Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: 6. ΤΑ ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΣΕ -τὸς ΚΑΙ -τέος

ΤΑ ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΣΕ -τός

§6.4. Τα ρηματικά επίθετα σε -τὸς αρχικά φαίνεται να δήλωναν ότι η ρηματική έννοια ενυπάρχει πραγματικά ή ενδέχεται να ενυπάρξει στην ονοματική έννοια. Αυτή η σχέση ενύπαρξης δεν είχε όμως ανέκαθεν παθητικό χαρακτήρα, δεν δήλωνε δηλαδή απαραίτητα πως το ουσιαστικό πάσχει ή υφίσταται ό,τι δηλώνει το ρηματικό επίθετο ή το ρήμα, από το οποίο προέρχεται το ρηματικό επίθετο, ως ενέργεια ενός άλλου προσώπου ή πράγματος. Στις περιπτώσεις όπου η ρηματική έννοια εμφανίζεται σε ένα υποκείμενο η ενύπαρξη ενδέχεται να δηλώνει απλώς ότι το ουσιαστικό είναι φορέας της ρηματικής σημασίας, ότι αυτή προσιδιάζει σε εκείνο, όπως π.χ. στο ομηρικό στατός [ἵππος] (ΟΜ Ιλ 6.507 κ.α.) = "αυτός που του προσιδιάζει το να στέκεται [και κατά προέκταση ο κλεισμένος σε στάβλο, ο σταβλωμένος]", ἄπαστος (ΟΜ Ιλ 19.346 κ.ά.) = "αυτός στον οποίον δεν ενυπάρχει τροφή, αυτός που δεν έχει τροφή μέσα του, ο άφαγος" [πατέομαι = τρώω], βροτός (ΟΜ Ιλ 5.361 κ.ά.) = "αυτός στον οποίον ενυπάρχει το να πεθαίνει", όχι στο παρόν, αλλά δυνητικά και δυναμικά, πράγμα που δεν συμβιβάζεται με μια παθητική, με την αυστηρή έννοια, σημασία.

§6.5. Στην αρχαιότερη, αλλά εν μέρει και στην μεταγενέστερη εποχή κυριαρχούν τα σύνθετα αρνητικά, με α- στερητικό, ρηματικά επίθετα σε -τός, όπως π.χ. το ἄσχετος (= "αφόρητος", "ακράτητος"), ἀδάκρυτος, ἀδήριτος ("απολέμητος"), ἄδμητος ("αδάμαστος"), ἄδυτος, ἄκλαυτος, ἄλουστος, ἄλυτος, ἄσπαρτος, ἄφαντος, ἀχάριστος, κ.ά. Υπάρχουν βέβαια στις πρώιμες - όπως, σε ευρύτερη κλίμακα, και στις μεταγενέστερες - περιόδους της ΑΕ και αρκετά θετικά ή απλά ρηματικά επίθετα, αλλά αυτά ενδέχεται σε αρκετές περιπτώσεις να σχηματίστηκαν εκ των υστέρων και κατ' αντίθεση προς τα σύνθετα αρνητικά, στα οποία φαίνεται να ανήκει πάντοτε ο πρώτος λόγος:

ΗΣ Εργ 3-4 βροτοὶ ἄνδρες ὁμῶς ἄφατοί τε φατοί τε, ῥητοί τ' ἄρρητοί τε || οι θνητοί άνδρες τόσο οι άσημοι όσο και οι διάσημοι, οι γνωστοί και οι άγνωστοι.

ΠΛ Σοφ 249d ὅσα ἀκίνητα καὶ κεκινημένα || αυτά που είναι ακίνητα και αυτά που κινούνται.

§6.6. Τα σε -τὸς ρηματικά επίθετα χρησιμοποιούνται ειδικότερα για να δηλώσουν:

§6.7. Μια πραγματική κατάσταση του ουσιαστικού που προσδιορίζεται από το ρηματικό επίθετο, η οποία έχει επέλθει ως αποτέλεσμα μιας ενέργειας ή τέλεσης, και επομένως μια συντελεσμένη κατάσταση (γεγονός που προσεγγίζει τα ρηματικά επίθετα στις μετοχές παθητικού παρακειμένου), όπως π.χ. λυτός (= "αυτός που έχει λυθεί"),κρυπτός (= "αυτός που έχει κρυφτεί"),γραπτός (= "αυτός που έχει γραφτεί"), ὠνητός (= "αυτός που έχει αγοραστεί"):

ΣΟΦ ΟΤ 1123 δοῦλος οὐκ ὠνητός, ἀλλ' οἴκοι τραφείς || δούλος που δεν έχει αγοραστεί [δεν είναι αγορασμένος], αλλά είναι μεγαλωμένος στο σπίτι.

