§2.0. Η κατηγορία του ονόματος περιλαμβάνει το ουσιαστικό και το επίθετο, τα οποία στην αρχαία Ελληνική προσδιορίζονται από τις γραμματικές κατηγορίες του γένους, του αριθμού και της πτώσης. Στην συνέχεια θα εξεταστεί η συντακτική λειτουργία των ονομάτων σε συνάρτηση με τα τρία αυτά χαρακτηριστικά τους.
Κάποια στοιχεία για τη λειτουργία ορισμένων πτώσεων έχουν ήδη προκαταβληθεί στις παραγράφους για το υποκείμενο και το κατηγορούμενο, ενώ η χρήση των πτώσεων ως αντικειμένων του ρήματος θα ενταχθεί στο κεφάλαιο για το ρήμα.
ΓΕΝΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
§2.1. Μορφολογία των γενών. Τα αρχαία ελληνικά, όπως και τα νέα ελληνικά, ταξινομούν τα ονόματα ως προς το γένος τους σε τρεις κατηγορίες: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Το γένος των ονομάτων δηλώνεται σε αρκετές περιπτώσεις από τη μορφολογία τους, π.χ. τα τρικατάληκτα επίθετα διαθέτουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις για κάθε γένος: δίκαιος, δικαία, δίκαιον· ἀγαθός, ἀγαθή, ἀγαθόν· ἡδύς, ἡδεῖα, ἡδύ· πᾶς, πᾶσα, πᾶν. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό και για τα ουσιατικά: οι καταλήξεις -ος, -της, -εύς, στην ονομαστική των ουσιαστικών δηλώνουν συνήθως αρσενικό γένος, ενώ οι καταλήξεις -α, -η, -ις, -ότης, -ύτης, θηλυκό. Υπάρχουν επίσης αρκετά ζεύγη ουσιαστικών που το θηλυκό τους σχηματίστηκε από το αρσενικό με την προσθήκη παραγωγικών καταλήξεων (-τρια, -ειρα, -αινα, -ισσα, -ιδ-, κ.ά.), π.χ. ὁ πολίτης - ἡ πολῖτις, ὁ προφήτης - ἡ προφῆτις, ὁ σωτὴρ - ἡ σώτειρα, ὁ βασιλεὺς - ἡ βασίλισσα, ὁ θεράπων - ἡ θεράπαινα. Η μορφολογία όμως δεν είναι πάντοτε ενδεικτική του γένους, όπως φαίνεται σε πολυάριθμες περιπτώσεις, π.χ. ὁδός, νῆσος (θηλυκά), νεφεληγερέτα, ἱππότα (αρσενικά), και από τα δικατάληκτα επίθετα τα οποία διαθέτουν μία κοινή κατάληξη για το αρσενικό και θηλυκό, π.χ. ὁ ἀθάνατος, ἡ ἀθάνατος.
§2.2. Σημασιολογία των γενών. Για την ταξινόμηση των ουσιαστικών σε γένη σημαντικό ρόλο παίζει η σημασία τους. Ειδικότερα, στην κατηγορία του ουδετέρου εντάσσονται κυρίως άψυχα όντα με εξαίρεση τα ουδέτερα υποκοριστικά που σχηματίζονται από αρσενικά ή θηλυκά με τις παραγωγικές καταλήξεις -ιον, -ίδιον, -άριον κ.ά.: παιδίον, θυγάτριον, μειράκιον, ἀνθρώπιον, παιδάριον. Η κατηγορία του αρσενικού και του θηλυκού καλύπτει τόσο έμψυχα όσο και άψυχα όντα, τα οποία ταξινομούνται στο ένα ή στο άλλο γένος είτε με βάση το βιολογικό τους φύλο, π.χ. ὁ πατὴρ - ἡ μήτηρ, είτε των κοινωνικών και πολιτιστικών αντιλήψεων που αντανακλούν, π.χ. το γένος των λέξεων οὐρανὸς - γῆ καθορίζεται από τη μυθολογική απεικόνιση των δύο ως θεϊκού ζεύγους και από την αντίληψη ότι ο ουρανός με τη βροχή γονιμοποιεί τη γη, ενώ τα περισσότερα ονόματα φυτών και δέντρων είναι θηλυκά γιατί γίνονται αντιληπτά ως παραγωγικές δυνάμεις που γεννούν. Συνήθως όμως είναι αδύνατο να ανασυστήσουμε το ιδεολογικό πλαίσιο που υπήρξε καθοριστικό γαι την ταξινόμηση μιας λέξης σε ένα συγκεκριμένο γένος. Επιπλέον, σημαντικό ρόλο για τον καθορισμό του γένους παίζουν οι ομαδοποιήσεις λέξεων καθώς και η εξάρτηση των ειδικότερων εννοιών από το γένος της γενικότερης έννοιας στην οποία εντάσσονται· έτσι τα περισσότερα ονόματα νησιών στην αρχαία ελληνική είναι θηλυκά, ενώ των ανέμων και των ποταμών αρσενικά, εξαιτίας του γένους των λέξεων νῆσος, ἄνεμος και ποταμός.
