Τρίτη 18 Απριλίου 2023

Το «Εμείς»

Σ’ αυτή τη μεγάλη φωτογραφία του κόσμου, που απεικονίζει η σύγχρονη φυσική, ποια θέση άραγε έχουμε εμείς ως ανθρώπινα όντα που αντιλαμβάνονται, παίρνουν αποφάσεις, γελάνε και κλαίνε; Αν ο κόσμος είναι ένα σμήνος από εφήμερα κβάντα χώρου και ύλης, ένα μεγάλο παζλ χώρου και στοιχειωδών σωματιδίων, εμείς τι είμαστε; Αποτελούμαστε κι εμείς μόνο από κβάντα και σωματίδια; Αν ναι, τότε από πού έρχεται αυτή η αίσθηση της ατομικής ύπαρξης και του μοναδικού εαυτού που έχει ο καθένας από μας; Και τι είναι οι αξίες μας, τα όνειρά μας, οι συγκινήσεις μας, η ίδια μας η γνώση; Τι είμαστε μέσα σ’ αυτό τον απέραντο και απαστράπτοντα κόσμο;

Στη μεγάλη εικόνα της σύγχρονης επιστήμης υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν καταλαβαίνουμε, και ένα από αυτά που καταλαβαίνουμε λιγότερο είναι ο εαυτός μας. Αλλά το να αποφύγω αυτή την ερώτηση, ή να την αγνοήσω, θα ήταν, νομίζω, σαν να παραβλέπω κάτι ουσιαστικό. Έθεσα ως στόχο να δείξω πώς φαίνεται ο κόσμος στο φως της επιστήμης, κι ένα κομμάτι αυτού του κόσμου είμαστε κι εμείς.

«Εμείς», τα ανθρώπινα όντα, είμαστε κατ’ αρχήν το υποκείμενο που παρατηρεί τον κόσμο. Είμαστε οι συλλογικοί δημιουργοί αυτής της «φωτογραφίας» της πραγματικότητας που προσπάθησα να συνθέσω. Είμαστε κόμβοι σ’ ένα δίκτυο ανταλλαγών (των οποίων το παρόν βιβλίο είναι ένα παράδειγμα), μέσω των οποίων περνάμε εικόνες, εργαλεία, πληροφορίες και γνώση.

Αλλά είμαστε επίσης αναπόσπαστο μέρος του κόσμου που βλέπουμε, όχι εξωτερικοί παρατηρητές.
Βρισκόμαστε μέσα σ’ αυτό τον κόσμο και η ματιά μας είναι εκ των έσω. Είμαστε φτιαγμένοι από τα ίδια άτομα και τα ίδια φωτεινά σήματα που ανταλλάσσονται ανάμεσα στα πεύκα πάνω στα βουνά και στα αστέρια στους γαλαξίες.

Καθώς η γνώση μας διευρύνθηκε, μάθαμε ότι η ύπαρξή μας είναι μόνο ένα μέρος του σύμπαντος,και μάλιστα ένα μικρό μέρος του. Αυτό είχε γίνει εμφανές κατά τους περασμένους αιώνες, αλλά κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Πιστεύαμε ότι βρισκόμασταν σ’ έναν πλανήτη στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά δεν είναι αλήθεια. Νομίζαμε ότι είμαστε μοναδικά όντα, ένα είδος διαφορετικό από την οικογένεια των ζώων και των φυτών, και ανακαλύψαμε ότι έχουμε την ίδια καταγωγή με κάθε τι ζωντανό γύρω μας. Έχουμε κοινούς προγόνους με τις πεταλούδες και τα πεύκα. Είμαστε σαν ένα μοναχοπαίδι που μεγαλώνοντας συνειδητοποιεί ότι ο κόσμος δεν περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του, όπως νόμιζε όταν ήταν παιδί. Και πρέπει να μάθει να είναι ένας ανάμεσα σε άλλους. Καθώς καθρεφτιζόμαστε στους άλλους και στα άλλα πράγματα, μαθαίνουμε ποιοι είμαστε.

Στην εποχή του γερμανικού φιλοσοφικού ιδεαλισμού, ο Σέλλινγκ σκεφτόταν ότι ο άνθρωπος αντιπροσωπεύει την κορωνίδα της φύσης, το υψηλότερο σημείο όπου η πραγματικότητα αποκτά συνείδηση του εαυτού της. Σήμερα, από την οπτική γωνία της γνώσης μας για τον φυσικό κόσμο, η ιδέα αυτή μας κάνει να χαμογελάμε. Αν είμαστε ιδιαίτεροι, είμαστε μόνο για τον εαυτό μας ή τους δικούς μας, όπως κάθε μητέρα είναι για το παιδί της, αλλά όχι για την υπόλοιπη φύση. Στον απέραντο ωκεανό των γαλαξιών και των άστρων, είμαστε μια απειροελάχιστη απόμερη γωνιά. Ανάμεσα στα άπειρα αραβουργήματα των μορφών που αποτελούν την πραγματικότητα, είμαστε απλώς ένα ποίκιλμα μεταξύ τόσων άλλων.

Οι εικόνες που κατασκευάζουμε για το σύμπαν ζουν μέσα μας, στον χώρο της σκέψης μας. Μεταξύ αυτών των εικόνων —αυτές που μπορούμε να ανακατασκευάσουμε και να κατανοήσουμε με τα περιορισμένα μέσα μας—και της πραγματικότητας της οποίας αποτελούμε μέρος, υπάρχουν αμέτρητα φίλτρα: η άγνοιά μας, οι περιορισμοί των αισθήσεων και της νοημοσύνης μας, οι ίδιες συνθήκες που η φύση μας ως υποκειμένων, και ξεχωριστών υποκειμένων, επιβάλλει στην εμπειρία.

Υπάρχει ειδικά ένα ζήτημα, σε ό,τι μας αφορά, που μας δημιουργεί συχνά αμηχανία: ποια η σημασία του ότι είμαστε ελεύθεροι να παίρνουμε αποφάσεις, αν η συμπεριφορά μας απλώς ακολουθεί τους προκαθορισμένους νόμους της φύσης; Δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ της δικής μας αίσθησης ελευθερίας και της αυστηρότητας με την οποία καταλαβαίνουμε ότι εκτυλίσσονται τα πράγματα του κόσμου; Μήπως υπάρχει κάτι μέσα μας που ξεφεύγει από την κανονικότητα της φύσης και μας επιτρέπει να στρίβουμε και να αποκλίνουμε από αυτή, με την ελευθερία της σκέψης μας;

Όχι, δεν υπάρχει τίποτα σ’ εμάς που να ξεφεύγει από τους κανόνες της φύσης. Αν μπορούσαμε να παραβιάζουμε τους νομούς της φύσης, θα το είχαμε ανακαλύψει μέχρι τώρα. Δεν υπάρχει λοιπόν τίποτα σ’ εμάς που να παραβιάζει τη φυσική συμπεριφορά των πραγμάτων. Όλη η σύγχρονη επιστήμη, από τη φυσική στη χημεία, από τη βιολογία στη νευροεπιστήμη, δεν κάνει άλλο από το να επιβεβαιώνει αυτή τη διαπίστωση.

Η λύση της σύγχυσης βρίσκεται αλλού: όταν λέμε ότι είμαστε ελεύθεροι —και όντως μπορούμε να είμαστε—, σημαίνει ότι η συμπεριφορά μας καθορίζεται από αυτό που συμβαίνει μέσα μας, στον εγκέφαλο, και όχι από εξωτερικούς παράγοντες. Το ότι είμαστε ελεύθεροι δεν σημαίνει ότι η συμπεριφορά μας δεν διέπεται από τους νόμους της φύσης. Σημαίνει ότι καθορίζεται από τους νόμους της φύσης που ενεργούν στο μυαλό μας. Οι ελεύθερες αποφάσεις μας καθορίζονται ελεύθερα από τα αποτελέσματα των πλούσιων και φευγαλέων αλληλεπιδράσεων μεταξύ των δισεκατομμυρίων νευρώνων του εγκεφάλου μας: είναι ελεύθερες όσο και η αλληλεπίδραση των νευρώνων που τις καθορίζει.

Αυτό άραγε σημαίνει ότι όταν αποφασίζω, είμαι «εγώ» που αποφασίζω; Ναι, φυσικά, διότι θα ήταν παράλογο να αναρωτιέμαι αν «εγώ» μπορώ να κάνω κάτι διαφορετικό από ό,τι αποφασίζει να κάνει το σύμπλεγμα των νευρώνων μου: τα δύο αυτά, όπως ο Ολλανδός φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα κατάλαβε με αξιοθαύμαστη διαύγεια τον 17ο αιώνα, είναι ένα και το αυτό. Δεν υπάρχει «εγώ» και οι «νευρώνες του εγκεφάλου μου». Είναι το ίδιο πράγμα. Κάθε άνθρωπος συνιστά μια διαδικασία πολύπλοκη, αλλά ενιαία.

Όταν λέμε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι απρόβλεπτη, έχουμε δίκιο, διότι παραείναι περίπλοκη για να θεωρηθεί προβλέψιμη, κυρίως από εμάς τους ίδιους. Η έντονη αίσθηση της εσωτερικής μας ελευθερίας, όπως ο Σπινόζα είδε με οξυδέρκεια, προέρχεται από το γεγονός ότι οι ιδέες και οι εικόνες που έχουμε για τον εαυτό μας είναι πιο πρωτόγονες και χοντροκομμένες από τη λεπτομέρεια των πολύπλοκων διεργασιών που συμβαίνουν μέσα μας. Είμαστε πηγή έκπληξης για τον ίδιο μας τον εαυτό. Έχουμε εκατό δισεκατομμύρια νευρώνες στον εγκέφαλό μας, όσα άστρα έχει ένας γαλαξίας, καθώς και έναν αστρονομικό αριθμό συνδέσεων και πιθανών συνδυασμών μεταξύ τους. Αλλά δεν έχουμε επίγνωση όλων αυτών. «Εμείς» είμαστε η διαδικασία που διαμορφώνεται από την εν λόγω πολυπλοκότητα, όχι αυτό το λιγοστό του οποίου έχουμε συνείδηση.

Το «εγώ» που αποφασίζει είναι το ίδιο «εγώ» που διαμορφώνεται —με τρόπο βεβαίως όχι ακόμα εντελώς σαφή, αλλά αρχίζουμε να τον διαβλέπουμε— από αντανακλάσεις του εαυτού του, από αυτο-αναπαραστάσεις του μέσα στον κόσμο, από την κατανόηση του εαυτού ως μεταβαλλόμενης οπτικής γωνίας, τοποθετημένης στον κόσμο από αυτή την εντυπωσιακή κατασκευή που επεξεργάζεται πληροφορίες και δημιουργεί αναπαραστάσεις, δηλαδή τον εγκέφαλό μας. Όταν έχω την αίσθηση ότι ότι «εγώ» αποφασίζω, είναι απολύτως σωστό — ποιος άλλος; Εγώ, όπως έλεγε ο Σπινόζα, είμαι το σώμα μου, καθώς και ό,τι συμβαίνει στον εγκέφαλο και στην καρδιά μου, με την τεράστια και για μένα αξεδιάλυτη πολυπλοκότητά τους.

Αυτός ο παράξενος, πολύχρωμος και εκπληκτικός κόσμος που εξερευνούμε —όπου ο χώρος είναι κοκκώδης, ο χρόνος δεν υπάρχει, και τα πράγματα μπορούν να μην είναι πουθενά— δεν είναι κάτι που μας αποξενώνει από τον εαυτό μας: είναι μονάχα αυτό που η φυσική μας περιέργεια μας αποκαλύπτει για το σπίτι μας και για το υλικό από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι. Είμαστε φτιαγμένοι από την ίδια αστρική σκόνη από την οποία έγιναν όλα τα πράγματα και είτε θλιβόμαστε βαθιά είτε βιώνουμε έντονη χαρά, δεν παύουμε να είμαστε αυτό που είμαστε: ένα μέρος του κόσμου μας.

Ο Λουκρήτιος το διατυπώνει υπέροχα:

… είμαστε όλοι γεννημένοι από τον ουράνιο σπόρο·
όλοι μας έχουμε τον ίδιο πατέρα,
από τον οποίο η γη, η μητέρα που μας τρέφει,

δέχεται καθαρές σταγόνες βροχής, που παράγουν το φωτεινό στάρι
και τα άφθονα δέντρα
και την ανθρώπινη φυλή
και τα είδη των ζώων,
προσφέροντας τροφή για όλα τα σώματα,
για να ζήσουν μια γλυκιά ζωή
και να αποκτήσουν απογόνους…
(ΙΙ,991-997)

Είναι στη φύση μας να αγαπάμε και να είμαστε τίμιοι. Είναι στη φύση μας να θέλουμε να μάθουμε περισσότερα. Και συνεχίζουμε να μαθαίνουμε. Η γνώση μας για τον κόσμο εξακολουθεί να διευρύνεται. Υπάρχουν σύνορα στο πεδίο της γνώσης, που εξάπτουν την επιθυμία μας βρίσκονται στα πιο λεπτά πεδία του ιστού του χώρου, στην προέλευση του κόσμου, στη φύση του χρόνου, στο φαινόμενο των μαύρων τρυπών και στη λειτουργία της ίδιας μας της σκέψης.

Εδώ, στην άκρη αυτού που γνωρίζουμε, σε επαφή με τον ωκεανό του αγνώστου. λάμπει το μυστήριο και η ομορφιά του κόσμου. Και μας κόβουν την ανάσα.

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου