Ζούμε στον Κόσμο ή στον “κόσμο μας”;

Η σύγχυση

Φαντασθείτε ότι γεννηθήκατε σε ένα βαθύ πηγάδι. Όταν θα αρχίσετε να καταλαβαίνετε, θα νομίζετε ότι ο κόσμος όλος συνοψίζεται σε εκείνο το μικρό κομμάτι του ουρανού που φαίνεται πάνω από το στόμιο του πηγαδιού. Θα αισθάνεστε μάλιστα ότι ξέρετε τον κόσμο, τα ξέρετε σχεδόν όλα, αφού (στο μυαλό σας) ο κόσμος είναι τόσο μικρός.

Αν αποφασίσετε να γνωρίστε αυτόν τον κόσμο από κοντά και αρχίσετε να σκαρφαλώνετε στα τοιχώματα του πηγαδιού, θα βλέπετε όλο και περισσότερο ουρανό, όσο θα ανεβαίνετε. Τότε θα καταλάβετε ότι είχατε υπερεκτιμήσει τις γνώσεις σας.

….Και όταν πλέον βγείτε από το πηγάδι, θα συνειδητοποιήσετε ότι ο κόσμος είναι απέραντος και γι’ αυτό οι γνώσεις σας ασήμαντες.

Με λίγα λόγια, γνωρίζουμε ελάχιστα τον κόσμο στον οποίο ζούμε, γι’ αυτό χρειαζόμαστε πάντοτε τις απόψεις των άλλων για να προσεγγίζουμε την αλήθεια. Παρ όλα αυτά εμείς πιστεύουμε συχνά ότι μπορούμε να αποκωδικοποιούμε όσα συμβαίνουν γύρω μας, ίσως γιατί περιορίζουμε τις πραγματικές τους διαστάσεις στα μέτρα του δικού μας ορίζοντα.

Αυτή όμως η ψευδαίσθηση της πολυγνωσίας, προφανώς μας οδηγεί σε σύγχυση, αφού εκείνα που πιστεύουμε συνήθως αποκλίνουν σημαντικά από την πραγματικότητα. Συγχέουμε πολλά και διάφορα πράγματα. Από απλές και καθημερινές καταστάσεις, μέχρι σύνθετα θέματα και διαχρονικούς προβληματισμούς. Εκεί όμως που “το τερματίζουμε”, είναι τα πεδία της πολιτικής και της ιδεολογίας, με αρνητικές συνέπειες για την ποιότητα της δημοκρατίας.

Δεν φταίει όμως μόνο η ημιμάθεια μας. Φταίει κυρίως το γεγονός ότι η σύγχυσή μας είναι ιδιαιτέρως αποδοτική για κάποιες τυχοδιωκτικές ομάδες, κύρια για λαϊκιστές και εθνικιστές. Αυτοί φροντίζουν να την ανατροφοδοτούν και να τη διαιωνίζουν, εγκλωβίζοντάς μας στον γνωστό “θάλαμο αντήχησης” (“echo chamber”), έναν μηχανισμό τον οποίο εμείς οι ίδιοι θέτουμε σε λειτουργία, οδηγημένοι από τις ψευδαισθήσεις μας.

Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει άλλωστε, με τα εκατομμύρια των οπαδών του Ντόναλντ Τραμπ και του Μπόρις Τζονσον; Αμφιβάλλει κανείς ότι, μέσα στους αναρίθμητους θαλάμους αντήχησης που είναι κλεισμένοι, διαβεβαιώνουν ο ένας τον άλλον ότι η μοίρα τους θα αλλάξει χάρις σε αυτούς τους άθλιους λαϊκιστές; Βέβαια, την ανάγκη των ψευδαισθήσεων τη δημιουργούν οι μεγάλες ανισότητες, η περιθωριοποίηση, η απουσία ελπίδων. Γι’ αυτό, τη μεγάλη ευθύνη την έχουν εκείνοι που ασκούν μακροπρόθεσμα την εξουσία. Αυτοί φέρνουν τους λαϊκιστές στο προσκήνιο και βάζουν σε κίνδυνο τη δημοκρατία.

Η ταύτιση

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά, για να δούμε πως λειτουργούν οι θάλαμοι αντήχησης.

Οι περισσότεροι από εμάς είμαστε, συναισθηματικά, πιο κοντά στο Α ή το Β πολιτικό κόμμα (και την αντίστοιχη ιδεολογία). Η σύνδεση αυτή μπορεί να εκτείνεται από την απλή συμπάθεια, μέχρι τον τυφλό φανατισμό. Μπορεί να ξεκίνησε από την ακούσια μύηση από το οικογενειακό μας περιβάλλον, μέχρι τη στρατολόγηση μας στα κομματικά όργανα ή τη φανατική αποδοχή κάποιων θεωριών που το κόμμα πρεσβεύει. Μπορεί ακόμη να οφείλεται στο ότι αντιπαθούμε ή μισούμε (για διάφορους λόγους) το αντίπαλο κόμμα.

Αν η σχέση μας είναι χαλαρή, τότε μπορούμε να κρίνουμε καλύτερα, να αλλάξουμε απόψεις αν χρειαστεί, να αξιολογούμε πρόσωπα και πράγματα σε μια βάση αντικειμενικών (κατά το δυνατόν) δεδομένων και επιχειρημάτων. Αυτό είναι καλό για εμάς τους ίδιους αλλά και για τους γύρω μας και τελικά για την ίδια τη δημοκρατία, αφού θα επιλέγουμε καταλληλότερους εκπροσώπους.

Όμως, στην περίπτωση μιας ισχυρής σχέσης, δεν θέλουμε να ακούσουμε οτιδήποτε άλλο παρά μόνο την επιβεβαίωση ότι αυτό που πιστεύουμε είναι το σωστό.

Σε μια τέτοια περίπτωση, έχουμε προσχωρήσει στην ταύτιση με το κόμμα και συνήθως επιδιώκουμε να μετέχουμε σε ένα “κλειστό” κύκλωμα πληροφόρησης (τηλεοπτικά μέσα, έντυπες και ηλεκτρονικές εφημερίδες, blogs, social media κλπ), το οποίο μας προσφέρει τις πληροφορίες που θέλουμε να ακούσουμε. Με τον καιρό εμπιστευόμαστε το πιο πάνω σύστημα πληροφόρησης σαν να ήταν ανοιχτό και αντικειμενικό, οπότε θεωρούμε την κομματική προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση, που διοχετεύονται σε αυτό, ως δεδομένες αλήθειες. Έτσι, “επιβεβαιώνουμε” τις αρχικές μας θέσεις και πρόθυμα επιδοκιμάζουμε, ανακυκλώνουμε και διαιωνίζουμε το περιεχόμενο του, χάνοντας την ικανότητα να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψέμα. Ακόμη χειρότερα, η σύγκληση των απόψεων των μελών της “ομάδας μας”, ισχυροποιεί την πεποίθηση μας ότι αυτό που επαναλαμβάνουμε ο ένας στον άλλο, είναι η μόνη αλήθεια.

Από ένα σημείο και μετά, μάλιστα, δεν μας ενδιαφέρει η αλήθεια, όταν αυτή θέτει σε αμφισβήτηση τις πεποιθήσεις μας και μας βγάζει από τις βολικές ψευδαισθήσεις μας. Γινόμαστε δηλαδή σαν τους φανατικούς οπαδούς μιας ομάδας που θέλουν να την βλέπουν να νικά, έστω και αν χρειαστεί να παίζει αντιαθλητικά ή να αγοράζει τα παιχνίδια.

Όταν φτάσουμε σε αυτό το στάδιο, ορθώνουμε τείχη γύρω μας, για να μην περάσουν “αιρετικές” πληροφορίες ή απόψεις. Π.χ. στο Facebook, μπλοκάρουμε τους φίλους που έχουν διαφορετικές απόψεις και επικοινωνούμε μόνο με τους “ομοϊδεάτες” μας, διαβάζοντας στις αναρτήσεις τους μια παραλλαγή των δικών μας πεποιθήσεων. Δημιουργούμε δηλαδή μια ομάδα, όπου ο καθένας αναμασά, σαν αντήχηση, τα λόγια του άλλου.

Η κάλπικη επιβεβαίωση

Το πιο πάνω νοσηρό περιβάλλον τροφοδοτείται με “μεροληπτικές επιβεβαιώσεις” (“confirmation bias”), που συνίστανται στην παραγωγή ψεύτικων πληροφοριών, στην απόκρυψη ή την επιλεκτική παρουσίαση γεγονότων, στην απατηλή συσχέτιση και ερμηνεία τους, στη διακίνηση σεναρίων συνωμοσίας, στη δημιουργία ουτοπικών προσδοκιών κλπ, με βασικό στόχο την επιβεβαίωση των σερβιρισμένων βασικών αφηγημάτων. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι τα ίδια τα “θύματα” διευκολύνουν αυτή τη διαδικασία, γιατί κολακεύονται να βλέπουν ότι οι “πεποιθήσεις τους” (που τις διαμόρφωσαν μετά από πλύση εγκεφάλου στο “θάλαμο αντήχησης” -“echo chamber”), “επαληθεύονται” από την πιο πάνω μεροληπτική επιβεβαίωση.

Οι κίνδυνοι για την κοινωνία και τη δημοκρατία

Η πιο πάνω διαδικασία δεν ισχύει μόνο για όσους συσπειρώνονται γύρω από ένα κόμμα. Λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο για πολίτες που δεν ασχολούνται με την πολιτική. Τα “απολιτικά” μέλη αυτών των ομάδων, συνήθως αφήνουν έξω από τον “θάλαμο αντήχησης” τις ειδήσεις που συνδέονται με την πολιτική κατάσταση αλλά και με τα πραγματικά μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας.

Παύουν επίσης να τροφοδοτούν το μυαλό τους με τους υγιείς προβληματισμούς που απασχολούν την κοινωνία και το αναγκάζουν να λειτουργεί στατικά, κάνοντας κύκλους γύρω από τις ίδιες σκέψεις και πεποιθήσεις, δημιουργώντας εμμονές και στερεότυπα. Λειτουργώντας σε ένα τέτοιο πλαίσιο, γίνονται εύκολα θηράματα για τον λαϊκισμό και τον εθνικισμό και παράλληλα δεν είναι σε θέση να αντικρούσουν πολλές άλλες μορφές ομαδοποίησης, που τους οδηγούν σε αντίστοιχους “θαλάμους αντήχησης”. Τελικός χαμένος αυτής της διεργασίας η ίδια η δημοκρατία.

Η αλήθεια είναι ότι, για τους “θαλάμους αντήχησης”που δημιουργούνται στα social media, έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες να αμβλυνθεί αυτή η κατάσταση. Για παράδειγμα, το Facebook διευκολύνει τη διατύπωση εναλλακτικών απόψεων μέσω των σχολίων και παράλληλα έχει διαφοροποιήσει τον αλγόριθμο trending για να εμφανίζονται πολλές πηγές πληροφοριών για κάθε συμβάν.Επίσης, το Buzz Feed News δημιούργησε την εφαρμογή “OutsideYour Bubble”, που στοχεύει στην εμφάνιση ενός ευρέως φάσματος απόψεων για τα επιμέρους θέματα.

Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις, το 8% των χρηστών των social media, δείχνει να έχει παγιδευτεί στους πιο πάνω “θαλάμους”. Το κακό είναι ότι το ποσοστό αυτό αυξάνεται διαρκώς. Επίσης, ότι δεν είναι μόνο τα social media που δημιουργούν το πρόβλημα της απομόνωσης μέσω αυτής της μορφής ομαδοποίησης. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι αρκετοί εκείνοι που, από επιλογή τους, περιορίζουν την ενημέρωση τους σε ηλεκτρονικά sites ή εφημερίδες που παρέχουν μονόπλευρη ενημέρωση.

Επίλογος

Όταν ζούμε μέσα στον Κόσμο και να τον αφουγκραζόμαστε με σεβασμό, δεν μπορεί παρά να καταλαβαίνουμε ότι ο δρόμος της γνώσης δεν έχει τέλος, ότι η ενημέρωση μας πρέπει να είναι πολύπλευρη, ότι οι διαφορετικές γνώμες μας δίνουν την ευκαιρία να προσεγγίσουμε περισσότερο την αλήθεια.

Αν θεωρούμε ότι κατέχουμε αρκετή γνώση ώστε να μπορούμε να αποφαινόμαστε για όλα, αν πιστεύουμε ότι δεν χρειαζόμαστε τις απόψεις των άλλων γιατί οι δικές μας είναι σωστές “εξ ορισμού”, αν συνασπιζόμαστεσε ομάδες μεροληπτικής θεώρησης των πραγμάτων για να αυτοεπιβεβαιωθούμε, τότε ζούμε “στον κόσμο μας”, ζούμε σε “θαλάμους αντήχησης”, είμαστε τα ιδανικά θύματα και ρίχνουμε νερό στον μύλο εκείνων που σκάβουν τα θεμέλια της Δημοκρατίας.