Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ TOΥ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ: ΙΣΟΝΟΜΙΑ

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ της τυραννίδας διαμορφώθηκαν δύο πολιτικά ρεύματα: το ένα με αρχηγό τον Κλεισθένη, το άλλο με αρχηγό τον Ισαγόρα. Κατά τις εκλογές του έτους 508/7 π.Χ. πλειοψήφησε το ρεύμα του Ισαγόρα, ο οποίος εξελέγη ’Άρχων. Με τον Ισαγόρα συντάχθηκαν όλοι σχεδόν οι ευπατρίδες, οι οποίοι συμφωνούσαν μαζί του για την εγκαθίδρυση αριστοκρατικού καθεστώτος. Αλλά μόνοι οι αριστοκράτες δεν θα επαρκούσαν για να τον φέ­ρουν στην εξουσία' πρέπει λοιπόν να υπερψηφίσθηκε και από μη ευπατρίδες. Πολλοί αγρότες και λαϊκά στοιχεία της πόλεως, από συμπάθεια προς τον Πεισίστρατο, δεν θα είχαν καλές διαθέσεις για τους Αλκμεωνίδες, που υπήρ­ξαν οι πιο αδιάλλακτοι αντίπαλοι του ίδιου και του Ιππία, ενώ θα ήσαν περισ­σότερο πρόθυμοι να εμπιστευθούν ανθρώπους όπως ο Ισαγόρας, που δεν είχαν συγκρουσθεί με τους τυράννους.

 

Ο Κλεισθένης αντέδρασε προτείνοντας, ως απλός ιδιώτης, κατ’ ευθείαν στο Δήμο σειρά ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων: διεύρυνση του πολιτικού σώματος, ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Δήμου και της Βουλής, καθώς και μέτρα περιοριστικά της πολιτικής και κοινωνικής επιρροής των ευπατριδών. Φυσικά, οι προτάσεις του Κλεισθένη υπερψηφίσθηκαν από τους θήτες, τους εμπορευομένους, ακόμη και μέσους αγροτικούς ιδιοκτήτες, δηλαδή την πλειοψηφία των πολιτών. Ο Ισαγόρας ζήτησε τη βοήθεια των Σπαρτιατών. Με σπαρτιατικό τελεσίγραφο ο Κλεισθένης και όλοι οι Αλκμεωνίδες ξορίσθηκαν. Επειδή οι αριστοκράτες δεν ένοιωσαν ούτε και τότε ασφαλείς, ήλθε στην Αθήνα ο βασιλέας της Σπάρτης, Κλεομένης, με στρατό. Ο Κλεομένης απαίτησε από επτακόσιες δημοκρατικές οικογένειες να εκπατρισθούν, αλλά προσέκρουσε στην αντίσταση της Βουλής, η οποία τότε έδειξε πόσο έντονα εκπροσωπούσε τη δημοκρατική πλειοψηφία του σώματος των πολιτών. Ο Κλεομένης απαίτησε τη διάλυση της Βουλής, αλλά τα μέλη της δεν υπάκουσαν. Παίρνοντας θάρρος από τη στάση των βουλευτών, ο λαός κινήθηκε εναντίον του σπαρτιατικού εκστρατευτικού σώματος και των οπαδών του Ισαγόρα. Σε δύο ημέρες οι Σπαρτιάτες εγκατέλειψαν το αττικό έδαφος μαζί μ’ ένα μέρος των Αθηναίων που είχαν συνεργασθεί μαζί τους. Όσοι δεν μπόρεσαν να φύγουν πέρασαν από δίκη και θανατώθηκαν. Οι Αλκμεωνίδες και οι άλλες οικογένειες επέστρεψαν από την εξορία και η νομιμότητα αποκαταστάθηκε. Αλλά η Αθήνα διέτρεξε και πάλι κινδύνους από τους Σπαρτιάτες και τους συμμά­χους τους που εισέβαλαν από τα δυτικά, καθώς και από τους Βοιωτούς και τους Χαλκιδείς που καιροφυλακτούσαν από βορρά. Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοί τους σταμάτησαν την προέλασή τους, έτσι οι Αθηναίοι διέθεσαν όλες τις δυνάμεις τους με επιτυχία κατά των Βοιωτών και των Χαλκιδέων (506 π.Χ.). Ανάμεσα σε τέτοιους περισπασμούς οι Αθηναίοι έθεταν σ’ εφαρμογή τις μεταρρυθμίσεις που είχαν ψηφίσει το 508/7 και άλλες που ψήφιζαν τώρα. Ώς το 505/4 είχε περατωθεί το ουσιαστικό μέρος του όλου έργου που ολοκληρώθηκε το 501/0 π.Χ. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη εκτείνονται σε πολλούς τομείς.

