ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1158b-1159a)

[VII] Ἕτερον δ᾽ ἐστὶ φιλίας εἶδος τὸ καθ᾽ ὑπεροχήν, οἷον πατρὶ πρὸς υἱὸν καὶ ὅλως πρεσβυτέρῳ πρὸς νεώτερον, ἀνδρί τε πρὸς γυναῖκα καὶ παντὶ ἄρχοντι πρὸς ἀρχόμενον. διαφέρουσι δ᾽ αὗται καὶ ἀλλήλων· οὐ γὰρ ἡ αὐτὴ γονεῦσι πρὸς τέκνα καὶ ἄρχουσι πρὸς ἀρχομένους, ἀλλ᾽ οὐδὲ πατρὶ πρὸς υἱὸν καὶ υἱῷ πρὸς πατέρα, οὐδ᾽ ἀνδρὶ πρὸς γυναῖκα καὶ γυναικὶ πρὸς ἄνδρα. ἑτέρα γὰρ ἑκάστου τούτων ἀρετὴ καὶ τὸ ἔργον, ἕτερα δὲ καὶ δι᾽ ἃ φιλοῦσιν· ἕτεραι οὖν καὶ αἱ φιλήσεις καὶ αἱ φιλίαι. ταὐτὰ μὲν δὴ οὔτε γίνεται ἑκατέρῳ παρὰ θατέρου οὔτε δεῖ ζητεῖν· ὅταν δὲ γονεῦσι μὲν τέκνα ἀπονέμῃ ἃ δεῖ τοῖς γεννήσασι, γονεῖς δὲ υἱέσιν ἃ δεῖ τοῖς τέκνοις, μόνιμος ἡ τῶν τοιούτων καὶ ἐπιεικὴς ἔσται φιλία. ἀνάλογον δ᾽ ἐν πάσαις ταῖς καθ᾽ ὑπεροχὴν οὔσαις φιλίαις καὶ τὴν φίλησιν δεῖ γίνεσθαι, οἷον τὸν ἀμείνω μᾶλλον φιλεῖσθαι ἢ φιλεῖν, καὶ τὸν ὠφελιμώτερον, καὶ τῶν ἄλλων ἕκαστον ὁμοίως· ὅταν γὰρ κατ᾽ ἀξίαν ἡ φίλησις γίνηται, τότε γίνεταί πως ἰσότης, ὃ δὴ τῆς φιλίας εἶναι δοκεῖ.

Οὐχ ὁμοίως δὲ τὸ ἴσον ἔν τε τοῖς δικαίοις καὶ ἐν τῇ φιλίᾳ φαίνεται ἔχειν· ἔστι γὰρ ἐν μὲν τοῖς δικαίοις ἴσον πρώτως τὸ κατ᾽ ἀξίαν, τὸ δὲ κατὰ ποσὸν δευτέρως, ἐν δὲ τῇ φιλίᾳ τὸ μὲν κατὰ ποσὸν πρώτως, τὸ δὲ κατ᾽ ἀξίαν δευτέρως. δῆλον δ᾽, ἂν πολὺ διάστημα γένηται ἀρετῆς ἢ κακίας ἢ εὐπορίας ἤ τινος ἄλλου· οὐ γὰρ ἔτι φίλοι εἰσὶν ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἀξιοῦσιν. ἐμφανέστατον δὲ τοῦτ᾽ ἐπὶ τῶν θεῶν· πλεῖστον γὰρ οὗτοι πᾶσι τοῖς ἀγαθοῖς ὑπερέχουσιν. δῆλον δὲ

[1159a] καὶ ἐπὶ τῶν βασιλέων· οὐδὲ γὰρ τούτοις ἀξιοῦσιν εἶναι φίλοι οἱ πολὺ καταδεέστεροι, οὐδὲ τοῖς ἀρίστοις ἢ σοφωτάτοις οἱ μηδενὸς ἄξιοι. ἀκριβὴς μὲν οὖν ἐν τοῖς τοιούτοις οὐκ ἔστιν ὁρισμός, ἕως τίνος οἱ φίλοι· πολλῶν γὰρ ἀφαιρουμένων ἔτι μένει, πολὺ δὲ χωρισθέντος, οἷον τοῦ θεοῦ, οὐκέτι. ὅθεν καὶ ἀπορεῖται, μή ποτ᾽ οὐ βούλονται οἱ φίλοι τοῖς φίλοις τὰ μέγιστα τῶν ἀγαθῶν, οἷον θεοὺς εἶναι· οὐ γὰρ ἔτι φίλοι ἔσονται αὐτοῖς, οὐδὲ δὴ ἀγαθά· οἱ γὰρ φίλοι ἀγαθά. εἰ δὴ καλῶς εἴρηται ὅτι ὁ φίλος τῷ φίλῳ βούλεται τἀγαθὰ ἐκείνου ἕνεκα, μένειν ἂν δέοι οἷός ποτ᾽ ἐστὶν ἐκεῖνος· ἀνθρώπῳ δὴ ὄντι βουλήσεται τὰ μέγιστα ἀγαθά. ἴσως δ᾽ οὐ πάντα· αὑτῷ γὰρ μάλισθ᾽ ἕκαστος βούλεται τἀγαθά.