§2.3. Εξέλιξη των γενών. Οι μορφολογικές αντιθέσεις που διαφοροποιούν τα γένη είναι σαφές ότι δεν αναπτύσσονται ανάμεσα και στα τρια γένη συγχρόνως· αντιθετικές σχέσεις υφίστανται ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, ενώ σ' αυτά αντιτίθεται το ουδέτερο, όπως δηλώνει και το όνομά του (αυτό που δεν είναι ούτε αρσενικό, ούτε θηλυκό). Οι συγκεκριμένες σχέσεις ανάμεσα στα τρία γένη εξηγούνται από την ιστορία τους. Είναι πολύ πιθανό ότι αρχικά η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, από την οποία προήλθε η αρχαία ελληνική, διέθετε μόνο τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε έμψυχο και άψυχο. Σε μεταγενέστερη φάση αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της κατηγορίας του εμψύχου η αντίθεση ανάμεσα σε αρσενικό και θηλυκό. Η αρχαία ελληνική διατηρεί ακόμη αρκετά κατάλοιπα αυτής της προγενέστερης δυαδικής διαφοροποίησης ανάμεσα σε έμψυχο και άψυχο, π.χ. υπάρχουν ουσιαστικά που χρησιμοποιούνται αδιαφοροποίητα μορφολογικά για να δηλώσουν τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό: ὁ παῖς, ἡ παῖς· ὁ βοῦς, ἡ βοῦς· ὁ κόλαξ, ἡ κόλαξ κλπ., ενώ μεγάλος αριθμός επιθέτων είναι δικατάληκτα: ὁ, ἡ ἔρημος, τὸ ἔρημον· ὁ, ἡ ἄδικος, τὸ ἄδικον· ὁ, ἡ εὔνους, τὸ εὔνουν· ὁ, ἡ εὐδαίμων, τὸ εὔδαιμον· ὁ, ἡ ἀληθής, τὸ ἀληθές· ὁ, ἡ ἄχαρις, τὸ ἄχαρι κλπ. Επίσης, εντοπίζονται και ζεύγη ουσιαστικών στα οποία η διαφορά αρσενικού-θηλυκού δεν δηλώνεται από τις διαφορετικές καταλήξεις, αλλά από τη διαφορά των θεμάτων, όπως συμβαίνει και σε όλες τις γλώσσες που δεν διαφοροποιούν μορφολογικά το αρσενικό από το θηλυκό: πατὴρ - μήτηρ, υἱὸς - θυγάτηρ, ἀνὴρ - γυνή.
§2.4. Ιδιαιτερότητες στη δήλωση του γένους. Όταν πρόκειται να συνδηλωθεί το αρσενικό και το θηλυκό με μία λέξη, χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος, ιδιαίτερα σε λέξεις πληθυντικού αριθμού, όπως οἱ γονεῖς, οἱ παῖδες, οἱ ἀδελφοί. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που δηλώνεται πρόσωπο στη γενικότητά του χωρίς να προσδιορίζεται αν είναι αρσενικό ή θηλυκό.
ΠΛ Νομ 835d εἶδον νέους τε καὶ νέας ὁμιλοῦντας φιλοφρόνως ἀλλήλοις || είδα νέους και νέες να συναναστρέφονται φιλικά μεταξύ τους.
ΑΝΔΟΚ 1.47 ἡ μήτηρ <ἡ> ἐκείνου καὶ ὁ πατὴρ ὁ ἐμὸς ἀδελφοί || η μητέρα εκείνου κι ο πατέρας μου είναι αδέλφια.
ΞΕΝ Οικ 7.30 ὁ νόμος <τοῦ οἴκου> κοινωνοὺς καθίστησι (τὸν ἄνδρα καὶ τὴν γυναῖκα) || ο νόμος καθιστά τον άντρα και τη γυναίκα συνεργάτες στο σπιτικό.
ΠΛ Νομ 868b ἐὰν δέ τις θυμῷ δοῦλος δεσπότην αὑτοῦ κτείνῃ, || αν κάποιος δούλος πάνω στον θυμό του σκοτώσει τον αφέντη του (χωρίς να ενδιαφέρει αν ο δουλος ή ο αφέντης είναι άντρας ή γυναίκα).
ΕΥΡ Ανδρ 711-712 οὐκ ἀνέξεται τίκτοντας ἄλλους, οὐκ ἔχουσ᾽ αὐτὴ τέκνα || επειδή η ίδια είναι άτεκνη, δεν θα μπορέσει να αντέξει οι άλλοι να γεννάνε παιδιά.
Μερικές φορές το σημασιολογικό και όχι το γραμματικό γένος ενός ουσιαστικού καθορίζει το γένος του επιθέτου ή της μέτοχής που το προσδιορίζει.
ΠΛ Λαχ 180e τὰ γὰρ μειράκια τάδε πρὸς ἀλλήλους οἴκοι διαλεγόμενοι θαμά || οι νεαροί αυτοί εδώ συζητώντας συχνά μεταξύ τους στο σπίτι.
ΕΥΡ Τρ 740 ὦ περισσὰ τιμηθεὶς τέκνον || πολυτιμημένο μου παιδί.
Στην τραγωδία, όταν οι γυναίκες χρησιμοποιούν για τον εαυτό τους πληθυντικό μεγαλοπρέπειας, τότε τα επίθετα ή οι μετοχές που τις προσδιορίζουν συχνά τίθενται σε αρσενικό και όχι σε θηλυκό γένος.
ΕΥΡ Αλκ 383 ἀρκοῦμεν ἡμεῖς (= ἡ Ἄλκηστις) οἱ προθνήισκοντες σέθεν || είναι αρκετό που πεθαίνω εγώ στη θέση σου.
ΣΟΦ Αντ 926 παθόντες ἂν ξυγγνοῖμεν ἡμαρτηκότες (ἡμεῖς ἡ Ἀντιγόνη) || έχοντας υποφέρει θα ομολογούσα ότι έκανα σφάλμα.
ΕΥΡ Μηδ 314-315 καὶ γὰρ ἠδικημένοι σιγησόμεσθα (ἡμεῖς ἡ Μήδεια), κρεισσόνων νικώμενοι || παρόλο που έχω αδικηθεί θα σιωπήσω, υποκύπτοντας στους πιο δυνατούς.
§2.5. Αριθμοί των ονομάτων. Στην αρχαία ελληνική τα ονόματα διαθέτουν τρεις αριθμούς: ενικό, πληθυντικό και δυϊκό. Ένα ουσιαστικό σε ενικό αριθμό καθίσταται αντιληπτό ως ενότητα, ενώ στον πληθυντικό ως πολλαπλότητα. Ο δυϊκός αριθμός χρησιμοποιείται για ζεύγη πραγμάτων. Ωστόσο, η χρήση των αριθμών παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες.
§2.6. Περιλητπικός ενικός. Ένα ουσιαστικό σε ενικό αριθμό μπορεί να δηλώνει ένα σύνολο πραγμάτων. Αυτό συμβαίνει πολύ συχνά με τα εθνικά ονόματα, π.χ. ὁ Μῆδος (οι Μήδοι), τὸ Ἑλληνικόν (οι Έλληνες), τὸ βαρβαρικόν (οι βάρβαροι).
ΛΥΚΟΥΡ Λεωκ 79 τρία γάρ ἐστιν ἐξ ὧν ἡ πολιτεία συνέστηκεν, ὁ ἄρχων, ὁ δικαστής, ὁ ἰδιώτης || τρία είναι τα συστατικά στοιχεία της πολιτείας, οι άρχοντες, οι δικαστές και οι απλοί πολίτες.
ΘΟΥΚ 6.24.3 ὁ δὲ πολὺς ὅμιλος καὶ στρατιώτης || το πλήθος του κόσμου και τα μέλη του εκστρατευτικού σώματος.
ΘΟΥΚ 5.10.9 ἡ Χαλκιδικὴ ἵππος || το Χαλκιδικό ιππικό (= οι Χαλκιδείς ιππείς).
ΘΟΥΚ 2.4.2 λίθοις τε καὶ κεράμῳβαλλόντων || πετώντας πέτρες και κεραμίδια.
§2.7. Διανεμητικός ενικός. Ο ενικός μέσω των συμφραζομένων του μπορεί να αποκτήσει διανεμητική σημασία, καθώς αυτό που σημαίνει κατανέμεται σε μια σειρά προσώπων, π.χ. στη φράση ὁ οἶκος ἑκάστου τῶν πολιτῶν ο ενικός οἶκος δηλώνει μια σειρά σπιτιών που κατανέμονται στον κάθε πολίτη.
ΘΟΥΚ 3.22.3 ψιλοὶ δώδεκα ξὺν ξιφιδίῳ καὶ θώρακι || δώδεκα ελαφρά οπλισμένοι με μικρό ξίφος και θώρακα.
ΞΕΝ ΚΑναβ 2.3.15 θαυμάσιαι τοῦ κάλλους καὶ μεγέθους || εκπληκτικές για την ομορφιά και το μέγεθός τους.
ΠΛ Απολ 41d ὅσοι τῶν ἡμιθέων δίκαιοι ἐγένοντο ἐν τῷ ἑαυτῶν βίῳ || όσοι από τους ήρωες υπήρξαν δίκαιοι στη ζωή τους.
§2.8. Περιληπτικός πληθυντικός. Ο πληθυντικός αριθμός των κυρίων ονομάτων, των ουσιαστικών που δηλώνουν κάποιο υλικό (π.χ. οἶνοι, τόξα, κρέα, ὕδατα, αἵματα, ἄλφιτα κλπ.) και των αφηρημένων ουσιαστικών μπορεί να λειτουργεί περιληπτικά, όταν δηλώνει επιμέρους τμήματα ή είδη του υλικού και διαφορετικές μορφές ή κατηγορίες της αφηρημένης έννοιας.
ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1104a16-17 τὰ ποτὰ καὶ τὰ σιτία πλείω καὶ ἐλάττω γινόμενα φθείρει τὴν ὑγίειαν || τα διάφορα ποτά και οι τροφές, όταν λαμβάνονται σε πολύ μεγάλες ή πολύ μικρές ποσότητες, φθείρουν την υγεία.
ΞΕΝ Οικ 8.9 ἡ δ' ἀταξία ὅμοιόν τί μοι δοκεῖ εἶναι οἷόνπερ εἰ γεωργὸς ὁμοῦ ἐμβάλοι κριθὰς καὶ πυροὺς καὶ ὄσπρια || η αταξία μοιάζει με την περίπτωση που κάποιος γεωργός αποθηκεύει ανακατεμένα κριθάρι, σιτάρι και όσπρια.
ΘΟΥΚ 7.87.1 οἵ τε ἥλιοι τὸ πρῶτον καὶ τὸ πνῖγος ἔτι ἐλύπει διὰ τὸ ἀστέγαστον || τους βασάνιζαν αρχικά οι καυτές μέρες και η πνιγηρή ζέστη, επειδή δεν είχαν κάποιο στέγαστρο για σκιά.
ΛΥΣ 16.11 τῶν νεωτέρων ὅσοι περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας τυγχάνουσι τὰς διατριβὰς ποιούμενοι, πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας || όσοι από τους νέους χάνουν τον καιρό τους σε τυχερά παιχνίδια ή οινοποσίες ή τέτοιου είδους ακολασίες, όλοι αυτοί θα διαπιστώσετε ότι είναι εχθροί μου.
ΑΡΙΣΤ Πολ 1283a28-29 ἀνάγκη πάσας εἶναι τὰς τοιαύτας πολιτείας περεκβάσεις || κατ' ανάγκη όλες αυτές οι μορφές πολιτέυματος είναι παρεκκλίσεις (από τα ορθά πολιτεύματα).
ΙΣΟΚΡ 4.132 καίτοι χρὴ τοὺς φύσει καὶ μὴ διὰ τύχην μέγα φρονοῦντας τοιούτοις ἔργοις ἐπιχειρεῖν || κι όμως αυτοί που αισθάνονται υπερήφανοι για τα φυσικά τους προτερήματα και όχι εξαιτίας της εύνοιας της τύχης τους, έχουν υποχρέωση να καταπιάνονται με τέτοιου είδους έργα.
Τα αφηρημένα ουσιαστικά, όταν χρησιμοποιούνται στον πληθυντικό, μπορούν να γίνουν συγκεκριμένα.
ΘΟΥΚ 2.34.1 δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων || έθαψαν με δημόσια ταφή τους πρώτους που σκοτώθηκαν σ' αυτόν εδώ τον πόλεμο.
§2.9. Διανεμητικός πληθυντικός. Λειτουργεί όπως και ο διανεμητικός ενικός και εξαρτάται επίσης από τα συμφραζόμενα.
ΠΛ Πολ 425a σιγάς τε τῶν νεωτέρων παρὰ πρεσβυτέροις || η σιωπή των νεότερων ενώπιον των γεροντότερων.
ΠΛ Νομ 625bκυπαρίττων τε ἐν τοῖς ἄλσεσιν ὕψη καὶκάλλη || το ύψος και η ομορφιά των κυπαρισσιών στα άλση.
§2.10. Πληθυντικός μεγαλοπρεπείας. Χρησιμοποιείται πολύ συχνά στην ποίηση για υφολογικούς κυρίως λόγους, καθώς προσδίδει όγκο και μεγαλοπρέπεια, π.χ. θρόνοι, μέγαρα, σκῆπτρα, θῦραι, δόμοι, δώματα, θάλαμοι, λέκτρα, γάμοι, ταφαί, κλπ. Σε πολλές περιπτώσεις όμως στην ποίηση, η χρήση συγκεκριμένων ουσιαστικών στον πληθυντικό αριθμό έγινε συμβατική, π.χ. δόμοι, δώματα, λέκτρα κλπ.
ΣΟΦ Αντ 1181-1182 ἐκ δὲ δωμάτων ἤτοι κλύουσα παιδὸς ἢ τύχῃ περᾷ || έρχεται από το παλάτι, είτε επειδή άκουσε κάτι για το παιδί της, είτε τυχαία.
ΣΟΦ Αντ 173-174 ἐγὼ κράτη δὴ πάντα καὶ θρόνους ἔχω γένους κατ' ἀγχιστεῖα τῶν ὀλωλότων || εγώ πήρα την εξουσία και τον θρόνο, λόγω της συγγένειάς μου με τους σκοτωμένους.