 

Ο Κλεισθένης διεύρυνε το πολιτικό σώμα των Αθηναίων εισάγοντας σ’ αυτό ξένους, όπως φαίνεται από τις ακόλουθες δύο ενδείξεις. Η μία από αυτές είναι ένας αθηναϊκός νόμος αρχαιότερος από τον 5ον αιώνα π.Χ., που επέβαλε στις φρατρίες να δεχθούν ως μέλη τους άτομα που χαρακτηρίζονται ὀργεῶνες και επί πλέον όριζε ότι αυτά τα άτομα θα είχαν τα ίδια δικαιώματα με άτομα που χαρακτηρίζονται ὁμογάλακτες (λέξη σύνθετη από ὁμός και γάλα), ή γενῆται (μέλη γένους, ευγενείς). Προφανώς, οι δύο τελευταίοι όροι δήλωναν άτομα που συνδέονταν με συγγένεια. Σ’ αντιδιαστολή, οι ὀργεῶνες δεν είχαν αυτή την ιδιότητα. Η άλλη ένδειξη προσφέρεται από την πληροφορία ότι κατά τους κλασσικούς χρόνους οι φρατρίες περιλάμβαναν θιάσους που είχαν ως συνεκτικό δεσμό μια κοινή λατρεία. Στο συνδυασμό των δύο αυτών ενδείξεων στηρίζεται η εύλογη υπόθεση ότι οι θίασοι ήσαν τεχνητές ομάδες που συγκροτήθηκαν από το κράτος με αποστολή να συνάψουν άτομα χωρίς συγγενικούς δεσμούς και ότι αυτά τα άτομα ήσαν οι λεγόμενοι ὀργεῶνες. Για ποιο λόγο θα έγιναν δεκτοί στις φρατρίες άτομα ξένα προς αυτές; Η απάντηση που δίνεται είναι λογική: πρόκειται για νέους πολίτες, ξένης καταγωγής, ενδεχομένως και μετοίκους, στοιχεία εγκατεστημένα στην Αττική από πολλούς αιώνες, ίσως από την εποχή των μετακινήσεων που σημειώθηκαν στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής και αργότερα. Γιατί όμως οι νέοι πολίτες και τα μέλη των οικογενειών τους έπρεπε να ενταχθούν σε φρατρίες; Επειδή οι πολίτες έπρεπε να είναι μέλη της πολιάδας κοινότητας και οι φρατρίες ήσαν οι υποδιαιρέσεις αυτής της κοινότητας. Οι πηγές μας δεν αναφέρουν τον εισηγητή αυτού του νόμου, αλλά υποτίθεται πως ήταν ο Κλεισθένης, επειδή ταιριάζει με το όλο πνεύμα των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη, και μάλιστα με έναν άλλο νεωτερισμό του, ο οποίος απέβλεπε στην εξάλειψη των ενδείξεων που διαφοροποιούσαν τους πολίτες ως προς την καταγωγή τους, μέτρο που θα μνημονευθεί πιο κάτω. Οι νέοι πολίτες αναφέρονται στις πηγές με το χαρακτηριστικό όνομα νεοπολῖται.

