Η πρώτη δίνει έμφαση στην αναγκαιότητα της συμμετοχής των μελών του πληθυσμού στη διακυβέρνηση του κράτους, συνήθως μέσω της ψήφου. Η δεύτερη ρίχνει το βάρος στην ανάγκη να αντικατοπτρίζει η δημοκρατική εξουσία τα πραγματικά συμφέροντα του λαού, ακόμα κι αν ο ίδιος ο λαός αγνοεί το πραγματικό συμφέρον του. Εδώ θα σταθούμε στον πρώτο τύπο δημοκρατίας.
Στην αρχαία Ελλάδα δημοκρατία σήμαινε τη διακυβέρνηση μιας πόλης-κράτους από το λαό, αντί από τους ολίγους (ολιγαρχία) ή από ένα μόνον άνθρωπο (μοναρχία). Η αρχαία Αθήνα συνήθως θεωρείται ως πρότυπο της δημοκρατίας, παρ' όλο που θα ήταν σφάλμα να θεωρήσουμε ότι η διοίκηση βρισκόταν στα χέρια του λαού ως σύνολο, μιας και οι γυναίκες, οι σκλάβοι και άλλοι μη-πολίτες που κατοικούσαν στην πόλη-κράτος δεν είχαν το δικαίωμα της συμμετοχής σ' αυτήν. Κανένα δημοκρατικό κράτος δεν επιτρέπει σε όλους όσοι ζουν κάτω από την εξουσία του να ψηφίζουν. Στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει πολλούς ανθρώπους που δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν τι κάνουν, όπως τα μικρά παιδιά και τους πάσχοντες από σοβαρές διανοητικές ασθένειες. Μια πολιτεία, ωστόσο, που απαγορεύει σ' ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της τη συμμετοχή στα κοινά δεν έχει σήμερα το δικαίωμα να ονομάζεται δημοκρατία.
Άμεση δημοκρατία
Τα πρώτα δημοκρατικά κράτη ήταν άμεσες δημοκρατίες. Όσοι δηλαδή είχαν δικαίωμα ψήφου συζητούσαν και ψήφιζαν για το κάθε θέμα, αντί να εκλέγουν αντιπροσώπους. Άμεση δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνον όταν συμμετέχει σ' αυτήν μικρός αριθμός ανθρώπων ή όταν οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι λίγες. Οι πρακτικές δυσκολίες που δημιουργούνται για να ψηφίσει μεγάλος αριθμός ανθρώπων πάνω σε μια πληθώρα θεμάτων είναι τεράστιες, παρ' όλο που είναι πιθανό η ηλεκτρονική επικοινωνία να επιτρέψει στο μέλλον κάτι τέτοιο. Ακόμα όμως κι αν επιτευχθεί αυτό, οι ψηφοφόροι θα πρέπει να έχουν εμπεριστατωμένη αντίληψη των θεμάτων για τα οποία ψηφίζουν, πράγμα που θ' απαιτούσε χρόνο κι ένα πρόγραμμα πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Θα ήταν μάλλον υπερβολικό να περιμένει κανείς απ' όλους τους πολίτες να είναι ενήμεροι για τα σχετικά θέματα. Οι σημερινές δημοκρατίες είναι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες.
Αντιπροσωπευτική δημοκρατία
Στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία γίνονται εκλογές με τις οποίες οι ψηφοφόροι εκλέγουν τους αντιπροσώπους που προτιμούν. Αυτοί οι αντιπρόσωποι κατόπιν λαμβάνουν μέρος στην καθημερινή διαδικασία της λήψης αποφάσεων, που μπορεί επίσης να είναι οργανωμένη με βάση κάποιες δημοκρατικές αρχές. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για τη διεξαγωγή των εκλογών και μερικοί απαιτούν την ύπαρξη πλειοψηφίας. Άλλοι, όπως αυτός που χρησιμοποιείται στη Βρετανία, λειτουργούν μ' ένα σύστημα σχετικής πλειοψηφίας που επιτρέπει στους υποψήφιους να εκλεγούν, ακόμα και χωρίς να τους ψηφίσει η πλειοψηφία του εκλογικού σώματος, με την προϋπόθεση ότι κανείς άλλος δεν έχει πάρει περισσότερες ψήφους.
Στις αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες η διακυβέρνηση γίνεται κατά κάποιο τρόπο από το λαό, όχι όμως για όλα τα θέματα. Η διακυβέρνηση γίνεται από το λαό μέχρι του σημείου ότι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι έχουν ψηφιστεί από το λαό. Από τη στιγμή όμως που εκλέγονται, οι αντιπρόσωποι συνήθως δεν δεσμεύονται για τις αποφάσεις τους πάνω στα συγκεκριμένα θέματα. Ασφαλιστική δικλείδα απέναντι στην κατάχρηση εξουσίας αποτελεί η συχνή επανάληψη των εκλογών. Οι αντιπρόσωποι εκείvoι που δεν σέβονται τις επιθυμίες του εκλογικού σώματος δεν έχουν πολλές πιθανότητες να επανεκλεγούν.
Κριτική της δημοκρατίας
Ψευδαίσθηση
Μερικοί θεωρητικοί, ιδιαίτερα όσοι επηρεάστηκαν από τον Καρλ Μαρξ (1818-1883), επικρίνουν τις μορφές της δημοκρατίας που περιέγραψα περιληπτικά παραπάνω με την κατηγορία ότι παρέχουν απλώς την ψευδαίσθηση της συμμετοχής στις πολιτικές αποφάσεις. Ισχυρίζονται ότι οι διαδικασίες εκλογής δεν εγγυώνται τη διακυβέρνηση από το λαό. Ορισμένοι ψηφοφόροι μπορεί να μην αντιλαμβάνονται ποιον έχουν συμφέρον να υποστηρίξουν ή να εξαπατηθούν από ικανούς ρήτορες. Κι εκτός αυτού, το φάσμα των υποψηφίων που εμφανίζεται στις περισσότερες εκλογές δεν προσφέρει πραγματική επιλογή στους ψηφοφόρους. Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί επαινείται τόσο αυτή η δημοκρατία, όταν τελικά καταλήγει στην επιλογή ανάμεσα σε δύο ή τρεις υποψηφίους που ακολουθούν ταυτόσημες στην κυριολεξία πολιτικές.
Αυτή, ισχυρίζονται οι μαρξιστές, είναι μια «δημοκρατία της αστικής τάξης» που απλώς αντικατοπτρίζει τις υπάρχουσες σχέσεις εξουσίας, που είναι κι αυτές αποτέλεσμα των οικονομικών σχέσεων. Μέχρις ότου γίνει αναδιάταξη των σχέσεων εξουσίας, το να δίνεται στο λαό η δυνατότητα της ψήφου είναι απλώς χάσιμο χρόνου.
Οι ψηφοφόροι δεν είναι ειδικοί
Άλλοι επικριτές της δημοκρατίας, ειδικότερα ο Πλάτωνας, τονίζουν ότι η λήψη ορθών πολιτικών αποφάσεων απαιτεί μεγάλο βαθμό εξειδικευμένης γνώσης, μιας γνώσης που πολλοί ψηφοφόροι δεν έχουν. Από την άμεση δημοκρατία επομένως είναι πολύ πιθανό να προκύψει ένα πολύ κακό πολιτικό σύστημα, μιας και το κράτος βρίσκεται στα χέρια ανθρώπων με ελάχιστες ικανότητες και γνώσεις σχετικά μ' αυτό που κάνουν.
Ένα παρόμοιο επιχείρημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Πολλοί ψηφοφόροι δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν την καταλληλότητα κάποιου συγκεκριμένου υποψηφίου. Αφού δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν τα πολιτικά προγράμματα, επιλέγουν τους αντιπροσώπους τους με βάση κάποιες άσχετες ιδιότητες, όπως την εξωτερική τους εμφάνιση ή το ωραίο χαμόγελο. Η ψήφος τους επίσης μπορεί να καθορίζεται από αβασάνιστες προκαταλήψεις για τα πολιτικά κόμματα. Το αποτέλεσμα είναι ότι πολλοί αντιπρόσωποι με εξαιρετικές ικανότητες δεν εκλέγονται, ενώ εκλέγονται πολλοί άλλοι ακατάλληλοι με βάση κάποιες άσχετες με την πολιτική ικανότητες που τυχαίνει να διαθέτουν.
Αυτό το επιχείρημα ωστόσο μπορεί να αντιστραφεί και να χρησιμοποιηθεί για να ισχυροποιηθεί η άποψη ότι οι πολίτες πρέπει να εκπαιδεύονται ώστε να συμμετέχουν στη δημοκρατία, και όχι ότι η δημοκρατία, πρέπει να εγκαταλειφθεί εντελώς ως πολίτευμα. Ακόμα και στην περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατό, μπορεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία να είναι το μοναδικό πολίτευμα, συγκριτικά με τις διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις, που έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες να προάγει τα συμφέροντα του λαού.
Η αντίφαση της δημοκρατίας
Μπορεί να πιστεύω ότι η θανατική ποινή είναι βαρβαρότητα και ότι δεν θα έπρεπε ποτέ να εφαρμόζεται στα πολιτισμένα κράτη. Αν γίνει δημοψήφισμα πάνω στο θέμα και ψηφίσω εναντίον της θανατικής ποινής, η πλειοψηφία όμως αποφασίσει ότι θα πρέπει να θεσμοθετηθεί, τότε βρίσκομαι αντιμέτωπος με μιαν αντίφαση. Ως άνθρωπος με βαθιά πίστη στις δημοκρατικές αρχές, πιστεύω ότι η απόφαση της πλειοψηφίας πρέπει να εφαρμόζεται. Ως άτομο με την ισχυρή πεποίθηση ότι η θανατική ποινή είναι απαράδεκτη, πιστεύω ακράδαντα ότι η θανατική ποινή δεν θα έπρεπε να επιτρέπεται ποτέ. Σ' αυτή την περίπτωση λοιπόν φαίνεται να πιστεύω και ότι η θανατική ποινή θα πρέπει να εφαρμόζεται (ως αποτέλεσμα της απόφασης της πλειοψηφίας) και ότι δεν θα πρέπει να εφαρμόζεται (εξαιτίας των προσωπικών μου πεποιθήσεων). Αυτές οι δυο πεποιθήσεις όμως είναι ασυμβίβαστες. Όλοι οι υποστηρικτές των δημοκρατικών αρχών είναι πιθανό να έχουν αντιμετωπίσει ανάλογες αντιφάσεις, όταν τυχαίνει ν' ανήκουν στη μειοψηφία.
Αυτό δεν υπονομεύει εντελώς την έννοια της δημοκρατίας, αποτελεί όμως ένα παράδειγμα της σοβαρής πιθανότητας να υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην προσωπική συνείδηση και στην απόφαση της πλειοψηφίας. Όλοι όσοι τάσσονται υπέρ των δημοκρατικών αρχών θα πρέπει να πάρουν μια απόφαση για το ειδικό βάρος που δίνουν στα ατομικά τους πιστεύω και στις συλλογικές αποφάσεις. Θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουν επακριβώς τι σημαίνει «τάσσομαι υπέρ των δημοκρατικών αρχών».
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου