Η τύχη και ο άνθρωπος

Η ζωή μάς συνεπαίρνει, μας ενθουσιάζει, μας μεθάει και μας κυριαρχεί μ’ όλο που ξέρουμε την ματαιότητα που γεννάει η φθορά. Πολλές φορές ξεγελιόμαστε με παραμύθια, με σοφιστείες με θρησκευτικούς δογματισμούς, με παρερμηνείες, με πλάνες. Και βλέπουμε με άλλο πρίσμα τη ζωή και από άλλη οπτική γωνία την μοίρα. Γιατί πολύ συχνά η μοίρα φοράει μια μάσκα όταν μας πληγώνει.

Το σκεπτικό της τύχης, ανοίγει μπροστά μας ορίζοντες στοχασμού, χρήσιμου για την ατομική μας συγκρότηση και για την κοινωνική μας συμπεριφορά. Ας επεξεργαστούμε μερικούς τέτοιους στοχασμούς.

Τον παράγοντα τύχη (δηλ. την σύμπτωση των γεγονότων) θα ’πρεπε να τον υπολογίζουμε πρώτα στον εαυτό μας κι ύστερα στους άλλους για να μειώσουμε την αξία τους… όπως τόσο συχνά το συνηθίζουμε. Εξάλλου, οι αλλεπάλληλες ατυχίες μπορούν να οδηγήσουν και τον πιο δραστήριο άνθρωπο στην αδράνεια. Και το πιο κοφτερό μαχαίρι όταν αστοχεί, στομώνει.

Η γέννηση και η αξιοποίηση των ικανοτήτων μας, μοιάζει με τη γέννηση και την ευδοκίμηση ενός πρίγκιπα. Η τύχη δίνει την πρώτη κίνηση ύστερα όλα το άλλα είναι ζήτημα εξυπνάδας και εργατικότητας. Πρέπει όμως να προσέξουμε κάτι. Την μεγάλη φήμη της η τύχη τη χρωστάει στην προπαγάνδα που της κάνουν οι άτυχοι. Έτσι, οι λιγοστοί τυχεροί, γρήγορα μεταφράζουν την τύχη τους σε προσωπική ικανότητα για να διαφημίσουν τον εαυτό τους.Και κάτι ακόμα: Ό,τι πετυχαίνουμε στην τύχη χωρίς να υπάρχουν προϋποθέσεις που να το δικαιώσουν, δεν ικανοποιεί βαθύτερα την συνείδηση μας. Κι ας δείχνουμε το αντίθετο.

Στη ζωή, η τύχη, που μας βρίσκει, μοιάζει με τον άνεμο που ξαφνικά φυσάει όταν εμείς στεκόμαστε ανύποπτοι. Μα η τύχη που εμείς βρίσκουμε (με την προετοιμασία μας, με την εργατικότητά και την δημιουργικότητα μας) μοιάζει με τον άνεμο που με την κίνησή μας δημιουργούμε, κι ας έχει άπνοια. Ο τεμπέλης, πάντα θεωρεί τον εαυτό του άτυχο. Μα κι ένα άλλο αξιοπρόσεχτο: Το να διορθώνεις με τη λογική τις δυσμένειες της τύχης είναι ο κανόνας αλλά το να διορθώνει η τύχη τις αβλεψίες της λογικής είναι η εξαίρεση. Γι’ αυτό με λίγη τύχη, ο άνθρωπος δημιουργεί μόνος του την τύχη του… Οι περισσότεροι νομίζουμε πως είμαστε άτυχοι. Μα αν σκαλίσουμε την μνήμη θα βρούμε πως σε κάποια τύχη χρωστάμε και την ζωή μας ακόμα. Μια τύχη μέσα στη δυστυχία μεγεθύνεται. Μια ατυχία μέσα στην ευτυχία συστέλλεται. Και ότι τελικά περισώζουμε από τις ατυχίες μας, τ’ονομάζουμε τύχη.
Σε μια βαθύτερη ανάλυση της επίδρασης της τύχης στα ανθρώπινα, βλέπουμε πως αληθινός κύριος της τύχης είναι όχι αυτός που την συγκρατεί με κάθε θυσία, αλλά εκείνος που έχει την δύναμη να την αφήσει να φύγει.