 

Η διεύρυνση του πολιτικού σώματος και η σύγχρονη εισδοχή των νέων πολιτών στις φρατρίες και δι’ αυτών στην πολιάδα κοινότητα συνδέθηκαν από τον Κλεισθένη με δύο άλλες πρωτοτυπίες: την αντικατάσταση των τεσσάρων παραδοσιακών φυλών από δέκα τεχνητές, σ’ επίπεδο ανωτέρων μονάδων και την αντικατάσταση των φρατριών από τους δήμους, στο ρόλο των βασικών μονάδων πλαισιώσεως των πολιτών και διαιρέσεων του πολιτικού σώματος. Οι δήμοι ήσαν δομημένες και αυτοδιοίκητες κοινότητες που ένωναν όχι συγγενείς ή θεωρουμένους συγγενείς, αλλά συντοπίτες. Κάθε πολίτης, παλαιός ή νέος, εγγράφηκε στο ληξιαρχικόν γραμματεῖον του δήμου όπου βρέθηκε να κατοικεί. Ο Κλεισθένης κατένειμε τους δήμους σε τριάντα τριττύες: δέκα στο ἄστυ (Αθήνα, Πειραιά, προάστια), δέκα στην Παραλία (όλα τα παράλια της Αττικής) και δέκα στη Mεσογαία (το εσωτερικό). Καθεμιά από τις νέες φυλές απαρτίσθηκε από τρεις τριττύες, όχι συνεχόμενες γεωγραφικά, αλλά απομακρυσμένες μεταξύ τους αφού βρίσκονταν μια στο ἄστυ άλλη στην Παραλία και άλλη στη Mεσογαία. Ο Κλεισθένης σχημάτισε τις νέες φυλές με αυτόν τον τρόπο, γιατί τις προόρισε να λειτουργούν και ως εκλογικοί σύλλογοι χωρίς τοπικά όρια, έτσι ώστε να περιορίζεται η επίδραση των τοπικών ευγενών και να εξουδετερώνονται τα τοπικά συμφέροντα. Για την ονοματο­θεσία των νέων φυλών ο Κλεισθένης υπέβαλε στο μαντείο των Δελφών έναν κατάλογο εκατό ηρώων της Αττικής και ζήτησε από αυτό να επιλέξει τα δέ­κα. Ο καθένας από τους ήρωες που επέλεξε το μαντείο ορίσθηκε επώνυμος ήρως μιας φυλής. Έτσι οι φυλές πήραν τα ακόλουθα ονόματα με την εξής επί­σημη σειρά: Ἐρεχθηίς, Λίγηίς, Πανδιονίς, Ἀβοντίς, Ἀκαμαντίς, Οἰνηίς, Κεκροπίς, Ἱπποθοωντίς, Αἰαντίς, Ἀντιοχίς. Αυτές οι φυλές είχαν συνέλευση των μελών τους, αιρετούς άρχοντες, έσοδα και έξοδα, αρχεία. Οι τέσσερες παραδοσιακές φυλές και οι φρατρίίς, αποψιλωμένες από τις δικαιοδοσίες και τις αποστολές που είχαν ώς τότε μέσα στον κρατικό μηχανισμό, εξακολούθησαν να λειτουργούν ως κοινωνικά και θρησκευτικά σωματεία. Έτσι προσέγγισαν το χαρακτήρα που είχαν πριν από την ανάπτυξη του κράτους, δηλαδή έγιναν αποκλειστικός χώρος της πολιάδας κοινότητας. Ωστόσο δεν έπαψαν να ελέγχονται από το κράτος και να εγγίζουν κάποιες περιοχές της δράσεώς του. Ως και τον 4ον αιώνα π.Χ. οι ευπατρίδες Φυλοβασιλεῖς θα δικάζουν ως κρατικοί ἄρχο­ντες ζώα ή αντικείμενα που προκάλεσαν το θάνατο ανθρώπου, οι επίσης ευπατρίδες ἐξηγηταί των φυλών θα ερμηνεύουν το ιερό δίκαιο, οι φρατρίες θα στέλνουν στα κρατικά δικαστήρια δέκα μέλη τους, επίσης εκλεγμένα μεταξύ των ευγενών, για να υποστηρίζουν τα συμφέροντα της πλευράς που έπεσε θύμα ανθρωποκτονίας.

 

Επί πλέον του ότι συναπάρτισε από δήμους τις νέες φυλές, ο Κλεισθένης ανέθεσε στους δήμους μόνιμες κρατικές λειτουργίες. Δύο από αυτές, η δοκιμασία των εφήβων κάθε δήμου από τη συνέλευση των δημοτών και η εγγραφή τους στο οικείο ληξιαρχικόν γραμματέων, αποτελούσαν προϋποθέσεις για την απόκτηση της ιδιότητας του Αθηναίου πολίτη. Παράλληλα οι δήμοι ρύθμιζαν τοπικές υποθέσεις τους: σχετικές αποφάσεις λαμβάνονταν από τη συνέλευση των δημοτών και εκτελούνταν από τον Δήμαρχο, αιρετό άρχοντα. Για να επιτελούν τις λειτουργίες τους, οι δήμοι είχαν ιδιαίτερα έσοδα και έξοδα, καθώς και αρχεία.

 

Ως την κλεισθένεια νομοθεσία οι ευγενείς ονομάζονταν με το προσωπικό τους όνομα και με το όνομα του γένους τους: π.χ. Κλεισθένης Μεγακλέους Αλκμεωνίδης. Ο Κλεισθένης όρισε ότι όλοι οι Αθηναίοι θα ονομάζονταν με ενιαίο τρόπο: προσωπικό όνομα, πατρωνύμιο, δημοτικό. Έτσι συγκαλύφθηκαν οι ενδείξεις για το αν ένας πολίτης ήταν από τους παλαιούς ή από τους νέους, αν καταγόταν ή όχι από αριστοκρατική γενιά. Σχετική είναι η μαρτυ­ρία: ὅθεν ἐλέχθη καί τό μή φυλοκρινεῖν πρός τούς ἐξετάζειν τα γένη βουλομένους. Δηλαδή όσοι έψαχναν να βρουν σε ποιο γένος ανήκε κανείς προτρέπονταν να πάψουν να κάνουν διακρίσεις σύμφωνα με την καταγωγή. Δεν ξέρουμε αν αυ­τή η μαρτυρία απηχεί νομικό κείμενο του Κλεισθένη ή ανακλά αντιδράσεις της δημοκρατικής κοινής γνώμης σε περιπτώσεις συνεχίσεως της αριστοκρατικής συνήθειας να αναφέρουν το όνομα του γένους τους ή εμφανίσεως ενδιαφέροντος για την καταγωγή κάποιου πολίτη εκ μέρους άλλου.

 

Οι άλλοι νεωτερισμοί του Κλεισθένη ήσαν θεσμικοί. Ο νομοθέτης έδωσε στο Δήμο το δικαίωμα να αποφασίζει περί πάντων. Επειδή ο Δήμος περιλάμ­βανε ήδη από την εποχή του Σόλωνα όλους τους Αθηναίους, αυτός ο νεωτερισμός του Κλεισθένη έκαμε αυτόματα τη λαϊκή κυριαρχία πραγματικότητα για πρώτη φορά στην Αθήνα και στην ιστορία γενικά. Ως προς την αιρετή Βουλή, ο Κλεισθένης πρόσθεσε δικαιοδοσίες σ’ εκείνες που της είχε αναθέσει ο Σόλων. Κατά τις πηγές μας, ο Κλεισθένης κατέστησε τη Βουλή σύνεργό των ἀρχόντων στη διοίκηση και εποπτεύουσα ἀρχή των λειτουργιών του κράτους. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι ο Κλεισθένης ήταν εκείνος που εγκαινίασε το σύστημα των Πρύτανεων και του Ἐπιστάτου των Πρύτανεων. Ακόμη μετέφερε την ανάδειξη των Βουλευτών από τις παλαιές φυλές στις νέες, όρισε η κάθε νέα φυλή να εκπροσωπείται με 50 βουλευτές, συνακόλουθα αύξησε τον αριθμό των βουλευτών από 400 σε 500. και κατέστησε τους θήτες εκλόγιμους σε τούτο το σώμα. Οι πηγές αποδίδουν στον Κλεισθένη επίσης την ίδρυση της συλλογικής ἀρχῆς των δέκα Στρατηγών, ενός από κάθε φυλή, τον ὀστρακισμό και τον βουλευτικόν ὅρκον. Οι πρώτοι Στρατηγοί εκλέχθηκαν το 501/0 π.Χ. Το ίδιο έτος καθιερώθηκε και. ο βουλευτικός ὅρκος, που δέσμευε τους βουλευτές αφ’ ενός να συντρέχουν με λόγο και με έργα, με την ψήφο τους και με τα χέρια τους στη θανάτωση εκείνων που θα έκαναν απόπειρα να καταλύσουν το πολίτευμα, καθώς και των συνεργών τους και αφ’ ετέρου να τιμούν ως όσιον τον πολίτη που θα σκότωνε τον τύραννο. Ο νόμος περί ὀστρακισμοῦ, που δεν ήταν 7τοινή, αλλά πολιτικό μέτρο ]Αε σκοπό την απομάκρυνση από την πόλη προσώπων υπόπτων για πρόθεση να καταλάβουν την εξουσία παράνομα, εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά το 487 π.Χ.

