαίνεται με τη διαλεκτική ολότητα του εγελιανού φιλοσοφικού συστήματος. Ετούτο το σύστημα έχει τον χαρακτήρα κύκλων από κύκλους, όπου το πνεύμα του κόσμου μελετάται στο πλαίσιο της κίνησης του αντικειμενικού πνεύματος. Το τελευταίο τούτο, από υποκειμενικό, από σκεπτόμενη υποκειμενικότητα καθεαυτήν [=δυνάμει], γίνεται δρώσα υποκειμενικότητα της ανθρώπινης ιστορίας. Έτσι, το αντικειμενικό πνεύμα είναι η πράξη, το έργο που επιτελεί ο εαυτός του για λογαριασμό του εαυτού του: καθιστά τον εαυτό του αντικείμενο του εαυτού του, αντικειμενική ύπαρξη, ρεαλιστικά υπαρκτό κό σμο μέσα στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς, μέσα στη θρησκεία, στο πολίτευμα, στο κράτος. Δυνάμει αυτού του έργου του είναι το πνεύμα του κόσμου και όχι λιγότερο παγκόσμιο πνεύμα, που συνιστά την υπόσταση της ιστορίας.

Το πρώτο μέλημά του, στην αντικειμενική του εκτύλιξη, ως πνεύματος του κόσμου, είναι να γνωρίσει τον εαυτό του, να τον συλλάβει κατανοητικά· γι’ αυτό το λόγο, μέσα στην ιστορία, σαν μέσα στο χρόνο, τον γνωρίζει πιο ειδικά ως το πνεύμα του λαού ή ως το εθνικό πνεύμα (Volksgeist). Κάθε τέτοιο πνεύμα αποτελεί ένα στάδιο στην καθολική ζωή του παγκόσμιου πνεύματος ή του πνεύματος του κόσμου. Πρακτικά λοιπόν το τελευταίο αναδύεται ως αποτέλεσμα της αλληλενέργειας και της αλληλεπίδρασης των εθνικών πνευμάτων. Το ένα ή το άλλο πνεύμα ενός λαού είναι μια προσδιορισμένη ατομικότητα και όχι γενικά όλη η ανθρωπότητα. Κάθε λαός, ο ελληνικός, ο γερμανικός, ο γαλλικός, ο αγγλικός κ.λπ., μάχεται για την ενικότητά του, την ατομική του ενότητα, με βάση την ενιαία κοινωνική και πολιτική τάξη, τα κοινά ήθη και έθιμα, την κοινή γλώσσα, θρησκεία και ιστορία. Έτσι η έννοια του πνεύματος του κόσμου είναι τόσο στενά συνυφασμένη με την ενεργό πραγματικότητα του λαού, ώστε η ιστορία ως τέτοια να αποκτά νόημα αντίστοιχο προς τον κοσμοϊστορικό ρόλο του λαού. Το πνεύμα του κόσμου ορισμένως λοιπόν είναι ο Λόγος που έχει βούληση και δρα. Και ένας λαός είναι ισχυρός, ενάρετος, δίκαιος, ηθικός, πρωταγωνιστής της ιστορίας, όταν ακολουθεί αυτό τον Λόγο και δρα αυτόνομα. Αλήθεια, πόσα εθνικά πνεύματα στην εποχή μας, πόσοι λαοί, ανάμεσά τους και ο ελληνικός, δρουν αυτόνομα; Λόγω ακριβώς απουσίας αυτής της πνευματικής-πρακτικής αυτονομίας βαθαίνει η αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που είναι ο λαός σύμφωνα με την εσωτερική του αλήθεια, ουσία και προορισμό, και στην εξωτερική του ύπαρξη. Συγχρόνως βαθαίνει και η αντιπαλότητα ανάμεσα στους λαούς ερήμην αυτών των ίδιων. Εδώ έγκειται και ο ιστορικός ρόλος του πνεύματος του κόσμου ως παγκόσμιου πνεύματος (Weltgeist): να σφυρηλατεί και να εκφράζει τη συνοχή της ιστορικής αλληλουχίας των κυρίαρχων εθνικών πνευμάτων, αυτών τούτων των διαφορετικών λαών και των αντίστοιχων πνευματικών πολιτισμών.