Η «φιλοφροσύνη» και η «έρις»

Στη ραψωδία Ι της Ιλιάδας, προσπαθώντας να πείσει τον Αχιλλέα να δεχτεί τα πλούσια δώρα του Αγαμέμνονα και να επιστρέψει στη μάχη, ο Οδυσσέας του θυμίζει τις συμβουλές που του έδωσε ο πατέρας του όταν τον έστειλε στον πόλεμο:


Τέκνον, τες νίκες η Αθηνά κι η Ήρα θα σου δώσουν
αν το θελήσουν, αλλά συ στο στήθος θα δαμάσης
την μεγαλόκαρδην ψυχήν. Προτίμα να 'σαι πράος.
Άπεχε απ' την κακόπρακτην την έριδα, ώστε πλέον
θα σε τιμήσουν οι Αχαιοί και γέροντες και νέοι.

Στις συμβουλές αυτές που δίνει ο Πηλέας στον Αχιλλέα, προβάλλεται το αντιθετικό ζεύγος «φιλοφροσύνη» – «έρις». «Φιλοφροσύνη» λέγεται η φιλική διάθεση κάποιου προς τους άλλους, ενώ «έρις» η φιλονικία και η διάθεση για φιλονικία, για διένεξη, για μάλωμα.

Ως κύριο όνομα, η Έρις είναι η θεά που σπρώχνει τους ανθρώπους στον πόλεμο. Πρόκειται για την αδερφή και σύντροφο του Άρη, την οποία ο Όμηρος αποκαλεί «πολύστονον» (= που φέρνει πολλούς στεναγμούς). Γι’ αυτό και στην Ιλιάδα η «έρις» συνδέεται συχνά με την «μάχην» και τον «πόλεμον».

Βέβαια, ο Πηλέας αναφέρεται εδώ στη διάθεση για φιλονικία και όχι στην πολεμική ορμή. Και λέει στο γιο του ότι η φιλοφροσύνη είναι «αμείνων», δηλαδή καλύτερη, από την έριδα. Γι’ αυτό ο Αχιλλέας πρέπει να δαμάζει στο στήθος του τον «μεγαλήτορα θυμόν», δηλαδή την υπερήφανη (και όχι τη μεγαλόκαρδη) ψυχή του, και να παύει, να βάζει τέλος («ληγέμεναι» στο αρχαίο κείμενο) στην κακόπρακτη έριδα.

Η «φιλοφροσύνη» και η «έρις» εμφανίζονται συνεπώς σαν δυο αντίθετες εσωτερικές δυνάμεις, που ωθούν τον άνθρωπο προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Η φιλοφροσύνη είναι «αρετή» που έχει ευεργετικά αποτελέσματα, ενώ η έρις είναι «κακία» που οδηγεί ακόμα και στον όλεθρο. Ο άνθρωπος καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σ’ αυτές τις αντίρροπες δυνάμεις.

Ο σώφρων, ο συνετός, καταστέλλει την έριδα και προτιμάει τη φιλοφροσύνη, ενώ ο άφρων, ο ασύνετος, ο ανόητος, ρέπει προς την κακόπρακτη έριδα. Όπως τονίζει ο Πηλέας, τόσο οι νέοι όσο και οι γέροντες εκτιμούν τον συνετό άνθρωπο που επιδεικνύει φιλική διάθεση απέναντι στους άλλους και αποστρέφονται τον ασύνετο που αγαπάει να φιλονικεί, να μαλώνει με τους άλλους.