 

Όλοι οι νεωτερισμοί του Κλεισθένη είναι σημαντικοί και μαζί συγκροτούν ένα πρωτότυπο σύνολο. Μερικοί όμως υπήρξαν επαναστατικοί. Ένας από αυτούς, η διεύρυνση του σώματος των πολιτών και της πολιάδας κοινότητας με ξένους αντιστρατευόταν στην τάση της κοινότητας να μένει κλειστή. Αυτή η τάση, που ήταν πολιτισμική, υπερνικήθηκε από μια πολιτική πρόθεση: την ανάγκη για τις μεταρρυθμιστικές δυνάμεις να αποκτήσουν μεγαλύτερα περιθώρια πλειοψηφίας στο Δήμο. Ωστόσο, το μέτρο της διευρύνσεως του πολιτικού σώματος πέραν των ορίων της πολιάδας κοινότητας δεν ήταν πρωτόγνωρο. Επί πλέον, οι παλαιότερες εφαρμογές του είχαν λάβει έκταση πολύ πιο μεγάλη από την έκταση που έδωσε σε τούτο το μέτρο η κλεισθένεια νομοθεσία.

 

Ο Κλεισθένης πρωτοτύπησε σε δύο σημεία: Πρώτον, ενώ εκείνα περιορίζονταν σε προσθήκες νέων φυλών στις προϋφιστάμενες, ο Κλεισθένης δημιούργησε ένα τελείως νέο φυλετικό σύστημα. Δεύτερον, φρόντισε ώστε οι φυλές που συγκρότησε να μην έχουν εδαφική συνοχή. Για ποιο λόγο; Επειδή ανάμεσα στον Σόλωνα και στον Κλεισθένη είχε συσσωρευθεί μια πείρα ογδόντα ετών. Από τη μια μεριά είχε φανεί ότι το πολίτευμα του Σόλωνα δεν εμπόδιζε τους λίγους να επηρεάζουν τους πολλούς, ότι ο λαός δεν εξέλεγε παρά αριστοκράτες, ότι οι εκλεγμένοι ’Άρχοντες μπορούσαν να κατακρατούν την εξουσία με συγκατάθεση ή ανοχή μεγάλου μέρους του λαού και ότι ο Πεισίστρατος έγινε τύραννος με δημαγωγικά μέσα. Από την άλλη μεριά είχε διαπιστωθεί ότι οι ευγενείς και ο Πεισίστρατος επηρέαζαν συγκεκριμένες λαϊκές δυνάμεις καλλιεργώντας πελατειακές σχέσεις και ασκώντας ηθική επιβολή μέσα στα όρια κάποιας περιοχής. Το νέο φυλετικό σύστημα δικαίωσε τις προσδοκίες του δημιουργού του. Εξ άλλου φάνηκε ότι οι νέες φυλές δεν επηρεάζονταν από τοπικά συμφέροντα.

 

Επίσης οι διαφορές μεταξύ των προκλεισθενείων και των κλεισθενείων φυλών εμφανίζουν ριζοσπαστικά στοιχεία. Οι προκλεισθένειες ήσαν «φυσικές», θεωρούνταν ως αιματοσυγγενικές, αποτελούσαν συστατικά στοιχεία της πολιάδας κοινότητας και είχαν σχηματισθεί σε συνάφεια μαζί της^- οι δεύτερες ήσαν σχεδιασμένες, τεχνητές, και τμήματα ενός προϋπάρχοντος σώματος, που ήταν εξ άλλου όχι πολιτισμικό και οιονεί αιματοσυγγενικό, αλλά πολιτικό: του σώματος των πολιτών.

 

Ενώ έληγε ο 6ος αιώνας π.Χ., οι φρατρίες δεν ήσαν πια ανόθευτες ενώσεις συγγενικών οικογενειών, μερικές μάλιστα ήσαν εξ ολοκλήρου τεχνητές. Και αυτές όμως λογίζονταν και συμπεριφέρονταν ως αιματοσυγγενικές ομάδες. Οι δήμοι, αντίθετα, αποτελούσαν τοπικές κοινότητες τα μέλη των οποίων μπορούσαν να ανήκουν σε διαφορετικές φρατρίες. Έτσι ο Κλεισθένης, τοποθετώντας στη θέση των φρατριών τους δήμους και στη θέση των παραδοσιακών φυλών τις δικές του, τεχνητές, φυλές, οι οποίες βασίζονταν σε δήμους. αντικατέστησε σε πολιτικό επίπεδο την αιματοσυγγένεια με την εντοπιότητα. Μέ­σα σε κάθε δήμο, που περιλάμβανε κάθε συντοπίτη, αδιάφορα από την όποια προέλευσή του, ευγενική ή λαϊκή, παλαιά αθηναϊκή ή νεοπολιτική, συμπλησίασαν και εξισώθηκαν ετερόκλητα στοιχεία.

 

Κορυφαία όμως επαναστατική πρωτοτυπία του Κλεισθένη υπήρξε η ανάθεση στο Δήμο της εξουσίας να αποφασίζει κυριαρχικά περί πάντων, μ’ επακόλουθο την καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας.

 

Από τον κύκλο του Κλεισθένη πλάστηκαν και κυκλοφόρησαν οι όροι ἰσό­νομος και ἰσονομία. Αυτοί, καθώς και οι όροι ἰσηγορία και ἰσοκρατία, που επίσης δόθηκαν στο πολίτευμα του Κλεισθένη, εξήραν τα χαρακτηριστικά αυτού του πολιτεύματος που, στα μάτια των υποστηρικτών του, το διέκριναν από το προγενέστερο καθεστώς, την τυραννίδα.

 

Σε σύγκριση με το πολίτευμα του Σόλωνα οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη αφ’ ενός περιόρισαν το πολιτικό βάρος των ευπατριδών, αφ’ ετέρου αύξησαν το πολιτικό βάρος των υπολοίπων τελῶν. Στο εσωτερικό όμως του νέου καθεστώτος διατήρησαν αρκετές ανισότητες μεταξύ των τελῶν. Έτσι ο συσχετισμός δυνάμεων μεταξύ των τελῶν δεν επηρεάσθηκε ακόμη από τις αναλογίες των αριθμητικών μεγεθών, όπου υπερτερούσαν οι θῆτες, ακολου­θούσαν οι ζευγῖται, υστερούσαν οι ἱππεῖς και στο τέλος έρχονταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, μεταξύ των οποίων διακρίνονταν οι ευπατρίδες. Οι ἱππεῖς, οι ζευγῖται και οι θῆτες θα διεκδικήσουν τα επόμενα χρόνια διαρκώς περισσότερα δικαιώματα. θα τα αποκτήσουν χωρίς ρήξεις, γιατί οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη έχουν ανοίξει το δρόμο σ’ επόμενες δημοκρατικές κατακτήσεις.