Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ - Ἐπιστολὴ πρὸς Μενοικέα § 121-128

Επικούρεια ηθική

Από τη μεγάλη συγγραφική παραγωγή του Επίκουρου έχουν σωθεί, αν εξαιρέσει κανείς κάποια αποσπάσματα του έργου Περί φύσεως,που έχουν βρεθεί σε παπύρους από το Ηράκλειον της Κάτω Ιταλίας, μόνο δύο συλλογές με βασικά σημεία της διδασκαλίας του υπό μορφή αφορισμών και τρεις επιστολές. Από τις επιστολές του η πρώτη (Πρὸς Ἡρόδοτον) συνοψίζει τη φυσική του φιλοσοφία, η δεύτερη (Πρὸς Πυθοκλέα) παρουσιάζει τις σχετικές με αστρονομικά και "μετεωρολογικά" θέματα απόψεις του, ενώ η τρίτη, η οποία απευθύνεται σ᾽ έναν άγνωστο κατά τα άλλα φίλο του που ονομάζεται Μενοικεύς, συνοψίζει την ηθική του φιλοσοφία. Ως ύψιστο αγαθό θεωρεί ο Επίκουρος στην Επιστολή προς Μενοικέα την "ηδονή", με την οποία δεν εννοεί όμως τις επιμέρους απολαύσεις, αλλά την κατάσταση της ευδαιμονίας που πηγάζει από την ἀταραξίαν της ψυχής, όταν αυτή έχει απελευθερωθεί από κάθε πόνο και κάθε φόβο: "Όταν λοιπόν υποστηρίζουμε ότι ο τελικός σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων κι αυτές που συνίστανται στην αισθησιακή απόλαυση, όπως ορισμένοι νομίζουν, αλλά εννοούμε το να μην έχει κανείς σωματικό πόνο και ταραχή ψυχική". Για να το επιτύχει αυτό κανείς, πρέπει να αρκείται στις αναγκαίες απολαύσεις, που ικανοποιούνται εύκολα (οι μη αναγκαίες, λέει ο Επίκουρος, δεν αυξάνουν την ηδονή), και να απέχει από τη δραστήρια κοινωνική και πολιτική ζωή (λάθε βιώσας = ζήσε απαρατήρητος).

Ἐπιστολὴ πρὸς Μενοικέα § 121-128

[121] Ἐπίκουρος Μενοικεῖ χαίρειν.
[122] μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν, μήτε γέρων ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν. οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον. ὁ δὲ λέγων ἢ μήπω τοῦ φιλοσοφεῖν ὑπάρχειν ὥραν ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν, ὅμοιός ἐστιν τῷ λέγοντι πρὸς εὐδαιμονίαν ἢ μὴ παρεῖναι τὴν ὥραν ἢ μηκέτι εἶναι. ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι, τῷ μὲν ὅπως γηράσκων νεάζῃ τοῖς ἀγαθοῖς διὰ τὴν χάριν τῶν γεγονότων, τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ παλαιὸς ᾖ διὰ τὴν ἀφοβίαν τῶν μελλόντων· μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν, εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν, ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν. [123] ἃ δέ σοι συνεχῶς παρήγγελλον, ταῦτα καὶ πρᾶττε καὶ μελέτα, στοιχεῖα τοῦ καλῶς ζῆν ταῦτ᾽ εἶναι διαλαμβάνων. πρῶτον μὲν τὸν θεὸν ζῷον ἄφθαρτον καὶ μακάριον νομίζων, ὡς ἡ κοινὴ τοῦ θεοῦ νόησις ὑπεγράφη, μηθὲν μήτε τῆς ἀφθαρσίας ἀλλότριον μήτε τῆς μακαριότητος ἀνοίκειον αὐτῷ πρόσαπτε· πᾶν δὲ τὸ φυλάττειν αὐτοῦ δυνάμενον τὴν μετὰ ἀφθαρσίας μακαριότητα περὶ αὐτὸν δόξαζε. θεοὶ μὲν γὰρ εἰσίν· ἐναργὴς γὰρ αὐτῶν ἐστιν ἡ γνῶσις· οἵους δ᾽ αὐτοὺς ‹οἱ› πολλοὶ νομίζουσιν, οὐκ εἰσίν· οὐ γὰρ φυλάττουσιν αὐτοὺς οἵους νοοῦσιν. ἀσεβὴς δὲ οὐχ ὁ τοὺς τῶν πολλῶν θεοὺς ἀναιρῶν, ἀλλ᾽ ὁ τὰς τῶν πολλῶν δόξας θεοῖς προσάπτων. [124] οὐ γὰρ προλήψεις εἰσὶν ἀλλ᾽ ὑπολήψεις ψευδεῖς αἱ τῶν πολλῶν ὑπὲρ θεῶν ἀποφάσεις. ἔνθεν αἱ μέγισται βλάβαι ἐκ θεῶν ἐπάγονται καὶ ὠφέλειαι. ταῖς γὰρ ἰδίαις οἰκειούμενοι διὰ παντὸς ἀρεταῖς τοὺς ὁμοίους ἀποδέχονται, πᾶν τὸ μὴ τοιοῦτον ὡς ἀλλότριον νομίζοντες.
Συνέθιζε δὲ ἐν τῷ νομίζειν μηδὲν πρὸς ἡμᾶς εἶναι τὸν θάνατον· ἐπεὶ πᾶν ἀγαθὸν καὶ κακὸν ἐν αἰσθήσει· στέρησις δέ ἐστιν αἰσθήσεως ὁ θάνατος. ὅθεν γνῶσις ὀρθὴ τοῦ μηθὲν εἶναι πρὸς ἡμᾶς τὸν θάνατον ἀπολαυστὸν ποιεῖ τὸ τῆς ζωῆς θνητόν, οὐκ ἄπειρον προστιθεῖσα χρόνον, ἀλλὰ τὸν τῆς ἀθανασίας ἀφελομένη πόθον. [125] οὐθὲν γάρ ἐστιν ἐν τῷ ζῆν δεινὸν τῷ κατειληφότι γνησίως τὸ μηδὲν ὑπάρχειν ἐν τῷ μὴ ζῆν δεινόν. ὥστε μάταιος ὁ λέγων δεδιέναι τὸν θάνατον οὐχ ὅτι λυπήσει παρών, ἀλλ᾽ ὅτι λυπεῖ μέλλων. ὃ γὰρ παρὸν οὐκ ἐνοχλεῖ, προσδοκώμενον κενῶς λυπεῖ. τὸ φρικωδέστατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδήπερ ὅταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὅταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ᾽ ἡμεῖς οὐκ ἐσμέν. οὔτε οὖν πρὸς τοὺς ζῶντάς ἐστιν οὔτε πρὸς τοὺς τετελευτηκότας, ἐπειδήπερ περὶ οὓς μὲν οὐκ ἔστιν, οἳ δ᾽ οὐκέτι εἰσίν. ἀλλ᾽ οἱ πολλοὶ τὸν θάνατον ὁτὲ μὲν ὡς μέγιστον τῶν κακῶν φεύγουσιν, ὁτὲ δὲ ὡς ἀνάπαυσιν τῶν ἐν τῷ ζῆν ‹κακῶν αἱροῦνται. [126] ὁ δὲ σοφὸς οὔτε παραιτεῖται τὸ ζῆν› οὔτε φοβεῖται τὸ μὴ ζῆν· οὔτε γὰρ αὐτῷ προσίσταται τὸ ζῆν οὔτε δοξάζεται κακὸν εἶναί τι τὸ μὴ ζῆν. ὥσπερ δὲ τὸ σιτίον οὐ τὸ πλεῖστον πάντως ἀλλὰ τὸ ἥδιστον αἱρεῖται, οὕτω καὶ χρόνον οὐ τὸν μήκιστον ἀλλὰ τὸν ἥδιστον καρπίζεται. ὁ δὲ παραγγέλλων τὸν μὲν νέον καλῶς ζῆν, τὸν δὲ γέροντα καλῶς καταστρέφειν, εὐήθης ἐστὶν οὐ μόνον διὰ τὸ τῆς ζωῆς ἀσπαστόν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ τὴν αὐτὴν εἶναι μελέτην τοῦ καλῶς ζῆν καὶ τοῦ καλῶς ἀποθνῄσκειν. πολὺ δὲ χείρων καὶ ὁ λέγων καλὸν μὴ φῦναι,
φύντα δ᾽ ὅπως ὤκιστα πύλας Ἀίδαο περῆσαι. [127] εἰ μὲν γὰρ πεποιθὼς τοῦτό φησιν, πῶς οὐκ ἀπέρχεται ἐκ τοῦ ζῆν; ἐν ἑτοίμῳ γὰρ αὐτῷ τοῦτ᾽ ἐστίν, εἴπερ ἦν βεβουλευμένον αὐτῷ βεβαίως· εἰ δὲ μωκώμενος, μάταιος ἐν τοῖς οὐκ ἐπιδεχομένοις.
Μνημονευτέον δὲ ὡς τὸ μέλλον οὔτε πάντως ἡμέτερον οὔτε πάντως οὐχ ἡμέτερον, ἵνα μήτε πάντως προσμένωμεν ὡς ἐσόμενον μήτε ἀπελπίζωμεν ὡς πάντως οὐκ ἐσόμενον.
Ἀναλογιστέον δὲ ὡς τῶν ἐπιθυμιῶν αἱ μέν εἰσι φυσικαί, αἱ δὲ κεναί, καὶ τῶν φυσικῶν αἱ μὲν ἀναγκαῖαι, αἱ δὲ φυσικαὶ μόνον· τῶν δὲ ἀναγκαίων αἱ μὲν πρὸς εὐδαιμονίαν εἰσὶν ἀναγκαῖαι, αἱ δὲ πρὸς τὴν τοῦ σώματος ἀοχλησίαν, αἱ δὲ πρὸς αὐτὸ τὸ ζῆν. [128] τούτων γὰρ ἀπλανὴς θεωρία πᾶσαν αἵρεσιν καὶ φυγὴν ἐπανάγειν οἶδεν ἐπὶ τὴν τοῦ σώματος ὑγίειαν καὶ τὴν τῆς ψυχῆς ἀταραξίαν, ἐπεὶ τοῦτο τοῦ μακαρίως ζῆν ἐστι τέλος. τούτου γὰρ χάριν πάντα πράττομεν, ὅπως μήτε ἀλγῶμεν μήτε ταρβῶμεν. ὅταν δὲ ἅπαξ τοῦτο περὶ ἡμᾶς γένηται, λύεται πᾶς ὁ τῆς ψυχῆς χειμών, οὐκ ἔχοντος τοῦ ζῴου βαδίζειν ὡς πρὸς ἐνδέον τι καὶ ζητεῖν ἕτερον ᾧ τὸ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος ἀγαθὸν συμπληρώσεται. τότε γὰρ ἡδονῆς χρείαν ἔχομεν, ὅταν ἐκ τοῦ μὴ παρεῖναι τὴν ἡδονὴν ἀλγῶμεν· ‹ὅταν δὲ μὴ ἀλγῶμεν› οὐκέτι τῆς ἡδονῆς δεόμεθα.

***
Ο Επίκουρος στέλνει στον Μενοικέα τον χαιρετισμό του!

[122] Δεν πρέπει κανείς ούτε όταν είναι νέος να διστάζει να φιλοσοφεί, ούτε πάλι σαν είναι γέροντας να βαριεστίζει και να μη φιλοσοφεί. Κανένας δεν είναι άγουρος ακόμη, και για κανέναν δεν είναι πια πολύ αργά να φροντίσει για την υγεία της ψυχής του. Κι όποιος λέει ότι δεν ήρθε ακόμη ο καιρός να φιλοσοφήσει ή ότι ο καιρός αυτός έχει περάσει πια, μοιάζει σ᾽ εκείνον ο οποίος λέει ότι δεν έχει έρθει ακόμη ο καιρός για την ευτυχία ή ότι δεν είναι πια καιρός γι᾽ αυτήν. Πρέπει, επομένως, και ο γέροντας να φιλοσοφεί και ο νέος: ο ένας για να μείνει, κι όταν γερνά, νέος χάρη στα όμορφα πράγματα, καθώς με χαρά θα ανατρέχει στα περασμένα, ο άλλος για να ᾽ναι και ως νέος συνάμα γέροντας, καθώς δεν θα τον κυριεύσει φόβος για τα μελλούμενα.¹ Είναι λοιπόν ανάγκη να στοχαζόμαστε τα πράγματα που φέρνουν την ευτυχία, αφού όταν υπάρχει ευτυχία έχουμε τα πάντα, ενώ όταν αυτή λείπει κάνουμε τα πάντα για να την έχουμε.
[123] Τα πράγματα, που συνεχώς σου συνιστούσα, να τα πράττεις και να τα στοχάζεσαι ξεχωρίζοντάς τα ως θεμελιώδεις αρχές της ευτυχισμένης ζωής. Πρώτ᾽ απ᾽ όλα, πιστεύοντας ότι ο θεός είναι ον ζωντανό, αθάνατο και ευτυχισμένο, σύμφωνα με την παράσταση του θεού που έχει αποτυπωθεί στον νου των ανθρώπων, να μην αποδίδεις σ᾽ αυτόν τίποτε ξένο προς την αφθαρσία του, τίποτε αταίριαστο στη μακαριότητά του· απεναντίας, να πιστεύεις γι᾽ αυτόν οτιδήποτε είναι ικανό να διαφυλάξει τη μακαριότητά του, τη διαπλεγμένη με αθανασία. Οι θεοί υπάρχουν· πρόδηλη είναι η γνώση γι᾽ αυτούς. Ωστόσο δεν είναι, οι θεοί, όπως τους πιστεύει ο πολύς κόσμος· γιατί δεν υπάρχει λογική συνοχή σε όσα πρεσβεύει ο πολύς κόσμος γι᾽ αυτούς. Και ασεβής δεν είναι όποιος αρνείται τους θεούς των πολλών ανθρώπων αλλά όποιος [124] αποδίδει στους θεούς όσα οι πολλοί πιστεύουν γι᾽ αυτούς. Γιατί δεν είναι στέρεες παραστάσεις όσα οι πολλοί λένε για τους θεούς αλλά εικασίες δίχως αλήθεια -ότι δηλαδή οι μεγαλύτερες συμφορές και τα μεγαλύτερα ωφελήματα προέρχονται από τους θεούς. Γιατί οι άνθρωποι, εξοικειωμένοι πέρα για πέρα με τις δικές τους αρετές, αποδέχονται μόνο τους όμοιούς τους, θεωρώντας ξένο ό,τι δεν είναι τέτοιας υφής.
Να συνηθίζεις στην ιδέα ότι ο θάνατος είναι για μας ένα τίποτα· γιατί κάθε καλό και κάθε κακό έγκειται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αισθητό -και ο θάνατος είναι στέρηση της αίσθησης. Η επίγνωση, έτσι, ότι ο θάνατος είναι για μας ένα τίποτα μας κάνει ευχάριστη τη θνητή ζωή μας, όχι γιατί προσθέτει άπειρο χρόνο σ᾽ αυτήν αλλά [125] γιατί αφαιρεί τον πόθο της αθανασίας. Γιατί τίποτε μέσα στη ζωή δεν είναι φοβερό για όποιον έχει στ᾽ αλήθεια κατανοήσει ότι τίποτε φοβερό δεν υπάρχει στο να μη ζει κανείς. Είναι ως εκ τούτου ανόητος όποιος λέει ότι φοβάται τον θάνατο όχι επειδή θα υποφέρει σαν έρθει ο θάνατος, αλλά επειδή του είναι δυσάρεστη η ιδέα ότι πρόκειται νά ᾽ρθει ο θάνατος. Γιατί αδίκως θλιβόμαστε περιμένοντας ένα πράγμα που σαν το ᾽χουμε δίπλα μας δεν ενοχλεί. Το πιο φρικτό λοιπόν απ᾽ όλα τα άσχημα πράγματα, ο θάνατος, είναι για μας ένα τίποτε, ακριβώς γιατί όταν εμείς υπάρχουμε ο θάνατος δεν είναι κοντά μας, κι όταν πάλι έρθει ο θάνατος δίπλα μας, τότε πια δεν υπάρχουμε εμείς. Ούτε τους ζωντανούς λοιπόν αφορά ο θάνατος ούτε τους πεθαμένους, αφού για εκείνους δεν υπάρχει, ενώ αυτοί οι τελευταίοι δεν έχουν πια υπόσταση. Βέβαια, οι πολλοί από τη μια πασχίζουν να αποφύγουν τον θάνατο ως την πιο μεγάλη, κατ᾽ αυτούς, συμφορά, κι από την άλλη τον αναζητούν ως ανάπαυση από τα δεινοπαθήματα [126] της ζωής. Ωστόσο ο σοφός ούτε τη ζωή απαρνιέται ούτε την ανυπαρξία φοβάται. Γιατί ούτε αποτελεί γι᾽ αυτόν ενόχληση το ότι ζει ούτε πάλι νομίζει ότι είναι κακό να μη ζει κανείς. Κι όπως στο φαγητό δεν προτιμά με κανέναν τρόπο τη μεγαλύτερη ποσότητα αλλά το πιο εύγευστο, όμοια κι εδώ δεν απολαμβάνει τον διαρκέστερο χρόνο αλλά τον όσο το δυνατόν πιο ευχάριστο. Κι αυτός² πάλι που προτρέπει τον νέο να ζει όμορφα και τον γέροντα να δώσει όμορφο τέλος στη ζωή του είναι ανόητος, όχι μόνο επειδή η ζωή είναι κάτι επιθυμητό αλλά και επειδή το να ζει κανείς όμορφα και να πεθαίνει όμορφα είναι ένα και το αυτό εγχείρημα. Πολύ χειρότερος όμως είναι αυτός που λέει πως καλό είναι να μη γεννηθεί κανείς.

κι άμα γεννηθεί, γοργά

τις πύλες του Άδη να διαβεί.³

[127] Αν το λέει από πεποίθηση, γιατί δεν φεύγει από τη ζωή; Στο χέρι του είναι να το κάνει, αν αυτό αποτελεί εδραία πεποίθησή του. Αν πάλι το λέει έτσι στ᾽ αστεία, δείχνει ελαφρόμυαλος σε πράγματα που δεν το σηκώνουν.
Κι ακόμη πρέπει να θυμόμαστε ότι το μέλλον δεν είναι εντελώς δικό μας αλλά ούτε κι εντελώς όχι δικό μας, ώστε μήτε να το προσμένουμε ως εντελώς βέβαιο μήτε πάλι να απελπιζόμαστε πως δεν πρόκειται νά ᾽ρθει ποτέ!
Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές κι άλλες χωρίς ουσία, και ότι από τις φυσικές επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες κι άλλες απλώς φυσικές· από τις αναγκαίες, τέλος, επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την αποφυγή [128] σωματικών ενοχλήσεων, και άλλες για την ίδια τη ζωή. Η σωστή θεώρηση αυτών των πραγμάτων ξέρει να ανάγει καθετί που επιλέγουμε και καθετί που αποφεύγουμε στην υγεία του σώματος και την ηρεμία της ψυχής, αφούσε τούτο συνίσταται ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής. Για χάρη αυτού του στόχου κάνουμε ό,τι κάνουμε: για να μην αισθανόμαστε πόνο και να μη μας κυριεύει ο φόβος. Κι όταν κάποια στιγμή το κατορθώσουμε αυτό, αμέσως καταλαγιάζει όλη η θύελλα της ψυχής, αφού το ζωντανό πλάσμα δεν έχει πια ανάγκη να κατευθύνει τα βήματά του σε κάτι που του λείπει και να αναζητήσει κάτι με το οποίο θα ολοκληρώσει το καλό της ψυχής και του σώματος. Την ηδονή, βλέπεις, την χρειαζόμαστε όταν η στέρησή της μας προξενεί πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δεν χρειαζόμαστε πια την ηδονή.
--------------------

¹ Επειδή ο θάνατος δεν θα του προκαλεί φόβο. Σύμφωνα με την "ατομική" θεωρία, που ασπάζεται ο Επίκουρος, η διάλυση των ατόμων, που συνεπάγεται ο θάνατος, σημαίνει ότι με το θάνατο παύει να υπάρχει αντιληπτική αίσθηση. Όπως δεν αντιλαμβανόμαστε οδυνηρά γεγονότα που συνέβησαν πριν από τη γέννησή μας, έτσι δεν αντιλαμβανόμαστε παρόμοια γεγονότα μετά το θάνατό μας.

² Εννοείται ο ελεγειακός ποιητής του 7ου αι. π.Χ. Μίμνερμος.

³ Θέογνις, στ. 427-8.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ: ΟΙ ΘΕΜΕΛΙΩΤΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

«Το λάθος της κοινής συνείδησης έγκειται στο ότι μετατρέπει το φανερό σε προφανές. Ενώ για την εγρήγορη συνείδηση τίποτε δεν είναι προφανές».

 Η προσωκρατική σκέψη δεν είναι εκδήλωση μιας ξαφνικής αφύπνισης του ελληνικού πνεύματος. Είναι η κορυφαία κατάληξη μιας μακροχρόνιας εξέλιξης και ωρίμασης της προσωπικότητας του Έλληνα. Καλύπτει τη χρο­νική περίοδο από τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. μέχρι το τέλος, περίπου, του 5ου αι. Π.Χ., που συμπίπτει - εξ ου και η συμβατική ονομασία της- με την εποχή που εμφανίζεται ο Σωκράτης.

Ο Ησίοδος (8ος-7ος αι. π.Χ.) θα κάνει το πρώτο βήμα απομυθοποίη­σης και μετάβασης από θεϊκές προσωποποιήσεις προς αντίστοιχες αφηρη­μένες έννοιες. Είναι εκείνος που θα θέσει για πρώτη φορά τα βασικά ερωτή­ματα για την «αλήθεια», για την «απαρχή» και για τη «συνοχή του κόσμου». Δίνοντας μια φυσιοκρατική απάντηση στην κοσμογονία του, φωτίζει ήδη τον δρόμο που θα ακολουθήσει ο ελληνικός στοχασμός. Το ελληνικό πνεύ­μα είναι πλέον ώριμο για το αποφασιστικό βήμα προς τη φιλοσοφία και την, ακόμη άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτήν, επιστήμη.

Αυτό το τελικό, αποφασιστικό βήμα θα είναι αποκλειστικό επίτευγμα των προσωκρατικών φιλοσόφων. Αυτοί είναι εκείνοι που θα αποτινάξουν τις τελευταίες μυθολογικές, ανθρωπομορφικές εικόνες, εκφράζοντας το γε­γονός αυτό και γλωσσικά με την αντικατάσταση των ονομάτων των θεών με λέξεις ουδετέρου γένους, όπως το «άπειρον», τα «εναντία», το «χρεών». Αυτοί είναι εκείνοι που θα γενικεύσουν προσωπικές, πρακτικές εμπειρίες και γνώ­σεις, ανάγοντας τις σε καθολικές αρχές και θεωρίες. Για πρώτη φορά η αν­θρώπινη νόηση εστιάζεται στην αλήθεια, αναζητώντας την υποκείμενη τάξη και σταθερότητα στη φύση, θα προσπαθήσει να την προσεγγίσει με πνεύμα ορθολογικό και κριτικό; και ο τρόπος αυτός θα είναι καθοριστικός για την εξέλιξη της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και επιστήμης.

Και επιστήμης; Μερικοί θα αμφισβητήσουν το τελευταίο. Η επιστήμη, θα πουν, βασίζεται στην παρατήρηση και στο πείραμα. Κακώς, λοιπόν, οι Προσωκρατικοί ονομάζονται επιστημονικοί φιλόσοφοι. Οι προτάσεις τους υπήρξαν δογματικές τόσο σε θέματα που επιδέχονται παρατηρήσεις και πειράματα όσο και σε ζητήματα που δεν προσφέρονται σε αυτά. Επομένως, θα συμπεράνουν, στους προσωκρατικούς φιλοσόφους υπάρχει έντονο ακό­μη το σύνθετο στοιχείο του μάντη-ποιητή-σοφού, δια του οποίου τους απο­καλύπτεται η αλήθεια. Έμπνευση και διαίσθηση, όχι εμπειρία και λογική, εί­ναι εκείνο που φωτίζει το πνεύμα τους. Και αυτό δεν είναι επιστήμη. Λάθος, θα υποστηρίξουν άλλοι. Στα ελάχιστα αποσπάσματα των Προσωκρατικών που σώζονται, μπορούμε να διακρίνουμε παρατηρήσεις, πάνω στις οποίες βασίζονται οι θεωρίες τους. Αν διασώζονταν όλα τα έργα τους, τότε θα ήταν ολοφάνερη η εδραίωση των θεωριών τους πάνω στην παρατήρηση, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις σωζόμενες, της ίδιας εποχής, ιατρικές πραγ­ματείες της ιπποκράτειας ιατρικής, η οποία, με βάση τη συσσωρευμένη εμπειρία, προβαίνει σε γενικεύσεις που υποβάλλονται και σε στοιχειώδη πειραματικό έλεγχο. Δογματική, ως ένα βαθμό, σκέψη μπορεί να εντοπισθεί μόνο στους Πυθαγορείους - και εν μέρει στον Εμπεδοκλή (στο έργο του Κα­θαρμοί)- των οποίων ο θεολογικός στοχασμός είναι ξένος προς τον στοχα­σμό όλων των άλλων Προσωκρατικών. Είναι αυθαίρετο να κατατάσσει κα­νείς τον Ηράκλειτο ή τον Παρμενίδη στους Ορφικούς ή στους Σαμάνους. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο G. Vlastos2, o Παρμενίδης, μολονότι παρουσιάζει τη θεωρία του ως θρησκευτική αποκάλυψη, δεν βασίζει την ορθότητα του ισχυρισμού του σε υπερφυσική έμπνευση. Η θεά του δεν λέει «πίστεψε», αλλά «κρίναι λόγω», κρίνε με τη λογική. Ούτε υπάρχει καμιά απέχθεια των Προσωκρατικών προς την αισθητήρια εμπειρική διερεύνηση. «Αλλά να παρατηρείς με κάθε τρόπο πώς καθετί φανερώνεται, μήτε έχοντας περισσότερη εμπιστοσύνη στην όραση από την ακοή, ούτε στην πολυθόρυβη ακοή από τη γεύση, ούτε να αρνιέσαι την πίστη σου σε κάποιο από τα άλλα όργανα, που πέρασμα είναι για την νόηση, αλλά να κατανοείς με τον τρόπο που φανερώνεται κάθε πράγμα», παροτρύνει ο Εμπεδοκλής. Και ο Ηράκλειτος θα πει: «Για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές, είναι κακοί μάρτυρες τα μάτια και τ’ αυτιά», που σημαίνει ότι η μαρτυ­ρία των αισθήσεων είναι αληθινή στο μέτρο που ο άνθρωπος έχει την αντί­ληψη να εκτιμήσει σωστά. Επομένως, οι Προσωκρατικοί υπήρξαν επιστημο­νικοί φιλόσοφοι, συμπεριλαμβανομένων και των Πυθαγορείων, που, πρώτοι αυτοί εισήγαγαν την κατ’ εξοχήν επιστημονική μέθοδο των μαθηματικών στη διερεύνηση των φυσικών φαινομένων και που αποδεδειγμένα χρησιμο­ποίησαν και την παρατήρηση και το πείραμα (π.χ. στην σχέση μηκών χορ­δής) στις θεωρίες τους.

Ωστόσο, το ερώτημα κατά πόσον οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι υπήρ­ξαν και οι θεμελιωτές της επιστήμης απαιτεί βαθύτερη ανάλυση, θα υπεν­θυμίσουμε, βεβαίως, ότι οι παρατηρήσεις μας αναφέρονται αποκλειστικά στην πρώτη περίοδο, την Προσωκρατική (6ος-5ος αι. π.Χ.), της ελληνικής φιλοσοφίας και όχι στα μετέπειτα ελληνικά φιλοσοφικό συστήματα3. Τα τε­λευταία, ιδίως από τότε που εξελίχθηκαν σε δόγματα κατά τη μεσαιωνική σχολαστική περίοδο, διαφέρουν σαφώς από την κριτική ορθολογική παρά­δοση των Προσωκρατικών.

Το επίτευγμα των Προσωκρατικών έγκειται στην ορθολογική, κριτική θεώρηση ολόκληρου του σύμπαντος ως μιας εύτακτης ενότητας, τον «κόσμον». Η διαπίστωση αυτή είναι καθοριστική για την κατανόηση του τρόπου διερεύνησης της φύσης και καταδεικνύει πόσο άδικη είναι η μομφή ορισμέ­νων που θα ήθελαν οι Προσωκρατικοί να ασχοληθούν πρώτα με την έρευ­να των γύρω τους επιμέρους αντικειμένων και μετά να προχωρήσουν σε κοσμογονικά προβλήματα. Καθώς ο αρχαίος Έλληνας της εποχής αυτής βλέπει ακόμη τον κόσμο ως ένα ενιαίο και αδιαίρετο οργανικό σύνολο, μέ­σα στο οποίο φύση, κοινωνία, άνθρωπος είναι αρμονικά εντεταγμένα, υπα­κούοντας στους ίδιους φυσικούς-βιολογικούς-κοινωνικούς νόμους, είναι επόμενο και κατανοητό να θέσει, πρώτα, ερωτήματα που αφορούν ολόκλη­ρο το σύμπαν, δηλαδή ερωτήματα κοσμολογικά (της πρώτης αρχής, της πρωταρχικής ουσίας) και μετά να επεκταθεί σε επιμέρους θέματα. Έτσι, θα αρχίσει με τολμηρές, κοσμογονικές θεωρίες, για να καταλήξει στα έμβια όντα, στον άνθρωπο. Η μέθοδος του, επομένως, είναι εκ των πραγμάτων κυρίως παραγωγική (deductive), εκ του γενικού προς το μερικό, αντί της επαγωγικής (inductive) ερευνητικής μεθόδου, από τα μέρη προς το όλον, που προβλήθηκε ως η κατ' εξοχήν επιστημονική μέθοδος κατά την Αναγέν­νηση. Είναι όμως πράγματι ο προσωκρατικός, παραγωγικός τρόπος προ­σέγγισης του μυστηρίου της φύσης αντιεπιστημονικός; Αυτό θα εξετάσου­με αμέσως παρακάτω.

Η ιστορία της σύγχρονης επιστήμης αρχίζει με την Αναγέννηση. Ενώ ο Galileo Galilei (1564-1642) υπήρξε ο θεμελιωτής της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης, ο σύγχρονος του Francis Bacon (I56I-I626) θεωρείται, χω­ρίς ο ίδιος να είναι επιστήμων, ο εμπνευστής της νεότερης επαγωγικής μεθό­δου: «Οι αρχαίοι», θα πει, «είχαν έναν ειδικό τρόπο διερεύνησης και ανακά­λυψης, και τα γραπτά τους έργα το αποδεικνύουν. Ήταν τέτοιας φύσεως, ώστε αμέσως συνήγαγαν από μερικά περιστατικά και λεπτομέρειες γενικότε­ρα συμπεράσματα ή τις ίδιες τις αρχές της επιστήμης και, μετά, με τις άμεσες προτάσεις τους, έβγαζαν τα επιμέρους συμπεράσματα και τα έλεγχαν με βά­ση την αναμφισβήτητη και εδραιωμένη αλήθεια των πρώτων»4. Αυτή όμως η μέθοδος είναι, κατά τον F. Bacon, εσφαλμένη. Αντί να προσπαθεί να ανακα­λύψει κανείς την αλήθεια απαγωγικά, με τη χρησιμοποίηση γενικών συλλογι­στικών κανόνων, θα πρέπει, αντίθετα, να αρχίζει από επιμέρους παρατηρή­σεις και προτάσεις και να καταλήγει σταδιακά σε γενικότερες θεωρίες. Στο μεγάλο έργο του Novum Organum -τίτλος επιλεγμένος σε συνειδητή αντιδια­στολή προς το Όργανον του Αριστοτέλους - θα υποδείξει την επιστημονική μέθοδο δι’ επαγωγής για την επίτευξη του σκοπού αυτού, υποστηρίζοντας ότι ο αληθινός επιστήμονας «καταλήγει σε κανόνες από τις αισθήσεις και από ειδικές, συγκεκριμένες περιπτώσεις, και ανέρχεται συνεχώς και σταδια­κά, έως ότου τελικά φθάσει σία πιο γενικά αξιώματα. Αυτός είναι ο αληθινός δρόμος, που όμως δεν χρησιμοποιήθηκε»5.

Ο ίδιος o F. Bacon εν τούτοις, βαθύς μελετητής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, θα εξαιρέσει από την πολεμική του κατά του πλατωνικού και κυρίως αριστοτελικού δογματισμού το έργο των Προσωκρατικών: «Η πε­ρίοδος κατά την οποία η φυσική φιλοσοφία φάνηκε κυρίως να ακμάζει με­ταξύ των Ελλήνων», παρατηρεί, ήταν πολύ σύντομη, καθώς κατά μεν την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, οι επτά Σοφοί (με εξαίρεση τον Θαλή) ασχολήθη­καν με τους ηθικούς κανόνες και την πολιτική, ενώ κατά μια μετέπειτα επο­χή, αφού ο Σωκράτης προσγείωσε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη Γη, επικράτησε η ηθική φιλοσοφία και απέσπασε την προσοχή του ανθρώπου από τον φυσικό κόσμο... (Οι προσωκρατικοί) όπως ο Εμπεδοκλής, ο Ανα­ξαγόρας, ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος, ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Ξενο­φάνης, ο Φιλόλαος και οι λοιποί (εξαιρώ τον Πυθαγόρα, που ήταν προληπτικός) δεν ίδρυσαν, εξ όσων γνωρίζουμε, Σχολές, αλλά προχώρησαν στη διερεύνηση της αλήθειας σιωπηλά και με μεγαλύτερη αυστηρότητα και σε­μνότητα, δηλαδή με λιγότερη επιτήδευση και επίδειξη. Έτσι, κατά τη γνώμη μας, ενήργησαν με μεγαλύτερη σύνεση, ακόμη και αν τα έργα τους μπορεί να χάθηκαν με την πάροδο του χρόνου... Τα ομοιομερή του Αναξαγόρα, τα άτομα του Λευκίππου και του Δημοκρίτου, ο ουρανός και η γη του Παρμε­νίδη, η έρις και η φιλία του Εμπεδοκλέους, η αποσύνθεση και επανένωση των σωμάτων στην κοινή φύση της φλόγας κατά τον Ηράκλειτο, παρουσιά­ζουν μερικά διάσπαρτα δείγματα φυσικής φιλοσοφίας και πειράματος»6.

Έχει, όμως, γενικότερα o F. Bacon δίκαιο; Είναι πράγματι η δι’ επαγω­γής μέθοδος, από τις επιμέρους παρατηρήσεις προς τη γενικότερη θεωρία, ο μόνος επιστημονικός δρόμος; Το γεγονός ότι οι Προσωκρατικοί, για τους λόγους που προαναφέραμε, στοχάστηκαν παραγωγικά, αρχίζοντας από συ­μπαντικές, γενικές ερωτήσεις και όχι από μεμονωμένες, εξειδικευμένες πα­ρατηρήσεις, σημαίνει ότι στερούνται επιστημονικής σκέψης; Η ίδια η ιστο­ρία της σύγχρονης επιστήμης αναιρεί τον ισχυρισμό αυτό. Ο Β. Russell θα παρατηρήσει: «Η επαγωγική μέθοδος του F. Bacon σφάλλει κατά το γεγονός ότι δεν αποδίδει επαρκή σημασία στην (επιστημονική) υπόθεση. Πίστευε πως η απλή τακτοποίηση των δεδομένων θα καθιστούσε τη σωστή υπόθεση αυτόδηλη. Αλλά τούτο σπανίως συμβαίνει. Κατά κανόνα, η διατύπωση υπο­θέσεων είναι το δυσκολότερο μέρος του επιστημονικού έργου και το μέρος που διεκδικεί την πιο μεγάλη ικανότητα. Μέχρι τώρα δεν έχει ευρεθεί μέθο­δος που θα μπορούσε να καταστήσει δυνατή την επινόηση υποθέσεων»7. Η απάντηση στο αγωνιώδες ερώτημα του F. Bacon, πώς θα φθάσει στην αντι­κειμενική αλήθεια, δεν έγκειται στην -εκ φύσεως αδύνατη - απογύμνωση της παρατήρησης από κάθε θεωρία ή προσδοκία, αλλά στην κριτική θεώ­ρηση και στον κριτικό, πειραματικό έλεγχο. Δεν είναι αντιεπιστημονικό να εκφράζει κανείς εικασίες, παρατηρεί ο R. Feynman, βραβείο Nobel Φυσικής 1965. «Απλώς υπάρχει αβεβαιότητα. Αντιεπιστημονικό θα ήταν να μην δια­τυπωθεί η εικασία. Εικασίες πρέπει να γίνονται, επειδή οι παρεκτάσεις (extrapolations) είναι τα μόνα πράγματα που έχουν κάποια πραγματική αξία»8. Η υπόθεση είναι εκείνη που προηγείται και καθοδηγεί την παρατή­ρηση. «Είναι για λόγους αρχής τελείως εσφαλμένο», επισημαίνει ο Α. Einstein σε μια συζήτηση του με τον W. Heisenberg, «να θέλει κανείς να εδραιώσει μια θεωρία αποκλειστικό επάνω σε παρατηρήσιμα μεγέθη. Γιατί, στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Κατά πρώτον, η θεω­ρία αποφασίζει τι μπορεί κανείς να παρατηρήσει». Δύο φαίνεται να είναι οι τρόποι σύλληψης μιας υπόθεσης ή θεωρίας: Ο πρώτος βασίζεται στην ενό­ραση10, ο δεύτερος στην ορθολογική κρίση. Ενόραση, διαίσθηση απαντά σε όλους τους λαούς. Ο κριτικός ορθολογισμός όμως απαντά για πρώτη φορά στους Προσωκρατικούς και είναι μοναδικό, δικό τους επίτευγμα. Οι Προ­σωκρατικοί είναι εκείνοι οι οποίοι δημιουργούν για πρώτη φορά μια επιστη­μονική παράδοση που επιτρέπει και ενθαρρύνει -σε αντίθεση με όλες τις άλλες Σχολές των οποίων μοναδική επιδίωξη είναι η διαφύλαξη και διατή­ρηση της διδασκαλίας των ιδρυτών τους- την με κριτικό πνεύμα αναθεώρη­ση των θεωριών των παλαιότερων από τους νεότερους «φυσιολόγους».

Η παρατήρηση δεν οδηγεί οπωσδήποτε στην αλήθεια. Αντίθετα, ο αρ­μονικός συνδυασμός της ενόρασης με την ορθολογική κριτική, που διακρί­νει κατ' εξοχήν το πνεύμα των Προσωκρατικών, αποτελεί τον επίπονο δρό­μο της σύλληψης μιας θεωρίας. Η ιστορία της επιστήμης έχει να παρουσιά­σει πληθώρα παραδειγμάτων που επιβεβαιώνουν τη θέση αυτή. Ήδη ο σύγ­χρονος του F. Bacon και εδραιωτής της επιστημονικής, πειραματικής διε­ρεύνησης G. Galilei θα εκφράσει τον θαυμασμό του προς τους μεγάλους πρωτεργάτες της ηλιοκεντρικής θεωρίας, οι οποίοι, «σε οξεία αντίθεση με τη μαρτυρία των ίδιων των αισθήσεων τους και με την αποκλειστική δύναμη του νου, προτίμησαν εκείνο που τους υπέδειξε η λογική από αυτό που η αι­σθητήρια εμπειρία καθαρά τους φανέρωνε... δεν υπάρχει όριο στην κατά­πληξη μου, όταν σκέπτομαι πως ο Αρίσταρχος και ο Κοπέρνικος ήταν ικα­νοί να αφήσουν τη λογική να υπερνικήσει τις αισθήσεις και, αψηφώντας τις, να κάνουν τη λογική κυρίαρχη της πεποίθησης τους», θα δούμε σειρά τέ­τοιων παραδειγμάτων στο έργο των Προσωκρατικών. Το πρώτο τέτοιο πα­ράδειγμα στην ιστορία της επιστήμης αποτελεί αναμφίβολα η θεωρία του Αναξίμανδρου, κατά τον 6ο αι. π.Χ., ότι η Γη αιωρείται στο κενό, θεωρία που κατά τον Κ. Popper «είναι μια από τις τολμηρότερες, τις πιο επαναστατικές και τις πιο θαυμαστές ιδέες σε ολόκληρη την ιστορία του ανθρωπίνου πνεύ­ματος»12. Το αξιοσημείωτο στην ιδέα αυτή είναι ότι η ενόραση και η λογική οδήγησαν τον Αναξίμανδρο στο σωστό συμπέρασμα ότι η Γη δεν είναι δυνατόν να στηρίζεται πουθενά, αλλά πρέπει να αιωρείται, ενώ, αντίθετα, η παρατήρηση και η εμπειρία ότι βρισκόμαστε πάνω σε μια επίπεδη γήινη επι­φάνεια με τον κυκλικό ορίζοντα γύρω μας ήταν εκείνες που τον παρέσυραν στην εσφαλμένη αντίληψη ότι η Γη είναι κύλινδρος (και όχι σφαίρα), σε μια από τις επίπεδες επιφάνειες του οποίου ζει ο άνθρωπος.

Η επιστημονική, ορθολογική κριτική παράδοση που θεμελιώνει ο Ανα­ξίμανδρος αντικατοπτρίζεται, δυόμιση χιλιετίες αργότερα, στα λόγια του Α. Einstein: «Η μέθοδος του θεωρητικού συνεπάγεται τη χρησιμοποίηση, ως θεμελίου γενικών προϋποθέσεων, των λεγόμενων Αρχών, από τις οποίες μπορεί να συναγάγει συμπεράσματα. Η δραστηριότητα του διακρίνεται σε δύο μέρη. Πρώτον, πρέπει να ανακαλύψει τις αρχές αυτές, δεύτερον να αναπτύξει τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτές.... Η πρώτη από τις δυο δραστηριότητες, δηλαδή εκείνη της κατάστρωσης μιας θεωρίας, που θα πρέπει να χρησιμεύσει ως βάση για την παραγωγή (Deduktion), είναι τε­λείως διαφορετικού τύπου. Εδώ δεν υπάρχει κάποια συστηματικά εφαρμο­ζόμενη μέθοδος που μπορεί να τη διδαχθεί κανείς και που οδηγεί στον στό­χο. Ο ερευνητής πρέπει μάλλον να αφουγκραστεί (ablauschen) κατά κάποι­ον τρόπο αυτές τις γενικές αρχές από τη φύση, με το να διαβλέψει ορισμέ­να γενικά χαρακτηριστικά σε μεγαλύτερα συμπλέγματα εμπειρικών γεγονό­των, που μπορούν va διατυπωθούν με ακρίβεια... Όσο όμως οι αρχές που μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση της παραγωγικής μεθόδου δεν έχουν βρεθεί, δεν χρησιμεύει κατ’ αρχήν στον θεωρητικό σε τίποτε το μεμονωμένο εμπειρικό γεγονός. Πολύ περισσότερο δεν είναι καν σε θέση να αρχίσει κάτι με μεμονωμένους, εμπειρικά διατυπωμένους, γενικότερους νόμους»13. Η μομφή, επομένως, ότι οι Προσωκρατικοί δεν έχουν να επιδείξουν επιστημο­νική σκέψη γιατί δεν είχαν ως αφετηρία τις επιμέρους παρατηρήσεις δεν ευ­σταθεί. Ξεκινούν και αυτοί, όπως θα πει ο A. Einstein, «αφουγκραζόμενοι», με ενόραση και κριτική ορθολογική σκέψη, ορισμένες «αρχές από τη φύ­ση» και παραγωγικά προχωρούν μετά στα επιμέρους συμπεράσματα.