***
[7] Υπάρχει όμως και ένα άλλο είδος φιλίας, η φιλία που βασίζεται στην υπεροχή, π.χ. η φιλία του πατέρα με τον γιο του και γενικά του μεγαλύτερου με τον μικρότερο, ή επίσης η φιλία του άντρα με τη γυναίκα του και γενικά του άρχοντα με τον αρχόμενο. Και αυτές όμως οι φιλίες διαφέρουν μεταξύ τους· άλλη, πράγματι, η φιλία των γονιών με τα παιδιά τους και άλλη η φιλία των αρχόντων με τους αρχομένους, όπως άλλη, επίσης, η φιλία του πατέρα με τον γιο του και άλλη η φιλία του γιου με τον πατέρα του, ή άλλη η φιλία του άντρα με τη γυναίκα του και άλλη η φιλία της γυναίκας με τον άντρα της. Ο λόγος είναι ότι η αρετή του καθενός από τα πρόσωπα αυτά είναι διαφορετική, όπως διαφορετικό είναι και το έργο που το καθένα τους επιτελεί — διαφορετικοί λοιπόν και οι λόγοι για τους οποίους το καθένα από τα πρόσωπα αυτά χαρίζει την αγάπη του· διαφορετικοί, επομένως, και οι τρόποι με τους οποίους αγαπάει, διαφορετικές και οι φιλίες του. Όλα αυτά θα πουν ότι ούτε παίρνει η μια πλευρά από την άλλη τα ίδια πράγματα ούτε και πρέπει να ζητάει τα ίδια πράγματα. Όταν, πάντως, τα παιδιά απονέμουν στους γονείς τους αυτά που πρέπει να απονέμουν σ᾽ αυτούς που τους έφεραν στον κόσμο και οι γονείς προσφέρουν στους γιους τους αυτά που πρέπει να προσφέρουν στα τέκνα τους, αυτών των ανθρώπων η φιλία θα είναι μόνιμη και καθωσπρέπει.

Σε όλα τα είδη της φιλίας που χαρακτηρίζεται από την υπεροχή της μιας πλευράς ανάλογος πρέπει να είναι και ο βαθμός της αγάπης που η μια πλευρά χρωστάει στην άλλη· επιπαραδείγματι, ο καλύτερος πρέπει να δέχεται περισσότερη αγάπη από αυτήν που προσφέρει· το ίδιο και ο πιο χρήσιμος, κ.ο.κ. Γιατί όταν η αγάπη προσφέρεται στον άλλον σε αντιστοιχία με την αξία του, τότε υπάρχει, κατά κάποιον τρόπο, ισότητα, που, ως γνωστόν, είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της φιλίας.

Είναι, ωστόσο, φανερό ότι η ισότητα δεν έχει το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο στα θέματα του δικαίου και στη φιλία: στην περιοχή του δικαίου ισότητα, στην πρώτη πρώτη σημασία της, είναι το να ενεργεί κανείς σε απόλυτη αντιστοιχία προς την αξία, ενώ η ποσοτική ισότητα έρχεται δεύτερη. Το αντίθετο συμβαίνει στη φιλία: η ποσοτική ισότητα είναι το πρώτο και η αντιστοιχία προς την αξία το δεύτερο. Το πράγμα γίνεται φανερό, αν υπάρξει μια μεγάλη απόσταση της μιας από την άλλη πλευρά από την άποψη της αρετής ή της κακίας, του πλούτου ή κάποιου άλλου πράγματος: τότε δεν είναι πια φίλοι — ούτε καν την περιμένουν για τον εαυτό τους μια τέτοια φιλία. Το πράγμα γίνεται ιδιαίτερα φανερό στην περίπτωση των θεών, που είναι τόσο μεγάλη η υπεροχή τους ως προς όλα τα αγαθά. Το πράγμα όμως είναι φανερό

[1159a] και στην περίπτωση των βασιλιάδων: ούτε και με αυτούς οι άνθρωποι που είναι πολύ κατώτεροί τους περιμένουν ποτέ να γίνουν φίλοι, όπως και οι εντελώς ασήμαντοι άνθρωποι δεν περιμένουν ποτέ να γίνουν φίλοι με τους άριστους ή σοφότατους ανθρώπους. Στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι, βέβαια, δυνατό να προσδιορισθεί με ακρίβεια το όριο της υπεροχής ώστε να είναι δυνατή η φιλία: πολλά μπορεί να λείψουν από τη μια πλευρά και η φιλία ακόμη να παραμένει· αν όμως η απόσταση ανάμεσα στις δυο πλευρές γίνει πολύ μεγάλη (σαν την απόσταση π.χ. που χωρίζει τον θεό από τον άνθρωπο), τότε δεν υπάρχει πια φιλία. Εξού και το ερώτημα αν θέλουν πράγματι οι φίλοι για τους φίλους τους τα πιο μεγάλα αγαθά (να γίνουν π.χ. θεοί), γιατί τότε δεν θα είναι πια φίλοι τους, και άρα οι ίδιοι δεν θα έχουν πια κανένα αγαθό (γιατί οι φίλοι είναι ένα αγαθό). Αν ήταν λοιπόν σωστό αυτό που είπαμε πιο πάνω, ότι ο φίλος επιθυμεί το καλό του φίλου του για χάρη εκείνου του ίδιου, τότε ο φίλος του θα πρέπει να παραμένει αυτό ακριβώς που είναι· μόνο λοιπόν όσο εκείνος θα εξακολουθεί να είναι άνθρωπος θα θέλει γι᾽ αυτόν ο φίλος του τα μέγιστα αγαθά. Ίσως όμως όχι όλα· γιατί για τον ίδιο τον εαυτό του εύχεται κανείς κατά κύριο λόγο τα αγαθά.