Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΚΩΜΩΔΙΑ, ΑΝΤΙΦΑΝΗΣ - Ποίησις

Τα πλεονεκτήματα των τραγικών

Σ᾽ αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον, αν και φθαρμένο, απόσπασμα από την κωμωδία του Αντιφάνη Ποίησις, που εικάζεται ότι προέρχεται από τον πρόλογο του έργου, κάποιος, που μιλά εξ ονόματος των κωμικών ποιητών (στ. 17), μακαρίζει την τραγωδία για τα "πλεονεκτήματα" που έχουν οι τραγικοί ποιητές σε σύγκριση με τους κωμικούς. Δύο είναι τα υποτιθέμενα πλεονεκτήματα (και τα δύο συνδέονται με την πλοκή): οι τραγικοί ποιητές αφενός δεν χρειάζεται να επινοούν τις υποθέσεις των έργων, αφού αντλούν τα θέματά τους από τον μύθο, που είναι εκ των προτέρων γνωστός στους θεατές, και αφετέρου έχουν τη δυνατότητα, όταν βρεθούν σε αδιέξοδο με την εξέλιξη της πλοκής, να καταφεύγουν, χωρίς τίμημα, στη λύση του θεού από μηχανής.

Ποίησις (Απόσπασμα 189)

μακάριόν ἐστιν ἡ τραγῳδία
ποίημα κατὰ πάντ᾽, εἴ γε πρῶτον οἱ λόγοι
ὑπὸ τῶν θεατῶν εἰσιν ἐγνωρισμένοι,
πρὶν καί τιν᾽ εἰπεῖν· ὥσθ᾽ ὑπομνῆσαι μόνον
5 δεῖ τὸν ποιητήν. Οἰδίπουν γὰρ † φῶ
τὰ δ᾽ ἄλλα πάντ᾽ ἴσασιν· ὁ πατὴρ Λάιος,
μήτηρ Ἰοκάστη, θυγατέρες, παῖδες τίνες,
τί πείσεθ᾽ οὗτος, τί πεποίηκεν. ἂν πάλιν
εἴπῃ τις Ἀλκμέωνα, καὶ τὰ παιδία
10 πάντ᾽ εὐθὺς εἴρηχ᾽, ὅτι μανεὶς ἀπέκτονε
τὴν μητέρ᾽, ἀγανακτῶν δ᾽ Ἄδραστος εὐθέως
ἥξει πάλιν τ᾽ ἄπεισι –ῡ –υ –
‹ἔπει›θ᾽ ὅταν μηδὲν δύνωντ᾽ εἰπεῖν ἔτι,
κομιδῇ δ᾽ ἀπειρήκωσιν ἐν τοῖς δράμασιν,
15 αἴρουσιν ὥσπερ δάκτυλον τὴν μηχανήν,
καὶ τοῖς θεωμένοισιν ἀποχρώντως ἔχει.
ἡμῖν δὲ ταῦτ᾽ οὐκ ἔστιν, ἀλλὰ πάντα δεῖ
εὑρεῖν, ὀνόματα καινά, – ῡ –υ –
ῡ –υ – κἄπειτα τὰ †διῳκημένα
20 πρότερον, τὰ νῦν παρόντα, τὴν καταστροφήν,
τὴν εἰσβολήν. ἂν ἕν τι τούτων παραλίπῃ
Χρέμης τις ἢ Φείδων τις, ἐκσυρίττεται·
Πηλεῖ δὲ πάντ᾽ ἔξεστι καὶ Τεύκρῳ ποιεῖν

***
Η τραγωδία είναι είδος που αξίζει να το μακαρίζεις
από κάθε άποψη. Πρώτα-πρώτα, οι υποθέσεις
είναι ήδη γνωστές στους θεατές,
προτού καν μιλήσεις γι᾽ αυτές. Ο ποιητής
χρειάζεται μόνο να τις υπενθυμίσει.5
Αν, λόγου χάρη, πω «Οιδίπους»,
τα υπόλοιπα τα γνωρίζουν όλα:
πατέρας του ο Λάιος, μητέρα του η Ιοκάστη,
ποιες οι κόρες του, ποιοι οι γιοι του,
τι θα πάθει, τι έπραξε ήδη.
Αν πάλι κάποιος αναφέρει τον Αλκμέωνα,¹
και τα μικρά παιδιά, μηδενός εξαιρουμένου,10
σου είπανε στο πι και φι ότι τρελάθηκε και σκότωσε τη μητέρα του,
ότι θα καταφθάσει έξω φρενών ο Άδραστος²
και ότι θα ξαναφύγει ***
Έπειτα, όταν δεν έχουν πια να πουν τίποτα
και τα βρίσκουν σκούρα με την πλοκή,
υψώνουν τη μηχανή³ όπως το δάχτυλο⁴15
και οι θεατές δεν έχουν πρόβλημα.
Εμείς όμως δεν έχουμε τέτοια·
είμαστε υποχρεωμένοι να επινοήσουμε τα πάντα,
νέα ονόματα,***
έπειτα τι προηγήθηκε, τι διαδραματίζεται τώρα,20
το κλείσιμο, την εισαγωγή.
Αν κάποιος Χρέμης ή κάποιος Φείδων⁵
παραλείψει έστω και ένα απ᾽ αυτά,
τον πέταξαν έξω με σφυρίγματα.⁶
Στον Πηλέα όμως και τον Τεύκρο⁷ επιτρέπονται τα πάντα.
------------

¹ Γιος του μάντη Αμφιάραου και της Εριφύλης. Ο Αμφιάραος γνώριζε ότι, αν έπαιρνε μέρος στην εκστρατεία των Επτά εναντίον της Θήβας, θα σκοτωνόταν. Γι᾽ αυτό κρυβόταν. Ο Πολυνείκης προσέφερε στην Εριφύλη το περιδέραιο της Αρμονίας και εκείνη του αποκάλυψε πού ήταν κρυμμένος ο μάντης. Ο Αμφιάραος, φεύγοντας για τη Θήβα, έδωσε εντολή στον γιο του τον Αλκμέωνα να τιμωρήσει τη μητέρα του την Εριφύλη, και αυτός τη σκότωσε. Σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη εκδοχή, ο μητροκτόνος τρελαίνεται μετά την πράξη του. Στον Αντιφάνη, που ίσως ακολουθεί την εκδοχή κάποιου τραγικού, η σειρά αντιστρέφεται.

² Αδερφός της Εριφύλης, βασιλιάς του Άργους· ηγήθηκε της εκστρατείας των Επτά για να βοηθήσει τον γαμπρό του Πολυνείκη. Δεν γνωρίζουμε σε ποια συγκεκριμένη τραγωδία αναφέρεται ο Αντιφάνης. Σφοδρή σύγκρουση του Αλκμέωνα με τον Άδραστο μαρτυρείται στην τραγωδία του Σοφοκλή Επίγονοι (απόσπ. 187).

³ Τη λύση με την βοήθεια τῶν θεῶν ἀπὸ μηχανῆςτην καθιέρωσε ο Ευριπίδης.

⁴ Όπως οι ηττημένοι πυγμάχοι, που γλίτωναν την εξόντωση, όταν αναγνώριζαν την ήττα τους υψώνοντας τον δείκτη μπροστά στο στήθος του αντιπάλου.

⁵ Ήρωες κωμωδιών. Φαίνεται πως ήδη όταν γράφει ο Αντιφάνης είχαν γίνει σταθερά πρόσωπα.

⁶ Το θεατρικό κοινό στην αρχαιότητα αντιδρούσε πολύ πιο ζωηρά από ό,τι συνήθως το σύγχρονο θεατρικό κοινό. Είναι χαρακτηριστικά τα ρήματα που περιγράφουν την αποδοκιμασία των ηθοποιών ἐκβάλλω (=πετάω έξω), ἐκσυρίττω (=πετάω έξω με σφυρίγματα).

⁷ Τυπικοί ήρωες τραγωδιών.