Θα μπορούσε, όμως, να τους προσάψει κανείς μια άλλη μομφή: το ότι παρέβλεψαν να υποβάλουν τις θεωρίες τους σε πειραματικό έλεγχο, όπως τον εννοούμε σήμερα. Η αντικειμενικότητα μιας θεωρίας δεν βασίζεται μόνο στον κριτικό στοχασμό ή/και στην ενόραση, αλλά και στην κριτική εξέταση των πειραμάτων που θα οδηγούσαν στην αποδοχή ή απόρριψη της θεω­ρίας. Η μομφή επομένως αυτή, θεωρητικά τουλάχιστον, φαίνεται να είναι βάσιμη. Γιατί οι Προσωκρατικοί δεν επιδίωξαν την πειραματική απόδειξη των θεωριών τους; Ήταν από επιπολαιότητα και έλλειψη διορατικότητας ή υπάρχει κάποιο βαθύτερο αίτιο γι' αυτό; Οπωσδήποτε δεν πρέπει να ξε­χνούμε ότι βρισκόμαστε στον 6ο-5ο αι. π.Χ. Η τεχνολογία είναι υποτυπώδης. Τεχνικά μέσα πειραματισμού και όργανα μετρήσεως είναι ακόμη, με λίγες εξαιρέσεις, ανύπαρκτα. Τεράστια πρακτικά εμπόδια δυσχεραίνουν την άνετη διακίνηση των ιδεών και των πληροφοριών μεταξύ διαφόρων γεωγραφικών περιοχών. Λεξιλόγιο για τη διατύπωση φιλοσοφικών και επιστημονικών όρων δεν υπάρχει ακόμη. Πρέπει να εφευρεθεί από τους ίδιους τους Προ­σωκρατικούς, για πρώτη φορά, προς τον σκοπό αυτό η στοιχειώδης, απα­ραίτητη ορολογία, θα μπορούσε να πει κανείς, παραφράζοντας τη ρήση του W. Churchill, ότι ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας, τόσο λίγοι, σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, δεν εξέφρασαν, με τόσο περιορισμένα λεκτι­κά και τεχνικά μέσα, έναν τόσο μεγάλο πλούτο ιδεών. Η φυσική και όλες οι επιστήμες βρίσκονται ακόμη άρρηκτα ενωμένες με τη φιλοσοφία. Μια φιλο­σοφική θεωρία, και σήμερα ακόμη, δεν αποδεικνύεται με πειράματα. Αν με­ταφερθούμε στην εποχή εκείνη, θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι δύσκολα ακόμη θα ήταν σε θέση να διακρίνουν μεταξύ μιας φυσικής, υποκείμενης σε πειραματική απόδειξη, υπόθεσης και μιας φιλοσοφικής a priori θεωρίας. Η ίδια αυτή θεώρηση του σύμπαντος μαζί με τον άνθρωπο ως ενός ενιαίου, οργανικού συνόλου θα οδηγήσει πολλές φορές τον προσωκρατικό στοχα­σμό σε μια περισσότερο βιολογική παρά φυσικομαθηματική θεώρηση των κοσμικών φαινομένων. Αυτό αποτελεί σε γενικές γραμμές το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι Προσωκρατικοί.

Υπάρχει ίσως και ένα βαθύτερο αίτιο για την έλλειψη της πειραματικής απόδειξης στις θεωρίες τους. Αυτό είναι η ίδια η στάση του προσωκρατικού πνεύματος απέναντι στη φύση: «Ένα ουσιώδες γνώρισμα του πειράματος», θα παρατηρήσει ο S. Sambursky, «είναι η απομόνωση ενός φαινομένου στην καθαρότητα του, προκειμένου να το μελετήσουμε πιο διεξοδικά και συστηματικά. Αυτή η απομόνωση είναι τεχνητή, γιατί τα φυσικά φαινόμενα αποτελούν πάντοτε αναπόσπαστο τμήμα ενός ολόκληρου δικτύου αλληλοε­ξαρτώμενων διεργασιών... Υπό αυτήν την έννοια, μπορούμε να θεωρήσουμε το πείραμα ως αφύσικο»14, στο μέτρο που μια διεργασία απομονώνεται από το φυσικό της περιβάλλον και υποβάλλεται σε ελεγχόμενες από τον άν­θρωπο συνθήκες. Για τον αρχαίο Έλληνα, που θεωρεί τη φύση στην ολότη­τα της ως μια αδιάσπαστη ενότητα, θα ήταν μάλλον αδιανόητη η τεχνητή διάσπαση του αρμονικού συνόλου και η απομόνωση και αλλαγή των παρα­μέτρων ενός τμήματος του. «Ο επιστήμονας», επισημαίνει ο φυσικός Η.Ρ. Dórr, «διαθέτει βεβαίως διάφορα «δίχτυα» για τη σύλληψη της πραγματικό­τητας (είναι όμως φανερό) ότι, παρά την όλη επιδεξιότητα στην παρατήρη­ση, κάθε παρατήρηση υποχρεώνει σε έναν περιορισμό και μια επιλογή»15. Αυτό δεν θα ήταν μόνο άτοπο για τους Προσωκρατικούς, αλλά θα αποτε­λούσε ίσως και «ύβριν», προσπάθεια επέμβασης στα φαινόμενα του αρμονι­κού «κόσμου».

Αλλά ίσως να διαισθάνονταν επίσης ότι, στο μέτρο που θα ασχολού­νταν με επιμέρους πειραματικά δεδομένα, θα στένευαν τα όρια της σκέψης τους. Ο στόχος των Προσωκρατικών είναι μεγαλεπίβολος. Σκοπός τους εί­ναι να κατανοήσουν, όχι να περιγράψουν τη φύση. Είναι εξαιρετικά οξυδερ­κείς και ενορατικοί, ώστε να μπορούν να διαισθάνονται ότι τυχόν ενασχόλη­ση τους με επιμέρους λεπτομερειακές, πειραματικές αποδείξεις θα σήμαινε κατ’ ανάγκην απόκλιση από τον μοναδικό στόχο τους, που είναι το «ειδέναι» τον κόσμο στην ολότητα του. Το πόσο δίκαιο είχαν θα το επισημάνει με κά­ποια πικρία και νοσταλγία σε μια διάλεξη του, είκοσι πέντε αιώνες αργότε­ρα, ο W. Heisenberg: «Όσο διευρύνεται το πεδίο που μας διανοίγεται στη φυσική, χημεία και αστρονομία τόσο περισσότερο φροντίζουμε να αντικαθι­στούμε τον όρο «φυσική εξήγηση» με τον πιο ταπεινό όρο «φυσική περι­γραφή», και τόσο περισσότερο γίνεται αντιληπτό ότι αυτή η πρόοδος δεν αναφέρεται σε άμεση γνώση, αλλά σε αναλυτική εμβάθυνση. Με κάθε μεγά­λη ανακάλυψη -και αυτό μπορεί να το παρακολουθήσει κανείς ιδίως στη σύγχρονη φυσική— μειώνονται οι απαιτήσεις των ερευνητών για μια κατα­νόηση του κόσμου υπό την πρωταρχική του έννοια»16.

Αλλά οι Προσωκρατικοί, και αν ακόμη ήθελαν να ελέγξουν πειραματικά τις θεωρίες τους, οι περισσότερες από αυτές θα ήταν ακόμη τόσο γενικές, ώστε θα ήταν αδύνατο, στο πρώιμο αυτό στάδιο, να διατυπωθούν και πολύ περισσότερο να διενεργηθούν σχετικά πειράματα για την υποστήριξη των θεωριών τους. Ποιο πείραμα θα μπορούσε να αποδείξει μια υπόθεση για την απαρχή του σύμπαντος ή ποιο πείραμα τη δημοκρίτεια ατομική δομή της ύλης; Μήπως, επομένως, ενήργησαν αντιεπιστημονικά, σπεύδοντας να ανακοινώσουν τις θεωρίες τους, χωρίς να έχουν πρώτα απτές αποδείξεις για την ορθότητα τους; Η απάντηση είναι «όχι». Η ιστορία της επιστήμης τα τε­λευταία τριακόσια χρόνια βρίθει από παραδείγματα διαπρεπών επιστημόνων που διατύπωσαν μια θεωρία τους πολύ πριν υπάρξει πειραματική απόδειξη γι’ αυτήν. Αρκεί να αναφέρουμε στον 20ο αιώνα τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας του Α.Einstein ή την υπόθεση του νετρίνου του W. Pauli. Ασφαλώς οι μεγάλοι αυτοί φυσικοί δεν ήταν λιγότερο επιστήμονες, όταν προέτρεξαν με τη θεωρία τους. Ο A.Einstein θα επισημάνει: «Μπορεί να παρουσιαστεί η περίπτωση σαφώς διατυπωμένες αρχές να οδηγούν σε συνέπειες, οι οποίες βρίσκονται τελείως ή σχεδόν τελείως εκτός των ορίων της περιοχής δεδομέ­νων που είναι προσιτά στην εμπειρία μας. Σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να απαιτηθεί πολύχρονη εμπειρική, ερευνητική εργασία για να διαπιστώσου­με κατά πόσον οι θεωρητικές αρχές ανταποκρίνονται στην αλήθεια»17.

Υπάρχει και ένα τελευταίο ερώτημα: Είναι οι φυσικές θεωρίες των Προ­σωκρατικών σωστές; Και εάν -όπως συμβαίνει με τις περισσότερες- διαψεύσθηκαν αργότερα, το γεγονός αυτό δεν τις αποστερεί από την ιδιότητα της επιστημονικότητας; Η απάντηση είναι αρνητική. Κατ’ αρχήν, στη μα­κραίωνη πορεία της επιστήμης, υπάρχει πλήθος θεωριών, ακόμη και πειρα­ματικά τεκμηριωμένων, που έχουν παύσει να ισχύουν και έχουν αντικατα­σταθεί από νεότερες, οι οποίες ισχύουν σήμερα και που μπορεί στο απώτε­ρο μέλλον να αντικατασταθούν και πάλι από άλλες που θα αποδειχθούν ορθότερες. «Μα δεν είναι οι θεωρίες του Αναξίμανδρου εσφαλμένες, και γι’ αυτόν το λόγο μη επιστημονικές;», διερωτάται ο Κ. Popper. «Είναι εσφαλμέ­νες, αλλά το ίδιο είναι πολλές θεωρίες βασισμένες σε αναρίθμητα πειράμα­τα, τις οποίες αποδεχόταν η σύγχρονη επιστήμη μέχρι πρόσφατα και των οποίων τον επιστημονικό χαρακτήρα κανείς δεν θα διανοούνταν να αμφι­σβητήσει, παρ’ όλο που τώρα πιστεύεται ότι είναι εσφαλμένες... Μια εσφαλ­μένη θεωρία μπορεί να αποτελεί ένα τόσο μεγάλο επίτευγμα όσο και μια αληθινή. Και πολλές εσφαλμένες θεωρίες συνέβαλαν περισσότερο στην αναζήτηση της αλήθειας από όσο μερικές λιγότερο ενδιαφέρουσες θεωρίες που εξακολουθούν να είναι ακόμη αποδεκτές»18. Μήπως δεν ήταν οι -εκ των υστέρων εσφαλμένοι- κλασικοί νόμοι της ενεργειακής ακτινοβολίας μέ­λανος σώματος των W. Wien και j. Rayleigh-J. Jeans εκείνοι που οδήγησαν τον M. Planck στην κριτική θεώρηση και διατύπωση της κβαντικής θεωρίας; Ή μήπως δεν ήταν η -εσφαλμένη- ατομική υπόθεση του Ε. Rutherford, πάνω στην οποία βασίστηκε ο Ν. Bohr για την ανάπτυξη της ατομικής θεω­ρίας του; Όπως σημειώνει ο Κ. Popper στο δοκίμιο του Back to the Presocratics, «υπάρχει η πιο τέλεια δυνατή νοητική συνέχεια σκέψης μεταξύ των θεωριών (των Προσωκρατικών) και των τελευταίων εξελίξεων στη φυ­σική. Κατά πόσον ονομάζονται φιλόσοφοι ή προ-επιστήμονες ή επιστήμονες μικρή σημασία έχει». Η πραγματική θεωρία της γνώσης, κατά τον Κ. Popper, έγκειται «στην αληθινή περιγραφή μιας πρακτικής που πρωτοεμφανίστηκε στην Ιωνία και που - αν και υπάρχουν ακόμη πολλοί επιστήμο­νες που πιστεύουν στον επαγωγικό μύθο του Bacon- ενσωματώθηκε στη σύγχρονη επιστήμη: στη θεωρία ότι η γνώση προχωρεί μέσω υποθέσεων και ανασκευών»19. Καμία θεωρία δεν μπορεί να διεκδικήσει το απόλυτο της αλήθειας. Αυτό θα το επισημάνουν με εκπληκτική διορατικότητα ο Ξενοφά­νης, ο Ηράκλειτος, ο Δημόκριτος, γεγονός που αποδεικνύει και πόσο ανα­κριβής υπήρξε ο ισχυρισμός ότι η προσωκρατική σκέψη είναι δήθεν δογμα­τική: «Δεν αποκάλυψαν εξ αρχής τα πάντα οι θεοί στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι αναζητώντας ανακαλύπτουν και επινοούν με τον καιρό το κα­λύτερο», θα πει ο Ξενοφάνης; το καλύτερο, όχι το απόλυτο. «Ας θεω­ρηθεί ότι αυτά τα πράγματα προσομοιάζουν με την αλήθεια... Κανείς άνθρωπος δεν ξέρει ή πρόκειται ποτέ να γνωρίσει την απόλυτη αλήθεια για τους θεούς και για όλα τα όσα λέγω. Γιατί, ακόμη και αν τύχει κάποιος να πει την πλήρη αλήθεια, ο ίδιος δεν το γνωρίζει. Για όλα τα πράγματα υπάρ­χουν μόνο γνώμες». Διότι, όπως θα πει ο Ηράκλειτος: «Η φύση του ανθρώπου δεν έχει κρίση και φρόνηση, ενώ το θείο έχει.... Η φύση αγαπά να αποκρύπτει τον εαυτό της». Και ο Δημόκριτος θα το επιβε­βαιώσει: «Στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε τίποτε, διότι η αλήθεια βρί­σκεται κρυμμένη στον βυθό».

Το συμπέρασμα θα μπορούσε να συνοψιστεί στη φράση του S. Sambursky: «το ότι αυτοί οι φυσικοί φιλόσοφοι είναι οι πνευματικοί προπάτορες της εποχής μας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κανέναν που συ­γκρίνει τη σημερινή επιστήμη με τα επιτεύγματα της ελληνικής επιστήμης, που είναι μέρος της κληρονομιάς μας, τη μεθοδικότητα της, τη φαντασία και έμπνευση της, την τρομερή συνειρμική της δύναμη και την ικανότητα εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων»20. Η μονιμότητα και σταθερότητα που διέβλεψαν πίσω από την επιφανειακή πολλαπλότητα των φυσικών φαινομέ­νων και η αποφασιστικότητα τους να την διερευνήσουν με κριτικό, ορθολο­γικό πνεύμα έθεσε τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο εξελίχθηκε και βασίζεται μέχρι σήμερα η επιστήμη.

Οι Προσωκρατικοί είναι αυτοί που για πρώτη φορά διατύπωσαν μια σειρά αρχών, που σε μια αρχική προσέγγιση, θα μπορούσε να συνοψιστούν ως εξής:

· Αναγωγή της φαινομενικής πολλαπλότητας και αταξίας του κόσμου σε μια στα­θερή αρχή.

· Αποδοχή μιας νομοτελειακής, αποκλειστικά φυσικής αιτιότητας, που έχει οικου­μενικό χαρακτήρα.

· Πεποίθηση ότι τα φυσικά φαινόμενα και οι φυσικοί νόμοι υπόκεινται στην κριτι­κή, ορθολογική

διερεύνηση του ανθρώπινου νου.

· Μαθηματικοποίηση της φύσης.

· Αναγωγή της ποιότητας στην ποσότητα.

· Αλληλοσυσχετισμός και διασύνδεση όλων των όντων.

· Ο άνθρωπος-παρατηρητής αναπόσπαστο μέρος της φύσης.

· Συνένωση αντιθέτων εννοιών (Ηράκλειτος).

· Μετατόπιση του κύριου βάρους από την ύλη στις διεργασίες (Ηράκλειτος).

· Εγγενής δυναμική, αμφίδρομη ισορροπία (Ηράκλειτος).

· Εξελικτική διαδικασία.

Αυτές οι προτάσεις - που ούτε αυτονόητες αλλά ούτε και αυταπόδει­κτες είναι- αποτελούν την ανυπέρβλητη προσφορά του ελληνικού πνεύμα­τος προς την ανθρωπότητα.

Στο έργο των Προσωκρατικών θα συναντήσουμε, πολλές φορές, ρή­σεις και συμπεράσματα με τα οποία φαίνεται να συμφωνούν ποιοτικά οι σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες. Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να διατυ­πώσουμε με σαφήνεια τα όρια του προσωκρατικού στοχασμού:

· Οι Προσωκρατικοί πρώτοι έθεσαν τα καίρια φιλοσοφικά και επιστημονικά ερωτήματα που απασχολούν έκτοτε το δυτικό πνεύμα. "Για τον ζωντανό φιλοσοφικό στοχασμό η ερώτηση έχει προτεραιότητα έναντι της απαντή­σεως", θα πει ο Χ. Μαλεβίτσης. «Και η απάντηση ποτέ δεν ακυρώνει το ερώτημα, επειδή ποτέ δεν το υπερβαίνει»21.

· Θεμελίωσαν πρώτοι την παράδοση της κριτικής -και όχι δογματικής-διερεύνησης, χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε επιστήμη. «Εξ όσων γνωρί­ζω», παρατηρεί ο Κ. Popper, «η κριτική ή ορθολογική παράδοση ανακα­λύφθηκε μόνο μία φορά. Χάθηκε μετά από δύο ή τρεις αιώνες, ίσως λόγω της ανόδου του αριστοτελικού δόγματος της «επιστήμης»... Ξαναανακαλύφθηκε και συνειδητά αναβίωσε κατά την Αναγέννηση, ειδικά από τον G. Galilei»22.

· Υπέδειξαν πρώτοι «νοητικά εργαλεία» και ποιοτικές μεθόδους προσέγγι­σης και κατανόησης του φυσικού κόσμου που χρησιμοποιούνται δημι­ουργικά μέχρι σήμερα, όπως μέτρον, ρυθμός, συμμετρία, αναλογία, τάξις, κό­σμος, συνεχές-διάκριτο, ομοιογένεια, ισοτροπία, κ.ά.

· Τέλος, έδωσαν απαντήσεις καθοδηγούμενοι από έναν εκπληκτικό συν­δυασμό ορθολογισμού, ενόρασης και παρατήρησης όχι όμως -εκτός ορι­σμένων εξαιρέσεων- από το πείραμα.

Στο τελευταίο αυτό σημείο έγκειται και η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ του προσωκρατικού στοχασμού και της σύγχρονης φυσικής επιστήμης. Πεί­ραμα και μέτρηση παίζουν κατά τα τελευταία τριακόσια χρόνια καθοριστικό ρόλο στην αποδοχή ή απόρριψη μιας θεωρίας. Η οποιαδήποτε, επομένως, σύμπτωση - και υπάρχουν πολλές - προσωκρατικών αντιλήψεων με σύγχρο­νες επιστημονικές θεωρίες εκπηγάζει από διαφορετικούς τρόπους προσέγγι­σης και ερμηνείας και θα ήταν σοβαρό σφάλμα να θεωρηθεί ότι οι δεύτερες αποτελούν απλώς συνέχεια και πειραματική επιβεβαίωση των πρώτων.

Πώς θα μπορούσε να εξηγηθούν τότε αυτοί οι συχνά εκπληκτικοί πα­ραλληλισμοί; Συμβαίνει αυτό από καθαρή τύχη; Συμβαίνει επειδή οι στοχα­στές εκείνοι είχαν μια πηγαία διαίσθηση και ενόραση - εκτός από την έλλογη, κριτική ικανότητα - που τους οδηγούσε στη σωστή επιστημονική κατεύθυν­ση; Ή συμβαίνει επειδή ο δικός τους "τρόπος του σκέπτεσθαι" μπόλιασε όλην τη μετέπειτα εξέλιξη του ευρωπαϊκού στοχασμού, ώστε ο τελευταίος να βαδίζει πάνω στα δικά τους χνάρια; Με μια γενική απάντηση κινδυνεύουμε, τονίζοντας τις συμπτώσεις, να οδηγηθούμε σε εσφαλμένα συμπεράσματα ή, παραβλέποντας τις ομοιότητες, να αχθούμε σε μια υπεραπλούοτευση και τέ­λεια παρεξήγηση του έργου των Προσωκρατικών. Την απάντηση, κατά περί­πτωση, ας την ζυγίσει και ας την δώσει ο ίδιος ο αναγνώστης.

---------------------

1.   Απόσπασμα από το βιβλίο: Κων/νου Ι. Βάμβακα, Οι θεμελιωτές της Δυτικής Σκέψης - Ένας διαχρονικός παραλληλισμός μεταξύ Προσωκρατικού στοχασμού, Φιλοσοφίας και Φυσι­κής Επιστήμης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001.

2.    Vlastos, G, Cornfοrd's Principurn Sapientiae, 42-55

3.    Οι επόμενες περίοδοι είναι η περίοδος της αττικής φιλοσοφίας (5ος-4ος σι.π.Χ.) [Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης], η μεταριsτοτελική περίοδος (3ος-1 ος αι. π.Χ.) [Στωικοί, Επι­κούρειοι, Σκεπτικοί], η νεοπλατωνική περίοδος (Ιος-3οςαι. μ.Χ.) και η περίοδος της ελληνικής χριστιανικής φιλοσοφίας 9330-1353 μ.Χ.).

4.     Bacon, F., Novum Organum, 363

5.      Bacon, F., Novum Organum, 317 

6.      Bacon, F., Novum Organum, 327, 333, 338

7.      Russell, B. Ιστορία της  Δυτικής Φιλοσοφίας, τομ. Β', 232 

8.       Feynman, R. Το νόημα των πραγμάτων, 39 

9.      Heisenberg, W., Der 7e/7 und dos Gonze, 80

10. Αν οι επιστήμονες ανέφεραν στις ανακοινώσεις τους πώς συνέλαβαν για πρώτη φορά τις θεωρίες τους, θα είχαμε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Μερικοί τι έκαναν: Ο χημικός F.Kekuli ονειρεύτηκε πρώτος τον κυκλικό χαρακτήρα του βενζολίου στον ύπνο του (Benfey. O.T., (of Chemical Education, Vol.35, 1958, 21 ). 0 W.Heisenberg, βραβείο Nobel Φυσικής, είχε μια στιγμιαία "φώτιση" (Ernüchterung) στην Ελγολάνδη, που τον έφερε στην τελική διατύπωση της κβαντομηχανικής θεωρίας του (Heisenberg, W., Wandlungen ¡n den Grundlagen der Naturwissenschaft, X)0 M.Calvin, βραβείο Nobel Χημείας, είχε μπροστά στο τιμόνι του αυτοκινήτου του μια στιγμιαία έμπνευση που τον οδήγησε στη γνωστή θεωρία του κύκλου φωτοσύνθεσης του διοξειδίου του άνθρακα (/.of Chemical Education, Vol.35, 1958,428).O C.Townes, βραβείο Nobel Φυσικής, συνέλαβε την ιδέα των laser καθώς ερέμβαζε ένα πρωινό στο πάρκο της Ουάσιγκτον (Roberts, R.M., Serendipity, 82).

11.   Stillman, D. Cp., C.Galileo. Dialogue Concerning the Two Chief World Systems, 327-328

12.   Popper, K., Bod: to the Presocratics. In: Popper, K., The World of Pormenides, 9.

13.    Einstein, Α., Mem Wektbild, 110-111

14.    Sambursky, S., Dos physikalische Weltbild der Antike, 608, 610

15.    Dórr, H.-P., Wssenscho/t und Wirklichkeit aber die Beziehung zwischen dem Weltbild der Physik und der eigentlichen Wirklichkeit, 33

16.    Heisenberg, W., Wandlungen ¡n den Grundlagen der Naturwissenschaft, 17

17.     Einstein, A., Mein Weltbild, 112

18.    Popper, Κ., Back to the Presocratics. In: Popper, K., The World of Parmenides, 12

19.     Popper, K., Rack to the Presocratics. In: Popper, K., The World of Parmenides, 12, 24.

20.     Sambursky, S., Dos phys/ta/isc/ie Weltbild der Antike, 619

21.     Μαλεβίτσης, Χ., Τα  μήλα των Εσπερίδων, 183

22.     Popper, K., Back to the Presocratics In: Popper, K., The World of Parmenides, 23.

ΚΑΘΑΡΗ ΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Η σκέψη είναι μια ικανότητα που χρειάζεται καλλιέργεια.

 

Με αρκετή εξάσκηση και εμπειρία, όλα τα παιδιά μπορούν να αποκτήσουν καθαρή σκέψη. Δεν θα γίνουν αναγκαστικά Αϊνστάιν, αλλά μπορούν σίγουρα να γίνουν άτομα με καλή κρίση, έτοιμα να πάρουν σωστές αποφάσεις όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν τα ναρκωτικά. Σε μια οικογένεια όπου επικρατεί το πνεύμα της υποστήριξης, η καθαρή σκέψη αποτελεί  ένα από τα συστατικά του πυρήνα στο πρόγραμμα πρόληψης της κατάχρησης ναρκωτικών.

 

Σαν γονιός έχετε τεράστιες ευκαιρίες για να προωθήσετε ικανότητες σκέψης και να στηρίξετε τα παιδιά σας να αποκτήσουν κατανόηση για τον κόσμο. Μπορείτε να τα βοηθήσετε να νιώσουν σίγουρα για τη σκέψη τους, να μάθουν να εστιάζουν τις σκέψεις τους, να ορίζουν τον τρόπο που συμπεριφέρονται και να τα καταφέρουν με επιτυχία.

 

Στις υποστηρικτικές οικογένειες, η ατμόσφαιρα του σπιτιού συντελεί στην πρόκληση συζητήσεων που θέλουν σκέψη με θέματα που κυμαίνονται από τα πιο φιλοσοφικά ως τα πιο προσωπικά. Υπάρχει μια αίσθηση: «Ας μιλήσουμε». Οτιδήποτε ενδιαφέρει ένα μέλος της οικογένειας, αποτελεί θέμα προς συζήτηση. Θα μπορούσε να ήταν κριτική για ένα φιλμ που όλοι είδανε ή μια σύσκεψη για ανταλλαγή απόψεων σχετικά με το πού θα πάνε διακοπές όλοι μαζί. Σ’ αυτές τις συζητήσεις ο καθένας ωθείται να έχει άποψη και να την εκφράσει. Δεν υπάρχει θέμα που να είναι ταμπού, ακόμα κι αν πρόκειται για μια κρίση της οικογένειας όπως μια ασθένεια, ένα διαζύγιο ή η απώλεια μιας θέσης εργασίας. Κανείς δεν τιμωρείται ή κρίνεται επειδή λέει τις προσωπικές του σκέψεις.

 

Πέρα από τα σημαντικά παιδαγωγικά οφέλη που έχουν αυτές οι συζητήσεις, όταν θα έρθει η ώρα να συζητήσουν για ναρκωτικά με τα παιδιά που έχουν γίνει έφηβοι πια, θα είναι πιο εύκολο, αφού θα έχουν θέσει στο παρελθόν τις βάσεις για ανοιχτές συζητήσεις.

 

Στις συζητήσεις στο σπίτι, το σημαντικό δεν είναι τι σκέφτονται τα παιδιά. Η ουσιαστική ιδέα είναι ότι ενθαρρύνονται να σκεφτούν, να έχουν άποψη, να ακούσουν την άποψη των άλλων και να εξασκήσουν τη λογική τους. Χρειάζονται μια ευκαιρία να σκεφτούν για τον εαυτό τους και μέσα από το διάλογο να δουν την ποικιλία των τρόπων που μπορεί κανείς να δει ένα θέμα.

 

Μπορείτε να προωθήσετε συζητήσεις στο σπίτι σας με το να είστε εσείς προσωπικά ανοιχτοί και με το να κάνετε ερωτήσεις που οδηγούν σε σκέψη. Πολλές ερωτήσεις θα βγουν αυθόρμητα κατά τη διάρκεια της ενημέρωσης πάνω στις δραστηριότητες του καθένα:

• «Τι γνώμη έχεις για το νέο σου δάσκαλο;»
• «Τι νέα από τον αδελφό της Μαρίας, που βρίσκεται εδώ κι ένα χρόνο στο εξωτερικό στο πρόγραμμα ανταλλαγής σπουδαστών;»

Οι ερωτήσεις μπορεί να είναι πάνω σε θέματα της κοινότητας και επίκαιρων γεγονότων:

• «Τι λέτε για τη νέα εθνική οδό που κατασκευάζουν εδώ δίπλα; Λέτε να μας επηρεάσει καθόλου;»
• «Τι γνώμη έχετε για τις επερχόμενες εκλογές;»

Μπορείτε επίσης να δώσετε τη μορφή παιχνιδιού:

• «Αν μπορούσες να επισκεφτείς μια άλλη χώρα, πού θα σου άρεσε να πήγαινες; Γιατί;»
• «Ποια είναι τα πέντε αγαπημένα πράγματα που θα έκανες για να διασκεδάσεις;»

Οι συζητήσεις που προκαλούν σκέψεις είναι ένα συνδετικό στοιχείο για τη δημιουργία και το ξεκαθάρισμα των αξιών. Εστιάζοντας σε θέματα που αφορούν αξίες, όπως είναι το σεξ, οι βαθμοί, η σωστή συμπεριφορά με τους παππούδες και φυσικά τα ναρκωτικά, βοηθάτε τα παιδιά σας να σκεφτούν τις αξίες τους.

 

Άλλο ένα σημαντικό θέμα για συζήτηση είναι η παρουσίαση των ναρκωτικών από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αφού οι οικογένειες παρακολουθούν τηλεοπτικά προγράμματα παρέα, είναι μια καλή ευκαιρία να παρατηρήσουν ότι το αλκοόλ και άλλα ναρκωτικά παρουσιάζονται μερικές φορές μ’ ένα ρομαντικό τρόπο, όπως σε σκηνές χαρούμενες, σέξι και γιορταστικές που χρησιμοποιούνται για να πωλούν μπύρες. Τέτοιου είδους ενημέρωση είναι μια εξαιρετική προετοιμασία για την αντιμετώπιση των κοινωνικών αρνητικών επιρροών.

Μήπως το παιδί μου είναι υπερκινητικό;

Ένα παιδάκι, ακόμη και προσχολικής ηλικίας, θα διαγνωστεί ως υπερκινητικό στην περίπτωση που είναι πιο δραστήριο από ότι συνήθως τα συνομήλικα παιδιά και συγχρόνως δεν μπορεί να μειώσει την ενεργητικότητά του, ασχέτως εάν είναι επιθυμητή.

Η υπερκινητικότητα έχει πολλούς διαφορετικούς τρόπους έκφρασης.

Οι πιο συχνοί είναι:
• Συνεχής κίνηση (αδύνατο να μείνει καθιστός)
• Επιθετική συμπεριφορά (συχνούς καβγάδες)
• Έντονη παρορμητικότητα (αντιδρά χωρίς ίχνος λογικής σκέψης)
• Εύκολη απόσπαση προσοχής (έως 3 λεπτά εστιάζει την προσοχή)

Η υπερκινητικότητα προκαλεί δυσκολία στους ανθρώπους που είναι γύρω από το υπερκινητικό παιδί –γονείς, αδέρφια, φίλους, παιδαγωγούς. Πολλές φορές τα υπερκινητικά προνήπια, όταν φτάσουν στην εφηβεία, παρουσιάζουν άγχος ή και κατάθλιψη, λόγω της απόρριψης από τον κοινωνικό περίγυρο.

Τα παιδιά που δείχνουν υπερκινητικά, θα πρέπει να ελεγχθούν έγκαιρα μήπως αυτό είναι ένα σύμπτωμα Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ), Η ΔΕΠ-Υ είναι μία εγγενής διαταραχή που κάνει το παιδί να είναι υπερκινητικό, απρόσεκτο και παρορμητικό. Στις περιπτώσεις που η διάγνωση γίνει στα 7 έτη περίπου, τότε είναι ευκολότερη η διαχείριση.

Η υπερκινητικότητα είναι θεραπεύσιμη. Ευκολότερη ίαση υπάρχει μόνο με την έγκαιρη διάγνωση και διαχείριση.

Τι Προκαλεί Υπερκινητικότητα;
Υπερκινητικότητα μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές του εγκεφάλου ή του σώματος. Οι πιο συχνές αιτίες είναι:
• ΔΕΠ-Υ
• Υπερθυροϊδισμός
• Διαταραχές του εγκεφάλου
• Διαταραχές του νευρικού συστήματος
• Ψυχολογικές Διαταραχές

Πώς θα διαγνωστεί η υπερκινητικότητα του παιδιού;
Εάν το παιδί σας παρουσιάζει κάποια από τα προαναφερθέντα συμπτώματα υπερκινητικότητας, προτείνω να μιλήσετε με κάποιον Ειδικό. Ο Ειδικός θα σας ρωτήσει για τα συμπτώματα: πότε αρχίσανε ή πότε τα διαπιστώσατε για πρώτη φορά και ποιες στιγμές εμφανίζονται πιο έντονα.

Πώς θεραπεύεται η υπερκινητικότητα;
Ο γιατρός θα σας προτείνει κάποια φάρμακα και τον έλεγχο του θυροειδή. Ο Ειδικός θα προτείνει συνεδρίες και συνεργασία γονιών-παιδιού-ειδικού-σχολείου. Τελευταίες έρευνες στην Αμερική προτείνουν γρήγορη θεραπεία όταν συγχρόνως παρέχονται φάρμακα και συνεδρίες –αλλιώς η ταχύτητα είναι πιο αργή. Τις περισσότερες φορές, εάν η δυσκολία δεν είναι καθοριστικά μεγάλη, οι γονείς είναι εκείνοι που επιλέγουν τον τρόπο θεραπείας της υπερκινητικότητας του παιδιού τους.
Σήμερα, οι τελευταίες έρευνες έχουν δείξει ότι η κοινώς αποδεκτή θεραπεία για την υπερκινητικότητα είναι η γνωστική-συμπεριφοριστική θεραπεία. Με αυτή τη μέθοδο, το παιδί καταφέρνει να αλλάξει τρόπους συμπεριφοράς.

Άβαρις ο Υπερβόρειος

Στο ημικύκλιο από τον ποταμό Δον μέχρι τις εκβολές του Δούναβη δεκάδες φυλές Σκυθών είχαν αναπτύξει σχέσεις με τους Έλληνες από τα πολύ πρώιμα χρόνια, ήδη πριν από τους αποικισμούς. Από τη Μυκηναϊκή Εποχή και την πρώιμη εποχή του σιδήρου μέχρι τους πρωτογεωμετρικούς χρόνους, δηλαδή από το 1400 μέχρι το 700 π.Χ. συμπεραίνουμε ότι οι επισκέψεις των Ελλήνων πρέπει να ήταν συχνές σ’ αυτούς τους τόπους, παρόλον ότι οι περισσότερες πηγές μας προέρχονται από τη μυθολογία.

Όμως, παρόλη τη γοητεία, που άσκησε στους Σκύθες ο ελληνικός πολιτισμός και παρά την αθρόα εισαγωγή αναρίθμητων προϊόντων ελληνικής κεραμοπλαστικής και μεταλλοτεχνίας, παρά τις πυκνές εμπορικές σχέσεις και τις συνεχείς επαφές με τους Έλληνες των αποικιακών κέντρων στο βορρά της Μαύρης Θάλασσας, και ακόμα παρά τη δημιουργία ελληνοσκυθικού πληθυσμού, που μιλούσε μια μικτή ελληνοσκυθική γλώσσα ήδη πριν από το 450 π.Χ. (όταν επισκέφθηκε ο Ηρόδοτος τη Σκυθία), ο πολιτισμός των Σκυθών δεν πέρασε στο στάδιο της καταγραφής της γλώσσας.

Το έθνος, που κατείχε τις σημαντικότερες πηγές χρυσού στο βόρειο τμήμα της οικουμένης, διατήρησε τον ακμαίο και δυναμικό χαρακτήρα του νομάδα ιππέα και παρέμεινε αυστηρά προσηλωμένο στις παραδόσεις του. Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σ’ ολόκληρη την περιοχή οι βασιλείς, οι άρχοντες και η άρχουσα τάξη των βαρβάρων λαών χρησιμοποίησαν την ελληνική γλώσσα και γραφή σε κάθε περίπτωση που έπρεπε να γράψουν κάτι.

Η ελληνική γλώσσα - φορέας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, των πολιτικών και θρησκευτικών θεσμών, της ελληνικής σκέψης και της φιλοσοφίας, αλλά και η διεθνής γλώσσα του εμπορίου και της διπλωματίας – χρησίμευε ως ο σπουδαιότερος δεσμός μεταξύ των κατοίκων των βορείων χωρών, αλλά και ως κίνητρο για να τους ελκύσουν να επισκεφθούν την κυρίως Ελλάδα και τη Μεγάλη Ελλάδα.

Ο Ηρόδοτος (Δ, 34) μας διηγείται για τις προσφορές, που έστελναν οι υπερβόρειοι λαοί στη Δήλο για τα ταξίδια τους, για τη χώρα τους και τη θρησκεία τους. Οι Δήλιοι διηγούνται ότι οι υπερβόρειοι έστελναν τις προσφορές τυλιγμένες μέσα σε καλάμι από σιτάρι και ότι για πρώτη φορά έστειλαν δύο κόρες, την Υπερόχη και τη Λαοδίκη, να μεταφέρουν τις προσφορές αυτές. Όταν πέθαναν οι δύο αυτές κόρες, τις έθαψαν μέσα στο ιερό της Αρτέμιδος στη Δήλο κι εκεί εναποθέτουν οι κόρες και οι «παίδες» τα μαλλιά τους, που κόβουν όταν παντρεύονται. Επίσης οι Δήλιοι διηγούνται ότι και άλλες δύο κόρες νωρίτερα, η Άργη και η Ώπις, ήλθαν για να φέρουν τον φόρο που είχαν τάξει στη θεά Ειλειθυια για τον καλό τοκετό της Λητούς. Μάλιστα (Δ, 35) λέγεται ότι οι γυναίκες της Δήλου επικαλούνται τα ονόματα των δύο αυτών παρθένων σε έναν ύμνο, που συνέθεσε προς τιμή τους ο εκ Λυκίας ελθών Ωλήν.

Ο Ωλήν συνέθεσε κι άλλους παλαιούς ύμνους, που ψάλλονται στη Δήλο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον Άβαριν, που ήλθε οχούμενος επάνω σ’ ένα βέλος. Υπερβόρειοι, έτσι καλούνται από τους αρχαίους Έλληνες από τα χρόνια του Ησιόδου και του Πινδάρου οι κάτοικοι του απώτατου βορρά, περί των οποίων κυκλοφορούσαν πολλοί παράδοξοι θρύλοι, που είχαν ίσως αφορμή τη σκοτεινή, ομιχλώδη και άγνωστη περιοχή που κατοικούσαν.

Θεωρούνταν δικαιότατοι, λεγόταν δε ότι δεν έτρωγαν κρέας και ζούσαν χίλια χρόνια, και ότι ήταν σε διαρκή πόλεμο προς τους γρύπες, φανταστικά ζώα, που απειλούσαν ν’ αρπάξουν τον χρυσό της χώρας τους. Κατά τον Στράβωνα (C 507) υπερβορείους καλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τους λαούς που κατοικούσαν προς βορράν του Ευξείνου Πόντου και του Ίστρου (Δούναβη). Υπήρξε το αντικείμενο πολλών παράδοξων διηγήσεων. Ο Άβαρις θρυλείται ότι ήταν ένας από τους υπερβορείους ιερείς του Απόλλωνος, ο οποίος τον προέτρεψε να επισκεφθεί την Ελλάδα. Κατά τους νεοπλατωνικούς, και ιδιαίτερα στο έργο «Περί του Πυθαγορείου βίου», ο Ιάμβλιχος τον αποκαλεί Σκύθη, που ήλθε από τους υπερβορείους όντας άπειρος της ελληνικής παιδείας, αμύητος και προχωρημένος στην ηλικία.

Πλησίασε, λοιπόν, τον Πυθαγόρα, για να μάθει την ελληνική φιλοσοφία. Ο Πυθαγόρας τότε, για να τον μυήσει στα ποικίλα πυθαγόρεια θεωρήματα, δεν εφάρμοσε την παιδαγωγική μέθοδο αλλά την πενταετή σιωπή και τις άλλες δοκιμασίες, αλλά σε σύντομο χρονικό διάστημα του δίδαξε τα βιβλία «Περί Φύσεως» και «Περί Θεών».          

Ο Άβαρις – συνεχίζει το κείμενο, τονίζοντας κι επαναλαμβάνοντας την υπερβόρεια καταγωγή του – ήταν γέρος και πολύ σοφός. Είχε έλθει στην Ελλάδα κι εκείνη την εποχή επέστρεφε στην πατρίδα του. Περιπλανήθηκε όμως και ο δρόμος τον έφερε στην Ιταλία, που είδε τον Πυθαγόρα και διαπίστωσε ότι δεν υπάρχει κανείς άλλος άνθρωπος όμοιος με αυτόν. Χάρισε δε στον Πυθαγόρα ένα οιστό (βέλος), το οποίο είχε ο Άβαρις και το κρατούσε από την ώρα που έφυγε από τη χώρα του.     

Ο Άβαρις είχε χρησιμοποιήσει αυτό το βέλος γιατί, ιππεύοντας αυτό, μπορούσε να περάσει όλες τις δυσκολίες, που θα συναντούσε κατά τη μεγάλη του περιπλάνηση. Πάνω σ’ αυτό λοιπόν μπορούσε να διαβεί τα αδιάβατα, δηλαδή ποταμούς, λίμνες, βάλτους, όρη. Ο Πυθαγόρας, λέει ο Ιάμβλιχος (Πυθ. Β 91), δέχθηκε το βέλος ως κάτι το φυσικό, σαν να το περίμενε, χωρίς καθόλου να παραξενευτεί ούτε να τον ρωτήσει για ποιο λόγο του το έδωσε, αλλά πήρε παράμερα τον Άβαρι και του έδειξε το μηρό του, που ήταν χρυσός, δίνοντάς του δείγμα ότι δεν έκανε λάθος.

Στη συνέχεια απαρίθμησε ο Πυθαγόρας στον Άβαρι ένα ένα όλα όσα βρίσκονται μέσα στο ιερό του Υπεβορείου Απόλλωνος, κι αυτός τον διαβεβαίωσε ότι όλα ήταν ακριβώς έτσι. Επίσης τον παρακάλεσε να μείνει στην Ιταλία και να διδάσκει όσους συναντούσε.

Έτσι λοιπόν έμεινε κοντά στον Πυθαγόρα, που του δίδαξε με συντομία φυσιολογία και, αντί της οιωνοσκοπίας με τις θυσίες, του παρέδωσε την πρόγνωση διά των αριθμών, επειδή πίστευε ότι αυτή είναι η περισσότερο καθαρή. Και άλλες ασκήσεις του πνεύματος, τις πλέον πρέπουσες, παρέδωσε στον Άβαρι.      

Εκτός της πυθαγόρειας φιλοσοφίας ο Άβαρις μυήθηκε και στην ορφική φιλοσοφία. Ο Ορφέας, γιος της Καλλιόπης, που η μητέρα του τον είχε μυήσει στο Πάγγαιον όρος, δίδαξε και τον Πυθαγόρα και του έμαθε ότι ο αριθμός είναι η ορισμένη ουσία των θεών και ότι διαμέσου των αριθμών γίνεται πρόγνωση θαυμαστή των μελλόντων να συμβούν.

Με τη σειρά του ο Πυθαγόρας όλα αυτά τα δίδαξε στον Άβαρι και του έμαθε ότι, αντί να μαντεύει με αίμα και σφαγή, η ασφαλέστερη γνώση είναι μέσω των αριθμών, «του δίδαξε μια τέλεια γνώση όλης της αλήθειας, που είχε συναχθεί μέσω της αριθμητικής επιστήμης» (Πυθ. Β 146).      

Τον Άβαρι, κατά τον θρύλο, ποτέ δεν τον είδαν ούτε να πίνει ούτε να τρώει τίποτα. 

Κάποτε ο Φάλαρις, ο πιο σκληρός από τους τυράννους των πόλεων της Μεγάλης Ελλάδας, συνέλαβε αιχμάλωτο τον Άβαρι και τον Πυθαγόρα, γιατί τους είδε να συνομιλούν και γιατί ο Άβαρις, αντί να θαυμάζει τον τύραννο, θαύμαζε τον Πυθαγόρα, και του έκανε πολλές ερωτήσεις, προπάντων ιερής φύσης, όπως για παράδειγμα ποιά είναι η πρόνοια των θεών για τους ανθρώπους, τί σχέση έχουν τα αγάλματα και αν πρέπει να λατρεύονται, τί είναι τα ουράνια σώματα και αυτά που περιστρέφονται γύρω από τη γη, και πολλά άλλα.

Ο Πυθαγόρας συνέχιζε να διδάσκει τον Άβαρι ότι όλα τα πράγματα εξαρτιούνται και κυβερνιούνται από τη δύναμη του θεού, και ότι η δύναμη της ψυχής εξουσιάζει την ελευθερία της θέλησης. Συνέχισε δε να συζητάει διεξοδικά για την τέλεια ενέργεια του λογικού και του νου, για την παρρησία του λόγου, την τυραννία, την τύχη, την αδικία, την ανθρώπινη πλεονεξία, και κατέληξε ότι όλα τα εγκόσμια είναι χωρίς καμιά αξία. Μετά του έδωσε μια θεία συμβουλή για τον άριστο βίο κι έκανε σύγκριση με τον διεφθαρμένο βίο, του φανέρωσε ότι οι ασθένειες και οι άλλες βαριές συμφορές του σώματος είναι καρποί της ακολασίας. Του αποκάλυψε τη διάκριση μεταξύ εκείνων που προέρχονται από το πεπρωμένο και την ειμαρμένη και εκείνων που γίνονται από το νου.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, ο Άβαρις μυήθηκε στην πυθαγόρεια φιλοσοφία κι έμαθε τα κυριότερα δόγματά της, και πρέπει να ήταν ένας από τους σπουδαιότερους πυθαγόρειους. Οι θρύλοι και οι πηγές δεν λένε αν ξαναγύρισε στη χώρα, απ’ όπου κατέβηκε, για να αναμεταδώσει τη φιλοσοφία που διδάχθηκε. Το πιθανότερο θα ήταν να ξαναγύρισε και να μετέδωσε σ’ αυτούς την πυθαγόρεια φιλοσοφία, και ιδιαίτερα το δόγμα περί αθανασίας της ψυχής, για το οποίο οι Σκύθες ήταν γνωστοί στην αρχαιότητα (Πυθ. Β 173).

Κερατόκωνος: Τι είναι και πώς επηρεάζει την όρασή μας;

Ο κερατόκωνος είναι μια πάθηση της πρόσθιας επιφάνειας του οφθαλμού, του κερατοειδή, με τη συχνότητα εμφάνισης να ποικίλει σε διαφορετικούς πληθυσμούς μεταξύ 1/500 με 1/1000. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι επηρεάζει περίπου 10.000 με 20.000 συνανθρώπους μας, αν και ο αριθμός ίσως δεν είναι ακριβής λόγω της απουσίας, μέχρι πρόσφατα, κατάλληλου εξοπλισμού για την ανίχνευση της νόσου σε πρώιμα στάδια. Αν και δεν είναι ξεκάθαρο εάν υπάρχει συσχέτιση της εμφάνισης της νόσου με το φύλο, έχει εκτιμηθεί ότι οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερη συχνότητα οικογενειακού ιστορικού κερατοκώνου και πιο έντονη υποκειμενική συμπτωματολογία.

 

Ο κερατοειδής

Ο κερατοειδής αποτελεί τον πρόσθιο διαφανή χιτώνα και την ισχυρότερη διαθλαστική επιφάνεια του οφθαλμού, συμμετέχοντας κατά τα 2/3 στη συνολική ισχύ ενός εμμετρωπικού οφθαλμού. Οι διαστάσεις (καμπυλότητες, πάχος) του κερατοειδή πλησιάζουν τις φυσιολογικές τιμές αυτών του ενήλικα σχεδόν από τον 6^ο μήνα, η φυσιολογική ανάπτυξή του όμως ολοκληρώνεται κατά το 6^ο έτος της ζωής.

 

Τι είναι ο κερατόκωνος;

Ο κερατόκωνος είναι μια διαταραχή στην οποία ο κερατοειδής λεπταίνει με αποτέλεσμα να γίνεται πιο εύκαμπτος και να παραμορφώνεται, παρουσιάζοντας κωνική προεκβολή (εκτασία), που συνήθως εντοπίζεται στην παρακεντρική περιοχή του και προς τα κάτω (βλ. εικόνα). Εμφανίζεται στην εφηβεία και συνήθως ακολουθεί εξελικτική πορεία μέχρι περίπου την 3^η ή 4^η δεκαετία της ζωής, οπότε και σταθεροποιείται. Η έναρξη είναι πιθανόν να καθυστερήσει, ενώ η εξέλιξη μπορεί να σταματήσει σε οποιαδήποτε ηλικία. Προσβάλει και τους δύο οφθαλμούς σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά η προσβολή είναι ασύμμετρη επειδή η εξέλιξη στα δύο μάτια δεν είναι όμοια. Λόγω της εκτασίας, η ισχύς του κερατοειδή αυξάνεται ανομοιόμορφα για αυτό τα χαρακτηριστικότερα οπτικά συμπτώματα είναι ο ανώμαλος αστιγματισμός και η ασταθής διάθλαση, ακόμα και μέσα στη διάρκεια της ημέρας λόγω των συνεχών μεταβολών του μεγέθους της κόρης. Ως αποτέλεσμα, η όραση του ασθενή παρουσιάζει μεταβολές ανάλογα με τις συνθήκες φωτισμού, τη βλεμματική του θέση, την απόσταση εργασίας κ.λπ..

Από τι προκαλείται ο κερατόκωνος;

Ο κερατόκωνος αποτελεί μια πολυπαραγοντική πάθηση, στην ανά́πτυξη της οποίας συμβά́λλουν τόσο γενετικοί όσο και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ενώ ο κερατόκωνος εμφανίζεται συνήθως σποραδικά, έχει καταγραφεί ένα ποσοστό περίπου 25% με θετικό ιστορικό κερατόκωνου, υποδηλώνοντας πως η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του κερατόκωνου. Πιστεύεται, ότι αυτό που κληρονομείται ουσιαστικά είναι η προδιάθεση για την ανάπτυξη του κερατοκώνου, ενώ για την κλινική εμφάνιση της νόσου είναι απαραίτητη η συνύπαρξη περιβαλλοντικών παραγόντων. Επιπλέον, έχει προταθεί ότι οι ορμονικές μεταβολές που συμβαίνουν στη διάρκεια της εφηβείας επηρεάζουν την ανατομία και τις μηχανικές ιδιότητες του κερατοειδή και πιθανότατα εμπλέκονται στην εκδήλωση του κερατοκώνου.

 

Ο κερατόκωνος συνδέεται, ακόμη, με νοσήματα του συνδετικού ιστού, όπως η πρόπτωση μιτροειδούς βαλβίδας και το σύνδρομο Marfan. Ο μηχανισμός αυτής της συσχέτισης πιθανώς εμπλέκει τοπική δυσλειτουργία στο μεταβολισμό των ινιδίων κολλαγόνου που συνθέτουν το στρώμα, την κύρια στιβάδα του φυσιολογικού κερατοειδή, που αποτελεί το 90% του πάχους του. Έχει διαπιστωθεί ότι ο διαβήτης πιθανόν αναστέλλει την εμφάνιση ή επιβραδύνει την εξέλιξη του κερατοκώνου, «σκληραίνοντας» τον κερατοειδή, προκαλώντας διασύνδεση των ινιδίων του κολλαγόνου του στρώματος (βλ. παρακάτω).

 

Ο κερατόκωνος φαίνεται επίσης να συνδέεται στενά με το χρόνιο τρίψιμο των οφθαλμών, μια συνήθεια πολύ κοινή στους ασθενείς με κερατόκωνο, που γίνεται πολύ συχνά και παρατεταμένα και με άσκηση δεκαπλάσιας δύναμης από το φυσιολογικό. Διάφοροι μηχανισμοί έχουν προταθεί για να εξηγήσουν τη σχέση μεταξύ τριψίματος οφθαλμών και κερατόκωνου, και αν το τρίψιμο, που πιθανόν να συνοδεύεται και από ατοπική αλλεργία, αποτελεί αιτιογενή παράγοντα ή χαρακτηρίζει μία αντίδραση στη φαγούρα και τον ερεθισμό των ματιών. Οι περισσότερες μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι παρόλο που το τρίψιμο των οφθαλμών αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως η αιτία που προκαλεί την ανάπτυξη της πάθησης.

 

διάγνωση του κερατόκωνου Οι σύγχρονες απεικονιστικές μέθοδοι, όπως η χρήση κερατοειδικού τοπογράφου, η τρισδιάστατη απεικόνιση και παχυμετρία με το σύστημα Pentacam και με Οπτική τομογραφία συνοχής (OCT), έχουν συμβάλει σημαντικά τόσο στην πρώιμη διάγνωση όσο και στην παρακολούθηση της εξέλιξης του κερατόκωνου.

Σημαντικότατο όμως παράγοντα στη διάγνωση αλλά κυρίως στην αποκατάσταση του κερατόκωνου αποτελούν οι εξειδικευμένοι οφθαλμίατροι και οπτομέτρες με εμπειρία και κλινική έρευνα σε περιπτώσεις ασθενών με κερατόκωνο, ικανoί να προβούν σε διάγνωση μόνο  από τη διάθλαση, τα κερατομετρικά δεδομένα και τη σκιασκοπία. Μάλιστα, η εξέλιξη της διάθλασης, και κυρίως του αστιγματισμού, αποτελεί και σημαντικό παράγοντα πρόγνωσης της ωφέλιμης όρασης του ασθενή με τους διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης της πάθησης.

 

Αντιμετώπιση του κερατόκωνου

Δυστυχώς, η πραγματικότητα είναι ότι πολλοί ασθενείς με κερατόκωνο δίνουν καθημερινό αγώνα για να διεκπεραιώσουν τις δραστηριότητες λόγω ακατάλληλων επιλογών θεραπείας ή συμβουλών. Για αυτό είναι πολύ σημαντικό να έρθουν σε επαφή με κλινικούς που έχουν σημαντική εμπειρία στη διαχείριση του κερατόκωνου. Επίσης, καθώς οι φακοί επαφής αποτελούν τον καλύτερο τρόπο διόρθωσης της όρασης σε κερατόκωνο, είναι σημαντικό η εφαρμογή τους να γίνεται από έναν οπτομέτρη με σχετική εξειδίκευση.

Παλαιότερα, οι περισσότεροι ασθενείς με κερατόκωνο είχαν την εντύπωση ότι η μόνη διαθέσιμη μέθοδος θεραπείας ήταν η μεταμόσχευση κερατοειδούς. Από την άλλη, υπάρχει διάχυτη η αντίληψη σήμερα, λόγω συχνών δημοσιεύσεων σε εφημερίδες και ιστοσελίδες υγείας, ότι ο κερατόκωνος θεραπεύεται με τη μέθοδο «διασύνδεσης των ινών κολλαγόνου» (corneal cross-linking, βλ. παρακάτω). Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες κλινικές μελέτες καταλήγουν ότι η όραση έως και το 95% των ασθενών με κερατόκωνο μπορεί να φτάσει σε πολύ καλά επίπεδα, είτε επί το πλείστον με εξατομικευμένους φακούς επαφής, είτε μερικές φορές, με γυαλιά (ιδιαίτερα στα πρώιμα στάδιά του, όπου τα επίπεδα ανώμαλου αστιγματισμού, που δεν διορθώνεται με γυαλιά, είναι χαμηλά). Μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις απαιτείται χειρουργική αντιμετώπιση (π.χ. ένθεση ειδικών κερατοειδικών δακτυλίων) ή μεταμόσχευση. Αν η μεταμόσχευση κερατοειδή κριθεί τελικά απαραίτητη, το ποσοστό «επιτυχίας» της με τις σύγχρονες τεχνικές είναι μεγαλύτερο από 95% όταν πραγματοποιείται από έναν έμπειρο χειρουργό του κερατοειδή. Πάντως, ένα 30-40% των ανθρώπων που έχουν μεταμοσχευμένο κερατοειδή θα χρειαστεί και πάλι κάποια μορφή διόρθωσης με φακούς επαφής ή γυαλιά για τη βέλτιστη διόρθωση της όρασής του.

 

Διασύνδεση των ινών κολλαγόνου του κερατοειδή (corneal crοss-linking, CXL)

Μια νέα, πολλά υποσχόμενη μέθοδος, που προστέθηκε στην «εργαλειοθήκη» των μεθόδων αντιμετώπισης του κερατόκωνου, και μπορεί να ανακόψει την εξελικτική πορεία της νόσου, όταν εφαρμόζεται έγκαιρα και σωστά, είναι η διασύνδεση του κολλαγόνου με ριβοφλαβίνη. Σε αυτή τη μέθοδο εφαρμόζεται τοπικά στον κερατοειδή ειδικό διάλυμα ριβοφλαβίνης και στη συνέχεια υπεριώδης ακτινοβολία UV-A για περίπου 30 λεπτά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων δεσμών ανάμεσα στις ίνες κολλαγόνου που περιέχει ο κερατοειδής και την αύξηση της σταθερότητάς του και της αντοχής του, κατά περίπου 3 φορές.

 

Βέβαια, παρατηρείται τελευταία μια τάση από αρκετά κέντρα στην Ελλάδα άμεσης παραπομπής για CXL στη διαχείριση κερατόκωνου σε νέους ασθενείς, χωρίς να υπάρχουν οι απαραίτητες ενδείξεις της εξέλιξης της νόσου. Επειδή είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία ότι ασθενείς ηλικίας άνω των 25-30 ετών έχουν λίγες πιθανότητες να παρουσιάσουν εξέλιξη σημαντική είναι μια δεύτερη ιατρική γνωμοδότηση προτού προβούν σε CXL, που πιθανόν να ελογχεύει μελλοντικούς κινδύνους. Να σημειωθεί ότι αν και η τεχνική CXL έχει εφαρμοστεί για πρώτη φορά το 1998 από τον καθηγητή Gregor Wollensak στην Πανεπιστημιακή Οφθαλμολογική κλινική της Δρέσδης, δεν έχει λάβει ακόμα αδειοδότηση από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ. Ένας λόγος που οι πραγματοποιούνται ακόμα «κλινικές δοκιμές» είναι τα διάφορα κλινικά πρωτόκολλα εφαρμογής CXL που έχουν προταθεί και δεν έχουν πλήρως εκτιμηθεί για την ασφάλειά τους, στα οποία η διαδικασία τροποποιείται, με σκοπό την επιτάχυνσή της (π.χ. χρήση μεγαλύτερης σε ένταση ακτινοβολίας σε μικρότερο χρονικό διάστημα) ή του χρόνου επούλωσης (αφαίρεση ή όχι του κερατοειδικού επιθηλίου κατά την ακτινοβόληση). Συνοψίζοντας, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί ότι η χρήση της τεχνικής CXL έχει περιορίσει την ανάγκη για κερατοπλαστική στην αντιμετώπιση του κερατόκωνου, όπως και σε περιπτώσεις εκτασίας μετά από διαθλαστική χειρουργική.

 

Πιο πρόσφατη είναι η διαδικασία που συνδυάζει την τεχνική CXL με τοπογραφικά καθοδηγούμενη επιφανειακή χρήση λέιζερ για την αφαίρεση ιστού και την μείωση του ανώμαλου αστιγματισμού. Αν και διαφαίνεται ότι η τεχνική μπορεί να οδηγήσει σε υποσχόμενα αποτελέσματα, ενδείκνυται μόνο σε ασθενείς που έχουν δυσανεξία σε φακούς επαφής και των οποίων η εξέλιξη του κερατόκωνου είναι σχετικά ήπια έως μέτρια. Πιστεύουμε ότι, έως ότου η διαδικασία αυτή καθιερωθεί από έγκριτες κλινικές μελέτες όσο αφορά για τα ασφαλή και ακριβή αποτελέσματά της, θα πρέπει να εφαρμόζεται με πολλή μεγάλη προσοχή, επειδή θα μπορούσε να αποτελέσει έναν επιταχυντή για μια μεταμόσχευση κερατοειδούς λόγω της περαιτέρω λέπτυνσης του ήδη λεπτού κερατοειδή από το λέιζερ.

 

Σύγχρονες τεχνικές μεταμόσχευσεις κερατοειδή

Αν όλα τα παραπάνω έχουν αποτύχει και η μόνη επιλογή είναι μια μεταμόσχευση κερατοειδούς, τα καλά νέα είναι ότι σήμερα υπάρχουν διαθέσιμες νέες τεχνικές μεταμόσχευσης. Η σύγχρονη προσέγγιση εξασφαλίζει την μεταμόσχευση μόνο μερικών στρωμάτων (μερικό πάχος, Lamellar) του κερατοειδή και όχι του κερατοειδή στο σύνολό του. Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζονται ράμματα σε ορισμένες περιπτώσεις ενώ το μόσχευμα παρουσιάζει μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας. Επιπλέον λέιζερ τελευταία γενιάς με παλμούς γρηγορότερους από 10-15 δευτερόλεπτα (Femtosecond λέιζερ) μπορούν να χρησιμοποιηθούν αντί της χειρουργικής λεπίδας κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μεταμόσχευσης, και να δημιουργήσουν ειδικές (π.χ. ζιγκ-ζαγκ) τομές επιτρέποντας στο μόσχευμα του δότη να ταιριάξει περισσότερο με τον κερατοειδή του ασθενή, εξασφαλίζοντας μεγαλύτερη ασφάλεια και γρηγορότερη μεταχειρουργική «επούλωση».

Η τελευταία περιοχή της έρευνας σε τεχνικές μοσχεύματος κερατοειδή περιλαμβάνει καλλιέργεια κυττάρων και στη συνέχεια έγχυση μέσα στον οφθαλμό, όπου τα κύτταρα βρίσκουν το δρόμο τους προς την πίσω επιφάνεια του κερατοειδή. Αυτό αποτελεί σημαντική είδηση για όσους πάσχουν από ορισμένες παθήσεις του κερατοειδή, όπως η νόσος του Fuchs, αλλά δεν φαίνεται να έχει εφαρμογή για τον κερατόκωνο όπου το σύνολο του κερατοειδή του πάσχοντος επηρεάζεται.

Παιδική μοναξιά: Τι να κάνετε αν δεν έχει φίλους

Συχνά το παιδί παραπονιέται ότι οι συμμαθητές του δεν το παίζουν, το κοροϊδεύουν ή δεν το θέλουν να συμμετέχει στις δραστηριότητες μαζί τους.

«Μαμά, η Μαρία με κοροϊδεύει και με φωνάζει κουνέλι γιατί έχω πεταχτά δόντια, είμαι μόνη μου και κανένας δεν με θέλει»!
 
Άραγε γιατί συμβαίνει αυτό;
Τι μπορεί να οδηγήσει ένα παιδί να αποκλείσει κάποιο άλλο και να μην το θέλει στην παρέα τους;

Το σχολείο είναι μια μικρή κοινωνία, που όταν τα παιδιά βρίσκονται μακριά από τα όρια της οικογένειας σε συνδυασμό με την αυστηρότητα της τάξης, είναι πολύ εύκολο να φανούν και να συμπεριφερθούν σκληρά. Τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει ακόμα σωστά τις κοινωνικές τους δεξιότητες, γιατί δεν έχουν ακόμα τη δυνατότητα να ξεκαθαρίσουν τι είναι σωστό ή λάθος με αποτέλεσμα να θέλουν να δοκιμάσουν τη δύναμή τους.

Τα παιδιά όταν αντιληφθούν ότι ένα παιδί είναι σε θέση αδυναμίας, έχει κάποια ιδιαιτερότητα, είναι δειλό ή εσωστρεφές, εριστικό ή επιθετικό, είναι πιο εύκολο να το ενοχλήσουν και να το απορρίψουν.

Συνήθως, κάποιος έχει τη θέση του αρχηγού στην ομάδα και οι υπόλοιποι ακολουθούν.

Πώς μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν; 
Το θέμα της φιλίας είναι κάτι που το παιδί πρέπει να διευθετήσει μόνο του και οι γονείς να το ενισχύουν υποστηρικτικά.
 
● Προσπαθήστε να ακούσετε με προσοχή το παιδί σας όταν σας παραπονιέται και να είσαστε υπομονετικοί χωρίς να το κρίνετε ακόμα και εάν διαφωνείτε με ότι σας αναφέρει.
● Να το βοηθήσετε να καταλάβει ότι δεν πειράζει ακόμα και εάν δεν έχει την αποδοχή των άλλων.
● Σε περίπτωση που υπάρχουν κάποιοι ειδικοί λόγοι που τα παιδιά τον αποφεύγουν, όπως για παράδειγμα ο σωματότυπός του, η κοινωνική ή οικονομική κατάσταση, βοηθήστε το να αποδεχτεί τις διαφορές και να εντοπίσει αντίστοιχα τα δυνατά του σημεία που τον κάνουν μοναδικό.
● Καλό είναι να ενισχύσετε τις φιλίες του με παιδιά από το σχολείο, προσκαλώντας τα πιο συχνά στο σπίτι και φέρνοντάς τα σε επαφή εκτός σχολείου.
● Να το βοηθήσετε να κάνει παρέα με παιδιά της γειτονιάς, οικογενειακών σας φίλων και συγγενικών σας προσώπων.
 
Η σημαντικότητα της φιλίας 
Το παιδί είναι σημαντικό να έχει φίλους γιατί το βοηθά να μαθαίνει τον τρόπο σκέψης και λειτουργίας έξω από την οικογένεια του. Στις μεγαλύτερες ηλικίες οι φίλοι αποτελούν ασφάλεια για το παιδί και είναι τόσο σημαντικοί όσο και η οικογένεια.

Η φιλία είναι ένα από τα σημαντικότερα πράγματα στη ζωή που πρέπει οι γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά τους να ανακαλύψουν την αξία της.

Εγώ, εγώ, εγώ... και μόνο εγώ.

Η Άνοδος του Ναρκισσισμού στη Σημερινή Εποχή
Το θέμα του ναρκισσισμού έχει κέντρισει το ενδιαφέρον των ανθρώπων εδώ και αιώνες, αλλά οι κοινωνικοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι σήμερα βιώνουμε μια σύγχρονη «επιδημία». Οπότε διερωτούνται για ακόμη μια φορά, τι είναι ο ναρκισσισμός, τι έχει οδηγήσει στην αύξησή του και αν υπάρχει κάτι που μπορούμε να κάνουμε για αυτό.

Η αφετηρία
Ο όρος ναρκισσισμός έχει την αφετηρία του περισσότερα από 2.000 χρόνια πριν, όταν ο Οβίδιος έγραψε το μύθο του Νάρκισσου. Ο ίδιος αφηγείται την ιστορία ενός όμορφου Έλληνα κυνηγού που, μια μέρα, τυχαίνει να δει το είδωλό του σε μια λίμνη και το ερωτεύεται. Παθαίνει εμμονή με την ομορφιά του και αδυνατεί να αφήσει τον αντικατοπτρισμό της εικόνας του μέχρι να πεθάνει. Μετά το θάνατό του, το λουλούδι νάρκισσος φύτρωσε εκεί όπου ήταν ξαπλωμένος.

Η έννοια του ναρκισσισμού διαδόθηκε από τον Σίγκμουντ Φρόυντ μέσα από τη θεωρία του σχετικά με το Εγώ και τη σχέση του με τον έξω κόσμο. Η θεωρία του Φρόυντ έγινε το σημείο εκκίνησης για πολλές άλλες αναπτυσσόμενες θεωρίες για το ναρκισσισμό.

Πότε καθίσταται ο ναρκισσισμός πρόβλημα;
Ο ναρκισσισμός βρίσκεται σε ένα συνεχές από υγιής σε παθολογικός. Ο υγιής ναρκισσισμός είναι μέρος της φυσιολογικής ανθρώπινης λειτουργίας. Μπορεί να αντιπροσωπεύει την υγιή αυτοαγάπη και την εμπιστοσύνη που βασίζεται σε πραγματικό επίτευγμα, την ικανότητα να ξεπερνά κανείς τις δυσκολίες και να αντλεί τη στήριξη που χρειάζεται από κοινωνικούς δεσμούς.

Αλλά ο ναρκισσισμός γίνεται παθολογικός όταν το άτομο απορροφάται από τον εαυτό του και χρειάζεται τον υπερβολικό θαυμασμό και την έγκριση των άλλων, ενώ δείχνει περιφρόνηση προς τις ευαισθησίες τους. Αν ο ναρκισσιστής δεν λάβει την επιθυμητή προσοχή, μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα κατάχρησης ουσιών και μείζονα καταθλιπτική διαταραχή.

Οι ναρκισσιστές συχνά προβάλουν μια εικόνα μεγαλείου ή υπέρμετρης αυτοπεποίθησης στον κόσμο, αλλά αυτό γίνεται μόνο για να καλύψουν τα βαθιά αισθήματα ανασφάλειας τους και μια εύθραυστη αυτοεκτίμηση που εύκολα πληγώνεται από την παραμικρή κριτική. Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών, οι νάρκισσοι βρίσκονται σε ρηχές σχέσεις που χρησιμεύουν μόνο για να ικανοποιήσουν τη συνεχή ανάγκη τους για προσοχή. Όταν τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά γίνονται τόσο έντονα ώστε να οδηγούν σε δυσλειτουργία, τότε αυτή η κατάληξη μπορεί να υποδεικνύει την παρουσία ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας.

Το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών περιγράφει τη ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας ως «ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό μεγαλείου, την ανάγκη για θαυμασμό και την έλλειψη ενσυναίσθησης που ξεκινά από την πρώιμη ενήλικη ζωή και είναι παρόν σε ποικίλα περιβάλλοντα». Τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας δείχνουν μια μεγαλοπρεπή αίσθηση της αυτο-σημασίας, καταναλώνονται από φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, λαμπρότητας, ομορφιάς ή ιδανικής αγάπης και είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στην κριτική, μεταξύ άλλων.

Οι νεότεροι άνθρωποι και οι άνδρες φαίνεται να επηρεάζονται περισσότερο. Τα ακριβή αίτια της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας είναι άγνωστα, αλλά η παιδική κακοποίηση και η παραμέληση μπορεί να αποτελούν πιθανούς παράγοντες που εμπλέκονται στο σχηματισμό της.

Τι έχει οδηγήσει στην αύξηση του ναρκισσισμού;
Στο κλινικό περιβάλλον, περίπου το 2% έως το 16% των ανθρώπων, πάσχουν από τη διαταραχή αυτή, ενώ στο γενικό πληθυσμό, λιγότερο από το 1% των ανθρώπων είναι επηρεασμένο. Μερικοί προτείνουν ότι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι αρκετά σπάνια, αλλά οι εκτιμήσεις της μελέτης ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τα μεγέθη των δειγμάτων και τους τρόπους που αξιολογούνται τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά.

Άλλοι χαρακτηρίζουν τον ναρκισσισμό ως μια «σύγχρονη επιδημία», επισημαίνοντας ως αιτία την ταχεία αλλαγή στην κοινωνία που συνέβη στη βιομηχανική και μετα-βιομηχανική εποχή. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε γίνει μάρτυρες μιας κοινωνικής μετάβασης από μια δέσμευση για το συλλογικό σε μια εστίαση στο άτομο ή τον εαυτό. Το κίνημα της αυτοεκτίμησης ήταν ένα σημαντικό σημείο καμπής προς αυτό, καθορίζοντας ότι η αυτοεκτίμηση ήταν το κλειδί για την επιτυχία στη ζωή. Οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς άρχισαν να λένε στα παιδιά τους πόσο ιδιαίτερα και μοναδικά είναι, για να τα κάνουν να αισθάνονται πιο σίγουρα. Οι γονείς προσπάθησαν να «παρέχουν» αυτοεκτίμηση στα παιδιά τους, αντί να τα αφήσουν να την επιτύχουν μέσα από σκληρή δουλειά.

Η άνοδος του ατομικισμού (με την εστίασή στο εγώ και στα εσωτερικά συναισθήματα) και η μείωση των κοινωνικών νορμών που συνόδευσε τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας, σήμαινε επίσης ότι η κοινότητα και η οικογένεια δεν ήταν πλέον σε θέση να προσφέρουν την ίδια στήριξη για τα άτομα όπως κάποτε έκαναν. Και η έρευνα έχει δείξει ότι όντας ενσωματωμένοι σε κοινωνικά δίκτυα - για παράδειγμα, η ενεργή συμμετοχή στην κοινότητά και η σύνδεση με τους φίλους και την οικογένεια - έχει σημαντικά οφέλη για την υγεία.

Καθώς ο κοινωνικός ιστός επιδεινώνεται, έγινε πολύ πιο δύσκολο να καλυφθεί η βασική ανάγκη για ουσιαστική σύνδεση. Το ερώτημα μετακινήθηκε από το τι είναι καλύτερο για τους άλλους ανθρώπους και την οικογένεια, στο τι είναι καλύτερο για μένα. Ο εκσυγχρονισμός της κοινωνίας φάνηκε να βάζει ψηλά τη φήμη, τον πλούτο και τη διασημότητα πάνω από όλα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την κατανομή των κοινωνικών δεσμών δημιούργησαν έναν «άδειο εαυτό, απογυμνωμένο από κοινωνικό νόημα».

Η άνοδος της τεχνολογίας και η ανάπτυξη των εξαιρετικά δημοφιλών διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook, άλλαξε περαιτέρω τον τρόπο που περνάμε τον ελεύθερο χρόνο μας και επικοινωνούμε. Σήμερα, υπάρχουν περίπου 936 εκατομμύρια ενεργοί χρήστες του Facebook κάθε μέρα σε όλο τον κόσμο. Ο εθισμός στο Διαδίκτυο είναι μια νέα περιοχή μελέτης στην ψυχική υγεία και πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι ο εθισμός στο Facebook είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ναρκισσιστική συμπεριφορά και την χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε για αυτό;
Η θεραπεία για την ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας υφίσταται και περιλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή και ψυχοθεραπεία. Περαιτέρω έρευνα, ωστόσο, είναι απαραίτητη για την αποτελεσματικότητα των διαφόρων θεραπειών.

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε για όλα αυτά και πώς μπορούμε να ζήσουμε μια ευτυχισμένη ζωή γεμάτη νόημα; Μία από τις μεγαλύτερες μελέτες για την ευτυχία διεξήχθη από μια ομάδα ερευνητών του Χάρβαρντ, που παρακολούθησε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων για μία περίοδο 75 ετών. Αυτό που ανακάλυψαν - όπως ήταν αναμενόμενο - ήταν ότι η φήμη και τα χρήματα δεν ήταν τα μυστικά για την ευτυχία. Αντίθετα, το πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή και η μεγαλύτερη ικανότητα πρόβλεψης της απόλαυσης στη ζωή ήταν να έχεις ισχυρές και υποστηρικτικές σχέσεις - ουσιαστικά, ότι «το ταξίδι από την ανωριμότητα στην ωριμότητα είναι ένα είδος μετάβασης από το ναρκισσισμό στη σχέση».

Έτσι, ίσως ήρθε η ώρα να κάνετε ένα διάλειμμα από το smartphone σας, να κλείσετε τον υπολογιστή σας και να βρεθείτε με έναν φίλο σας. Ίσως, απλά ίσως, μπορεί να νιώσετε λίγο καλύτερα και να ενισχύσετε την αυτοπεποίθησή σας.