ΣΟΦ Αντ 575 Ἅιδης ὁ παύσων τούσδε τοὺς γάμους ἐμοί || ο θάνατος θα είναι αυτός που θα χαλάσει, για χάρη μου, αυτόν τον γάμο.
ΓΕΝΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
§2.1. Μορφολογία των γενών. Τα αρχαία ελληνικά, όπως και τα νέα ελληνικά, ταξινομούν τα ονόματα ως προς το γένος τους σε τρεις κατηγορίες: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Το γένος των ονομάτων δηλώνεται σε αρκετές περιπτώσεις από τη μορφολογία τους, π.χ. τα τρικατάληκτα επίθετα διαθέτουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις για κάθε γένος: δίκαιος, δικαία, δίκαιον· ἀγαθός, ἀγαθή, ἀγαθόν· ἡδύς, ἡδεῖα, ἡδύ· πᾶς, πᾶσα, πᾶν. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό και για τα ουσιατικά: οι καταλήξεις -ος, -της, -εύς, στην ονομαστική των ουσιαστικών δηλώνουν συνήθως αρσενικό γένος, ενώ οι καταλήξεις -α, -η, -ις, -ότης, -ύτης, θηλυκό. Υπάρχουν επίσης αρκετά ζεύγη ουσιαστικών που το θηλυκό τους σχηματίστηκε από το αρσενικό με την προσθήκη παραγωγικών καταλήξεων (-τρια, -ειρα, -αινα, -ισσα, -ιδ-, κ.ά.), π.χ. ὁ πολίτης - ἡ πολῖτις, ὁ προφήτης - ἡ προφῆτις, ὁ σωτὴρ - ἡ σώτειρα, ὁ βασιλεὺς - ἡ βασίλισσα, ὁ θεράπων - ἡ θεράπαινα. Η μορφολογία όμως δεν είναι πάντοτε ενδεικτική του γένους, όπως φαίνεται σε πολυάριθμες περιπτώσεις, π.χ. ὁδός, νῆσος (θηλυκά), νεφεληγερέτα, ἱππότα (αρσενικά), και από τα δικατάληκτα επίθετα τα οποία διαθέτουν μία κοινή κατάληξη για το αρσενικό και θηλυκό, π.χ. ὁ ἀθάνατος, ἡ ἀθάνατος.
§2.2. Σημασιολογία των γενών. Για την ταξινόμηση των ουσιαστικών σε γένη σημαντικό ρόλο παίζει η σημασία τους. Ειδικότερα, στην κατηγορία του ουδετέρου εντάσσονται κυρίως άψυχα όντα με εξαίρεση τα ουδέτερα υποκοριστικά που σχηματίζονται από αρσενικά ή θηλυκά με τις παραγωγικές καταλήξεις -ιον, -ίδιον, -άριον κ.ά.: παιδίον, θυγάτριον, μειράκιον, ἀνθρώπιον, παιδάριον. Η κατηγορία του αρσενικού και του θηλυκού καλύπτει τόσο έμψυχα όσο και άψυχα όντα, τα οποία ταξινομούνται στο ένα ή στο άλλο γένος είτε με βάση το βιολογικό τους φύλο, π.χ. ὁ πατὴρ - ἡ μήτηρ, είτε των κοινωνικών και πολιτιστικών αντιλήψεων που αντανακλούν, π.χ. το γένος των λέξεων οὐρανὸς - γῆ καθορίζεται από τη μυθολογική απεικόνιση των δύο ως θεϊκού ζεύγους και από την αντίληψη ότι ο ουρανός με τη βροχή γονιμοποιεί τη γη, ενώ τα περισσότερα ονόματα φυτών και δέντρων είναι θηλυκά γιατί γίνονται αντιληπτά ως παραγωγικές δυνάμεις που γεννούν. Συνήθως όμως είναι αδύνατο να ανασυστήσουμε το ιδεολογικό πλαίσιο που υπήρξε καθοριστικό γαι την ταξινόμηση μιας λέξης σε ένα συγκεκριμένο γένος. Επιπλέον, σημαντικό ρόλο για τον καθορισμό του γένους παίζουν οι ομαδοποιήσεις λέξεων καθώς και η εξάρτηση των ειδικότερων εννοιών από το γένος της γενικότερης έννοιας στην οποία εντάσσονται· έτσι τα περισσότερα ονόματα νησιών στην αρχαία ελληνική είναι θηλυκά, ενώ των ανέμων και των ποταμών αρσενικά, εξαιτίας του γένους των λέξεων νῆσος, ἄνεμος και ποταμός.
§2.3. Εξέλιξη των γενών. Οι μορφολογικές αντιθέσεις που διαφοροποιούν τα γένη είναι σαφές ότι δεν αναπτύσσονται ανάμεσα και στα τρια γένη συγχρόνως· αντιθετικές σχέσεις υφίστανται ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, ενώ σ' αυτά αντιτίθεται το ουδέτερο, όπως δηλώνει και το όνομά του (αυτό που δεν είναι ούτε αρσενικό, ούτε θηλυκό). Οι συγκεκριμένες σχέσεις ανάμεσα στα τρία γένη εξηγούνται από την ιστορία τους. Είναι πολύ πιθανό ότι αρχικά η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, από την οποία προήλθε η αρχαία ελληνική, διέθετε μόνο τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε έμψυχο και άψυχο. Σε μεταγενέστερη φάση αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της κατηγορίας του εμψύχου η αντίθεση ανάμεσα σε αρσενικό και θηλυκό. Η αρχαία ελληνική διατηρεί ακόμη αρκετά κατάλοιπα αυτής της προγενέστερης δυαδικής διαφοροποίησης ανάμεσα σε έμψυχο και άψυχο, π.χ. υπάρχουν ουσιαστικά που χρησιμοποιούνται αδιαφοροποίητα μορφολογικά για να δηλώσουν τόσο το αρσενικό όσο και το θηλυκό: ὁ παῖς, ἡ παῖς· ὁ βοῦς, ἡ βοῦς· ὁ κόλαξ, ἡ κόλαξ κλπ., ενώ μεγάλος αριθμός επιθέτων είναι δικατάληκτα: ὁ, ἡ ἔρημος, τὸ ἔρημον· ὁ, ἡ ἄδικος, τὸ ἄδικον· ὁ, ἡ εὔνους, τὸ εὔνουν· ὁ, ἡ εὐδαίμων, τὸ εὔδαιμον· ὁ, ἡ ἀληθής, τὸ ἀληθές· ὁ, ἡ ἄχαρις, τὸ ἄχαρι κλπ. Επίσης, εντοπίζονται και ζεύγη ουσιαστικών στα οποία η διαφορά αρσενικού-θηλυκού δεν δηλώνεται από τις διαφορετικές καταλήξεις, αλλά από τη διαφορά των θεμάτων, όπως συμβαίνει και σε όλες τις γλώσσες που δεν διαφοροποιούν μορφολογικά το αρσενικό από το θηλυκό: πατὴρ - μήτηρ, υἱὸς - θυγάτηρ, ἀνὴρ - γυνή.
§2.4. Ιδιαιτερότητες στη δήλωση του γένους. Όταν πρόκειται να συνδηλωθεί το αρσενικό και το θηλυκό με μία λέξη, χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος, ιδιαίτερα σε λέξεις πληθυντικού αριθμού, όπως οἱ γονεῖς, οἱ παῖδες, οἱ ἀδελφοί. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που δηλώνεται πρόσωπο στη γενικότητά του χωρίς να προσδιορίζεται αν είναι αρσενικό ή θηλυκό.
ΠΛ Νομ 835d εἶδον νέους τε καὶ νέας ὁμιλοῦντας φιλοφρόνως ἀλλήλοις || είδα νέους και νέες να συναναστρέφονται φιλικά μεταξύ τους.
ΑΝΔΟΚ 1.47 ἡ μήτηρ <ἡ> ἐκείνου καὶ ὁ πατὴρ ὁ ἐμὸς ἀδελφοί || η μητέρα εκείνου κι ο πατέρας μου είναι αδέλφια.
ΞΕΝ Οικ 7.30 ὁ νόμος <τοῦ οἴκου> κοινωνοὺς καθίστησι (τὸν ἄνδρα καὶ τὴν γυναῖκα) || ο νόμος καθιστά τον άντρα και τη γυναίκα συνεργάτες στο σπιτικό.
ΠΛ Νομ 868b ἐὰν δέ τις θυμῷ δοῦλος δεσπότην αὑτοῦ κτείνῃ, || αν κάποιος δούλος πάνω στον θυμό του σκοτώσει τον αφέντη του (χωρίς να ενδιαφέρει αν ο δουλος ή ο αφέντης είναι άντρας ή γυναίκα).
ΕΥΡ Ανδρ 711-712 οὐκ ἀνέξεται τίκτοντας ἄλλους, οὐκ ἔχουσ᾽ αὐτὴ τέκνα || επειδή η ίδια είναι άτεκνη, δεν θα μπορέσει να αντέξει οι άλλοι να γεννάνε παιδιά.
Μερικές φορές το σημασιολογικό και όχι το γραμματικό γένος ενός ουσιαστικού καθορίζει το γένος του επιθέτου ή της μέτοχής που το προσδιορίζει.
ΠΛ Λαχ 180e τὰ γὰρ μειράκια τάδε πρὸς ἀλλήλους οἴκοι διαλεγόμενοι θαμά || οι νεαροί αυτοί εδώ συζητώντας συχνά μεταξύ τους στο σπίτι.