Όταν μιλάμε για τύχη, το μυαλό μας δεν πρέπει να πηγαίνει κυρίως στις δυσμένειες της αλλά και στις εύνοιες της. O Montaigne στα «Δοκίμια» του αναφέρει -ανάμεσα στ’ άλλα- ένα χαρακτηριστικό γεγονός εύνοιας της τύχης. Ο ζωγράφος Πρωτογενής είχε αποτελειώσει τον πίνακα ενός σκύλου κατακουρασμένου και καταπονημένου, και ήταν πολύ ικανοποιημένος απ’ τις λεπτομέρειες της εργασίας του, έκτος από μία, την οποία θεωρούσε ιδιαίτερα σημαντική: δεν κατάφερνε να παραστήσει όπως ήθελε τον αφρό και το σάλιο στο στόμα του σκύλου. Βαρύθυμος και νευριασμένος εναντίον του έργου του,πήρε το σφουγγάρι του κι όπως ήταν ποτισμένο με διάφορες μπογιές το πέταξε πάνω στον πίνακα για να τον σβήσει τελείως. Μα η τύχη οδήγησε απόλυτα επιτυχημένα το σφουγγάρι να πέσει ακριβώς στο σημείο του στόματος του σκύλου, και να αποτελειώσει εκείνο που η τέχνη δεν είχε μπορέσει να πετύχει.

Για τη σχέση τύχης και ανθρώπου μεγάλο ρόλο παίζει ο χαρακτήρας, το ήθος, η ποιότητα της ψυχής και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. «Το ήθος είναι στον άνθρωπο η τύχη του, το ριζικό του» θα μας πει ο Ηράκλειτος. Ο Μένανδρος συνδέει την καλή και σωστή φρόνηση με την καλή τύχη. Αλλά το ήθος που καθορίζει την τύχη είναι αποτέλεσμα αγωγής και παιδείας. Γι’ αυτό οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στη μοίρα κατά διαφορετικό τρόπο απ’ τους Ανατολίτες που υποτάσσονταν στο «κισμέτ». Το έμβλημα τους ήταν «ΣΥΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΧΕΙΡΑ ΚΙΝΕΙ». Οι ατυχίες τους, κινητοποιούσαν τις προσπάθειες τους.

«ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΟΝΟΙΣΙΝ ΑΥΞΕΤΑΙ Ο ΕΛΛΗΝ» λέει ο Ευριπίδης (Ικετ. 323). Η δράση και ο αγώνας είναι σύμφυτος με τον χαρακτήρα του Έλληνα. «ΠΑΤΡΙΟΝ ΗΜΙΝ ΕΚ ΤΩΝ ΠΟΝΩΝ <ΤΗΣ ΑΤΥΧΙΑΣ> ΤΑΣ ΑΡΕΤΑΣ ΚΤΑΣΘΑΙ» θα μας πει ο Θουκυδίδης.

Το καλύτερο φάρμακο για την ατυχία είναι να την υπομένεις, να προσαρμόζεσαι στο καθεστώς της και αν είναι δυνατό να συνεργάζεσαι μαζί της, ελπίζοντας πάντοτε στο «κύλισμα του τροχού» της, με τη συμβολή σου. «Έργο του γενναίου καραβοκύρη είναι να προσαρμόζεται στις μεταβολές των ανέμων και του σοφού ανθρώπου, στις αλλαγές της τύχης» λέει ο Αριστώνυμος (Ανθ. Στοβ. Γ., 40). Η ζωή ολόκληρη απαιτεί προσαρμογή σε κάθε εναντιότητα και κάτι περισσότερο: συνεχή αναπροσαρμογή. Γιατί τίποτε δεν είναι και δε μένει στατικό. Η τύχη μεταβάλλεται, κι αυτός που καυχιέται για την ευτυχία του ή εξουθενώνεται απ’ την ατυχία του, δεν ελέγχει το μέτρο των συναισθημάτων και των σκέψεων του. Εξάλλου ο Βίας είπε: «Άτυχος είναι αυτός που δεν μπορεί να υποφέρει την ατυχία. Αυτός που την υπομένει είναι τυχερός».

Είναι άλλωστε από όλους γνωστό, πως άλλο ατυχία κι άλλο δυστυχία, άλλο τύχη κι άλλο ευτυχία. Και ακόμα, βλέπουμε στη ζωή, άλλους με την ατυχία τους να προχωρούν (γιατί επιστρατεύουν ένα πλήθος από δυνάμεις εσωτερικές και ενεργοποιούν ένα σωρό δυνατότητες του χαρακτήρα τους), και βλέπουμε άλλους με την τύχη τους να μένουν πίσω (γιατί επαναπαύτηκαν στην παροδική ευτυχία τους και αδράνησαν).Ωστόσο, το πιο δραστικό φάρμακο για την ατυχία παραμένει η παιδεία που μας κάνει να φιλοσοφούμε τις αντιξοότητες στη ζωή και να μην απογοητευόμαστε. Και παραμένει πάντα σοφός και ζωντανός ο λόγος του Λουκιανού: «ΚΑΙ ΤΥΧΗΣ ΔΕΙΣΘΑΙ ΛΑΜΠΡΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΟΥ ΜΙΚΡΑΣ».