ΗΡΟΔ 3.146 ἐπεποίητο γάρ οἱ κρυπτὴ διῶρυξ ἐκ τῆς ἀκροπόλιος φέρουσα ἐπὶ θάλασσαν || γιατί είχε κατασκευάσει για τον εαυτό του μια κρυφή σήραγγα που οδηγούσε από την ακρόπολη στη θάλασσα.

ΞΕΝ ΚΠαιδ 8.3.28 ἔτυχε γὰρ ὁ Φεραύλας παραγγέλλων τι τακτὸς παρὰ τοῦ Κύρου || γιατί ο ο Φεραύλας είχε κατά τύχη διαταχθεί να παραγγείλει κάτι εκ μέρους του Κύρου.

ΠΛ Πολ 544d δυναστεῖαι καὶ ὠνηταὶ βασιλεῖαι καὶ τοιαῦταί τινες πολιτεῖαι μεταξύ τι τούτων πού εἰσιν || γιατί ορισμένα κληρονομικά καθεστώτα και εξουσίες που έχουν αγοραστεί με χρήματα και μερικά άλλα συναφή πολιτεύματα είναι κάτι ανάμεσα σε αυτά τα πολιτεύματα [που μνημονεύτηκαν προηγουμένως].

ΑΡΙΣΤ ΑθΠολ 55.2 πάντες γὰρ καὶ οἱ κληρωτοὶ καὶ οἱ χειροτονητοὶ δοκιμασθέντες ἄρχουσιν || διότι όλοι, και εκείνοι που έχουν εκλεγεί με κλήρο και εκείνοι που έχουν εκλεγεί με άρση των χεριών, αναλαμβάνουν την εξουσία αφού δοκιμαστούν οι ικανότητές τους.

§6.8. Συχνότερη είναι όμως εκείνη η χρήση των σε -τὸς ρηματικών επιθέτων, ιδίως στην αρνητική τους μορφή, η οποία δηλώνει την δυνατότητα, ικανότητα ή καταλληλότητα του προσδιοριζόμενου ουσιαστικού να πάθει ό,τι δηλώνει το επίθετο και το ρήμα, από το οποίο το επίθετο αυτό σχηματίστηκε, π.χ. λυτός (= "αυτός που μπορεί να λυθεί"), διαβατός (= "αυτός που μπορεί να διαπεραστεί"), διδακτός (= "αυτός που μπορεί να διδαχθεί"), νοητός (= "αυτός που μπορεί να νοηθεί"),ἀόρατος (= "αυτός που δεν μπορεί να ιδωθεί"), ὠνητός (= "αυτός που μπορεί να αγοραστεί"), ἁμαξιτὸς [ὁδός] (= "κατάλληλη για, διαβατή με άμαξες"):

ΗΡΟΔ 2.156 λέγεται δὲ ὑπ' Αἰγυπτίων εἶναι αὕτη ἡ νῆσος [ἡ Χέμμις] πλωτή. αὐτὸς μὲν ἔγωγε οὔτε πλέουσαν οὔτε κινηθεῖσαν εἶδον, τέθηπα δὲ ἀκούων εἰ νῆσος ἀληθέως ἐστὶ πλωτή || οι Αιγύπτιοι λένε ότι αυτό το νησί μπορεί να πλέει, εγώ ο ίδιος όμως δεν το είδα ούτε να πλέει ούτε να μετακινείται, και απορώ όταν ακούω ότι υπάρχει πράγματι νησί που μπορεί να πλέει.

ΠΛ Μεν 70aἆρα διδακτὸν ἡ ἀρετή; ἢ οὐ διδακτὸν ἀλλ' ἀσκητόν; ἢ οὔτε ἀσκητὸν οὔτε μαθητόν, ἀλλὰ φύσει παραγίγνεται τοῖς ἀνθρώποις || είναι άραγε δυνατόν να διδαχτεί ή αρετή; Ή δεν μπορεί να διδαχτεί, αλλά μπορεί να αποκτηθεί με την άσκηση; Ή δεν μπορεί να αποκτηθεί ούτε με την άσκηση ούτε με τη μαθήτευση, αλλά παρέχεται στους ανθρώπους από τη φύση.

ΙΣΟΚΡ 2.32 καὶ δόξῃ μὲν χρήματα κτητά, δόξα δὲ χρημάτων οὐκ ὠνητή με την καλή φήμη μπορούν βέβαια να αποκτηθούν τα χρήματα, η καλή φήμη δεν μπορεί όμως να εξαγοραστεί με τα χρήματα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Από χωρία όπως π.χ.:

ΞΕΝ ΚΑναβ 1.4.18 οἰ δὲ Θαψακηνοὶ ἔλεγον ὅτι οὐπώποθ' οὗτος ὁ ποταμὸς διαβατὸς γένοιτο πεζῇ εἰ μὴ τότε || οι Θαψακηνοί έλεγαν ότι εκτός από τότε ποτέ άλλοτε δεν στάθηκε δυνατόν να διαβεί κανείς αυτό το ποτάμι με τα πόδια,

μπορεί κανείς να διακρίνει πώς ενδεχομένως γίνεται η μετάβαση από την πραγματικότητα της επιτέλεσης μιας ενέργειας ή πράξης στην δυνατότητα επιτέλεσής της: Ό,τι διαπεράστηκε μια φορά, είναι πλέον δυνατόν να διαπεραστεί, είναι διαβατό, - πράγμα που ισχύει κυρίως για τους αρνητικούς τύπους των ρηματικών επιθέτων σε -τός. Έτσι συμβαίνει π.χ. με το ἄδμητος = "εκείνος, ο οποίος δεν έχει δαμαστεί ακόμη" και επομένως και "εκείνος που δεν είναι δυνατόν να δαμαστεί", το ίδιο ισχύει και για το ἀνίκητος κτό.

§6.9. Προέκταση της προηγούμενης χρήσης είναι, τέλος, και εκείνη, κατά την οποίαν το σε -τὸς ρηματικό επίθετο δηλώνει εκείνον που είναι άξιος να πάθει ό,τι δηλώνει το ρήμα από το οποίο προέρχεται, π.χ. θαυμαστός (= "ο άξιος να θαυμαστεί", "ο αξιοθαύμαστος"), μεμπτός (= "ο άξιος να μεμφθεί", "ο αξιόμεμπτος"):

ΣΟΦ ΟΤ 1663-1665 ἁνὴρ γὰρ οὐ στενακτὸς οὐδὲ σὺν νόσοις ἀλγεινὸς ἐξεπέμπετ', ἀλλ' εἰ τις βροτῶν θαυμαστός || γιατί αυτός ο άνθρωπος έφυγε όχι αξιολύπητος, ούτε υποφέροντας από αρρώστιες, αλλά αξιοθαύμαστος όσο κανένας από τους θνητούς.

ΠΛ Κρατ 416c ὅσα μὲν ἂν νοῦς τε καὶ διάνοια ἐργάσηται, ταῦτά ἐστι τὰ ἐπαινετά, ἃ δὲ μή, ψεκτά || όσα παράγουν ο νους και η διάνοια είναι εκείνα που αξίζουν έπαινο, όσα πάλι δεν παράγονται από αυτά τα δύο είναι τα άξια ψόγου.

§6.10. Τα ρηματικά επίθετα σε -τὸς συντάσσονται ενίοτε με δοτική προσωπική, η οποία δηλώνει το πρόσωπο προς όφελος του οποίου συντελείται μια ενέργεια, χωρίς όμως παράλληλα να υποδηλώνεται από τυπική συντακτική άποψη ότι το πρόσωπο αυτό είναι συνήθως και εκείνο το οποίο επιτελεί την εν λόγω ενέργεια:

ΣΟΦ Φιλ 33 στιπτή γε φυλλὰς ὡς ἐναυλίζοντί τῳ || υπάρχουν όμως φύλλα πατημένα σαν να κοιμάται κάποιος εκεί μέσα.

ΞΕΝ ΚΠαιδ 3.2.25 συσκηνούντων δὲ εἶπέ τις τῶν Χαλδαίων ὅτι τοῖς ἄλλοις σφῶν πᾶσιν εὐκτὰ ταῦτα εἴη || ενώ συζητούσαν στη σκηνή κάποιος από τους Χαλδαίους είπε ότι για όλους τους άλλους Χαλδαίους αυτά είναι επιθυμητά.

§6.11. Πολλά ρηματικά επίθετα σε -τός, όπως π.χ. τα δυνατός, θνητός, κλυτός, πιστός, κ.ά.χρησιμοποιούνται σαν κανονικά επίθετα, χωρίς κανένα συσχετισμό με το ρηματικό θέμα από το οποίο σχηματίστηκαν.