ΕΥΡ Τρ 740 ὦ περισσὰ τιμηθεὶς τέκνον || πολυτιμημένο μου παιδί.
Στην τραγωδία, όταν οι γυναίκες χρησιμοποιούν για τον εαυτό τους πληθυντικό μεγαλοπρέπειας, τότε τα επίθετα ή οι μετοχές που τις προσδιορίζουν συχνά τίθενται σε αρσενικό και όχι σε θηλυκό γένος.
ΕΥΡ Αλκ 383 ἀρκοῦμεν ἡμεῖς (= ἡ Ἄλκηστις) οἱ προθνήισκοντες σέθεν || είναι αρκετό που πεθαίνω εγώ στη θέση σου.
ΣΟΦ Αντ 926 παθόντες ἂν ξυγγνοῖμεν ἡμαρτηκότες (ἡμεῖς ἡ Ἀντιγόνη) || έχοντας υποφέρει θα ομολογούσα ότι έκανα σφάλμα.
ΕΥΡ Μηδ 314-315 καὶ γὰρ ἠδικημένοι σιγησόμεσθα (ἡμεῖς ἡ Μήδεια), κρεισσόνων νικώμενοι || παρόλο που έχω αδικηθεί θα σιωπήσω, υποκύπτοντας στους πιο δυνατούς.
§2.5. Αριθμοί των ονομάτων. Στην αρχαία ελληνική τα ονόματα διαθέτουν τρεις αριθμούς: ενικό, πληθυντικό και δυϊκό. Ένα ουσιαστικό σε ενικό αριθμό καθίσταται αντιληπτό ως ενότητα, ενώ στον πληθυντικό ως πολλαπλότητα. Ο δυϊκός αριθμός χρησιμοποιείται για ζεύγη πραγμάτων. Ωστόσο, η χρήση των αριθμών παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες.
§2.6. Περιλητπικός ενικός. Ένα ουσιαστικό σε ενικό αριθμό μπορεί να δηλώνει ένα σύνολο πραγμάτων. Αυτό συμβαίνει πολύ συχνά με τα εθνικά ονόματα, π.χ. ὁ Μῆδος (οι Μήδοι), τὸ Ἑλληνικόν (οι Έλληνες), τὸ βαρβαρικόν (οι βάρβαροι).
ΛΥΚΟΥΡ Λεωκ 79 τρία γάρ ἐστιν ἐξ ὧν ἡ πολιτεία συνέστηκεν, ὁ ἄρχων, ὁ δικαστής, ὁ ἰδιώτης || τρία είναι τα συστατικά στοιχεία της πολιτείας, οι άρχοντες, οι δικαστές και οι απλοί πολίτες.
ΘΟΥΚ 6.24.3 ὁ δὲ πολὺς ὅμιλος καὶ στρατιώτης || το πλήθος του κόσμου και τα μέλη του εκστρατευτικού σώματος.
ΘΟΥΚ 5.10.9 ἡ Χαλκιδικὴ ἵππος || το Χαλκιδικό ιππικό (= οι Χαλκιδείς ιππείς).
ΘΟΥΚ 2.4.2 λίθοις τε καὶ κεράμῳβαλλόντων || πετώντας πέτρες και κεραμίδια.
§2.7. Διανεμητικός ενικός. Ο ενικός μέσω των συμφραζομένων του μπορεί να αποκτήσει διανεμητική σημασία, καθώς αυτό που σημαίνει κατανέμεται σε μια σειρά προσώπων, π.χ. στη φράση ὁ οἶκος ἑκάστου τῶν πολιτῶν ο ενικός οἶκος δηλώνει μια σειρά σπιτιών που κατανέμονται στον κάθε πολίτη.
ΘΟΥΚ 3.22.3 ψιλοὶ δώδεκα ξὺν ξιφιδίῳ καὶ θώρακι || δώδεκα ελαφρά οπλισμένοι με μικρό ξίφος και θώρακα.
ΞΕΝ ΚΑναβ 2.3.15 θαυμάσιαι τοῦ κάλλους καὶ μεγέθους || εκπληκτικές για την ομορφιά και το μέγεθός τους.
ΠΛ Απολ 41d ὅσοι τῶν ἡμιθέων δίκαιοι ἐγένοντο ἐν τῷ ἑαυτῶν βίῳ || όσοι από τους ήρωες υπήρξαν δίκαιοι στη ζωή τους.
§2.8. Περιληπτικός πληθυντικός. Ο πληθυντικός αριθμός των κυρίων ονομάτων, των ουσιαστικών που δηλώνουν κάποιο υλικό (π.χ. οἶνοι, τόξα, κρέα, ὕδατα, αἵματα, ἄλφιτα κλπ.) και των αφηρημένων ουσιαστικών μπορεί να λειτουργεί περιληπτικά, όταν δηλώνει επιμέρους τμήματα ή είδη του υλικού και διαφορετικές μορφές ή κατηγορίες της αφηρημένης έννοιας.
ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1104a16-17 τὰ ποτὰ καὶ τὰ σιτία πλείω καὶ ἐλάττω γινόμενα φθείρει τὴν ὑγίειαν || τα διάφορα ποτά και οι τροφές, όταν λαμβάνονται σε πολύ μεγάλες ή πολύ μικρές ποσότητες, φθείρουν την υγεία.
ΞΕΝ Οικ 8.9 ἡ δ' ἀταξία ὅμοιόν τί μοι δοκεῖ εἶναι οἷόνπερ εἰ γεωργὸς ὁμοῦ ἐμβάλοι κριθὰς καὶ πυροὺς καὶ ὄσπρια || η αταξία μοιάζει με την περίπτωση που κάποιος γεωργός αποθηκεύει ανακατεμένα κριθάρι, σιτάρι και όσπρια.
ΘΟΥΚ 7.87.1 οἵ τε ἥλιοι τὸ πρῶτον καὶ τὸ πνῖγος ἔτι ἐλύπει διὰ τὸ ἀστέγαστον || τους βασάνιζαν αρχικά οι καυτές μέρες και η πνιγηρή ζέστη, επειδή δεν είχαν κάποιο στέγαστρο για σκιά.
ΛΥΣ 16.11 τῶν νεωτέρων ὅσοι περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας τυγχάνουσι τὰς διατριβὰς ποιούμενοι, πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας || όσοι από τους νέους χάνουν τον καιρό τους σε τυχερά παιχνίδια ή οινοποσίες ή τέτοιου είδους ακολασίες, όλοι αυτοί θα διαπιστώσετε ότι είναι εχθροί μου.
ΑΡΙΣΤ Πολ 1283a28-29 ἀνάγκη πάσας εἶναι τὰς τοιαύτας πολιτείας περεκβάσεις || κατ' ανάγκη όλες αυτές οι μορφές πολιτέυματος είναι παρεκκλίσεις (από τα ορθά πολιτεύματα).
ΙΣΟΚΡ 4.132 καίτοι χρὴ τοὺς φύσει καὶ μὴ διὰ τύχην μέγα φρονοῦντας τοιούτοις ἔργοις ἐπιχειρεῖν || κι όμως αυτοί που αισθάνονται υπερήφανοι για τα φυσικά τους προτερήματα και όχι εξαιτίας της εύνοιας της τύχης τους, έχουν υποχρέωση να καταπιάνονται με τέτοιου είδους έργα.
Τα αφηρημένα ουσιαστικά, όταν χρησιμοποιούνται στον πληθυντικό, μπορούν να γίνουν συγκεκριμένα.
ΘΟΥΚ 2.34.1 δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων || έθαψαν με δημόσια ταφή τους πρώτους που σκοτώθηκαν σ' αυτόν εδώ τον πόλεμο.
§2.9. Διανεμητικός πληθυντικός. Λειτουργεί όπως και ο διανεμητικός ενικός και εξαρτάται επίσης από τα συμφραζόμενα.
ΠΛ Πολ 425a σιγάς τε τῶν νεωτέρων παρὰ πρεσβυτέροις || η σιωπή των νεότερων ενώπιον των γεροντότερων.
ΠΛ Νομ 625bκυπαρίττων τε ἐν τοῖς ἄλσεσιν ὕψη καὶκάλλη || το ύψος και η ομορφιά των κυπαρισσιών στα άλση.
§2.10. Πληθυντικός μεγαλοπρεπείας. Χρησιμοποιείται πολύ συχνά στην ποίηση για υφολογικούς κυρίως λόγους, καθώς προσδίδει όγκο και μεγαλοπρέπεια, π.χ. θρόνοι, μέγαρα, σκῆπτρα, θῦραι, δόμοι, δώματα, θάλαμοι, λέκτρα, γάμοι, ταφαί, κλπ. Σε πολλές περιπτώσεις όμως στην ποίηση, η χρήση συγκεκριμένων ουσιαστικών στον πληθυντικό αριθμό έγινε συμβατική, π.χ. δόμοι, δώματα, λέκτρα κλπ.
ΣΟΦ Αντ 1181-1182 ἐκ δὲ δωμάτων ἤτοι κλύουσα παιδὸς ἢ τύχῃ περᾷ || έρχεται από το παλάτι, είτε επειδή άκουσε κάτι για το παιδί της, είτε τυχαία.
ΣΟΦ Αντ 173-174 ἐγὼ κράτη δὴ πάντα καὶ θρόνους ἔχω γένους κατ' ἀγχιστεῖα τῶν ὀλωλότων || εγώ πήρα την εξουσία και τον θρόνο, λόγω της συγγένειάς μου με τους σκοτωμένους.
ΣΟΦ Αντ 575 Ἅιδης ὁ παύσων τούσδε τοὺς γάμους ἐμοί || ο θάνατος θα είναι αυτός που θα χαλάσει, για χάρη μου, αυτόν τον γάμο.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου