Η επιστήμη πίσω από τον φόβο

Τα συναισθήματα τον φόβου και της ανησυχίας προέρχονται από το κεντρικό νευρικό σας σύστημα. Πρόκειται για αναμνήσεις αποθηκευμένες σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου οι οποίες ενεργοποιούνται με ερεθίσματα από την καθημερινότητά σας. Συχνά θεωρούμε αναμνήσεις μόνο τις εμπειρίες ή τις εντυπώσεις, τα γεγονότα ή ακόμα και τις λεπτομέρειες, που μπορούμε να ανακαλέσουμε με τη βούλησή μας. 'Όμως, οι νευροεπιστήμονες ανακάλυψαν ότι έχουμε πολλούς διαφορετικούς τύπους αναμνήσεων και ο καθένας ακολουθεί χωριστή νευρική οδό στον εγκέφαλό μας.

Οι έκδηλες και οι άδηλες αναμνήσεις

Η δρ. Ελίζαμπεθ Φελπς, καθηγήτρια Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, αφιέρωσε την καριέρα της στη μελέτη της λειτουργίας αυτών των νευρικών συστημάτων. Με τη γνωσιακή νευροεπιστήμη, ερευνά τις σχέσεις των συναισθημάτων με τις αναμνήσεις. Η δρ. Φελπς ανακάλυψε ότι υπάρχουν δύο βασικοί τύποι αναμνήσεων: οι έκδηλες (ή δηλωτικές) αναμνήσεις και οι άδηλες (ή μη δηλωτικές) αναμνήσεις.

Οι έκδηλες αναμνήσεις είναι όταν θυμάστε γεγονότα, λεπτομέρειες και εντυπώσεις. Είναι οι μνήμες που ενεργοποιούνται όταν διαβάζετε έναν κατάλογο και το στόμα σας αρχίζει να σαλιώνει ή όταν ακούτε ένα τραγούδι απ' τα παλιά και φορτίζεστε συναισθηματικά ή δακρύζετε. Ο ιππόκαμπος του εγκεφάλου ελέγχει την αποθήκευση και την ανάκληση των έκδηλων αναμνήσεων τις οποίες εσείς επιλέγετε να θυμηθείτε. Η δεύτερη κατηγορία είναι οι άδηλες αναμνήσεις, που μαθαίνονται. Αποθηκευμένες αντιδράσεις, από παλιότερες συναισθηματικά φορτισμένες εμπειρίες και γεγονότα, συνδέονται με τις αυτόματες φυσικές μας αντιδράσεις.

Το κέντρο συντονισμού του εγκεφάλου, η αμυγδαλή, αποθηκεύει τις άδηλες αναμνήσεις στο υποσυνείδητο. Για παράδειγμα, ο φόβος είναι άδηλη ανάμνηση, γιατί μας επιτρέπει να αντιδράσουμε ενστικτωδώς για να επιβιώσουμε. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο άνθρωπος ανέπτυξε αυτήν τη διαδικασία στον εγκέφαλό του, για να αντιδρά ακαριαία σε μια επικίνδυνη απειλή, χωρίς να χρειαστεί να το σκεφτεί.

Για παράδειγμα, ο φόβος που σας προκαλεί ένας δυνατός θόρυβος, σάς επιτρέπει να αντιδράσετε αυτομάτως σε κάποιο πιθανό κίνδυνο. Ο καθηγητής, Τζόζεφ ΛεΝτού, από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, περιγράφει δύο οδούς, διαφορετικού μήκους, που ακολουθούν τα σήματα φόβου στον εγκέφαλό μας.

Τα πειράματά του δείχνουν ότι τα αισθητήρια όργανά μας περνούν πληροφορίες στον θάλαμο του εγκεφάλου μας, όπου τα σήματα χωρίζονται και ακολουθούν δύο διαφορετικές οδούς, με κοινό προορισμό το κέντρο διαχείρισης απειλής του εγκεφάλου, την αμυγδαλή. Το σήμα, που ακολουθεί τη σύντομη οδό, κρούει τον κώδωνα κινδύνου, πριν αντιληφθούμε καν τι συμβαίνει. Το άλλο σήμα φτάνει στον αισθητήριο φλοιό ένα κλάσμα δευτερολέπτου αργότερα, παρέχοντας μια πιο ξεκάθαρη εικόνα της πιθανής απειλής. Το δεύτερο σήμα έρχεται για να ενισχύσει τον φόβο ή για να διαψεύσει την απειλή. Για παράδειγμα, κάποιος τρέχει κατά πάνω σας στον δρόμο και σας επιτίθεται. Την επόμενη φορά που θα δείτε κάποιον να τρέχει προς το μέρος σας, θα ενεργοποιηθεί η απόκριση στον φόβο, προκαταβολικά. Η απόκριση στον φόβο είναι κάτι που μαθαίνεται μέσω μιας διαδικασίας που λέγεται κλασική εξαρτημένη μάθηση, στην οποία μεσολαβεί η αμυγδαλή.

Τα πρώτα πειράματα για τον φόβο

Ο τρόπος που λειτουργούν αυτές οι δύο διαφορετικές μνήμες αποτυπώθηκε για πρώτη φορά το 1911 από τον Ελβετό ψυχολόγο, Εντουάρ Κλαπαρέντ, ο οποίος έκανε ένα πείραμα με μια ασθενή, που υπέφερε από εγκεφαλικές βλάβες και αδυνατούσε να διαμορφώσει καινούργιες αναμνήσεις. Σε κάθε συνεδρία με τον Κλαπαρέντ, εκείνη δεν θυμόταν να τον είχε ξαναδεί. Κι έτσι σε κάθε ραντεβού τους, της ξανασυστηνόταν με μια χειραψία. Του ήρθε όμως μια ιδέα. Έτεινε το χέρι του για να την χαιρετήσει, αλλά αυτή τη φορά είχε κρύψει στο χέρι του μια πινέζα. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ασθενής τράβηξε το χέρι της, όταν την τρύπησε η πινέζα. Την επόμενη φορά που συναντήθηκαν, παρ' όλο που δεν τον αναγνώρισε, αρνήθηκε να του δώσει το χέρι της, αλλά δεν ήξερε να του εξηγήσει το λόγο. Το συγκεκριμένο πείραμα του Κλαπαρέντ απέδειξε ότι η αποφυγή απόκρισης στον φόβο μαθαίνεται γιατί μπορεί να νιώθουμε ακόμη και ασυνείδητα. Έτσι εξηγείται γιατί μπορεί να νιώθουμε φοβισμένοι, χωρίς να ξέρουμε τον λόγο.

Υπάρχουν, όμως, και αναμνήσεις που αποθηκεύονται και στην έκδηλη και στην άδηλη μνήμη. Για παράδειγμα, όταν πηγαίνετε στον οδοντίατρο, η άδηλη μνήμη σας αντιδρά στη μυρωδιά των αντισηπτικών, πριν το συνειδητοποιήσετε. Κι έτσι διεγείρεται η έκδηλη μνήμη σας και ανακτά την εικόνα της ένεσης. Όταν ακούσετε τον ήχο, που κάνει ο τροχός του οδοντιάτρου, η έκδηλη μνήμη σας διεγείρεται αστραπιαία.

Η ζωή είναι σαν το τρενάκι στο λούνα παρκ. Μπορείτε να ουρλιάζετε σε κάθε τράνταγμα ή μπορείτε να ανοίξετε τα χέρια σας στον αέρα και να απολαύσετε τη βόλτα!

Οι ορμόνες του στρες, που αποδεσμεύει ο φόβος, ενισχύουν τις οδούς της μνήμης στον εγκέφαλό μας, επιτρέποντάς μας να ανακαλέσουμε πιο εύκολα αναμνήσεις συναισθηματικών εμπειριών, οι οποίες ονομάζονται «αναμνήσεις φλας». Για παράδειγμα, η πρώτη μεταπολεμική γενιά, γνωστή και ως Baby Boomers, εύκολα θυμάται τι έκανε ο καθένας, όταν άκουσε ότι ο Τζον Κένεντυ πυροβολήθηκε. Οι περισσότεροι από τη γενιά Χ θυμούνται που βρίσκονταν, όταν έμαθαν ότι η πριγκίπισσα Νταϊάνα σκοτώθηκε. Οι ερευνητές ανακάλυψαν πως ένα πολύ τραυματικό συναισθηματικά φορτισμένο γεγονός, μπορεί να επιδράσει αρνητικά στη μνήμη. Παρ' όλο που οι περισσότεροι αναφέρουν παραστατικές λεπτομέρειες σχετικές με τις αναμνήσεις-φλας, συνήθως αποδεικνύεται ότι κάνουν λάθος.

Γιατί ο φόβος είναι σημαντικός για μας

Σύμφωνα με τη θεωρία της εξέλιξης, όσα ζώα δεν φοβούνται, έχουν λιγότερες πιθανότητες να επιβιώσουν, γιατί δεν υποχωρούν μπροστά σε επικίνδυνες καταστάσεις. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο φόβος είναι πολύ σημαντική απόκριση και στους ανθρώπους. Ωστόσο, στους ανθρώπους του 21ου αιώνα, αυτοί οι φόβοι μπορεί να εκδηλώνονται ως ντροπές, έλλειψη αυτοπεποίθησης, κρίσεις άγχους, φόβος για την αποτυχία, αλλά και για να προχωρήσουμε πιο μπροστά από το σημείο που βρισκόμαστε.

Αν εξαιρέσουμε τη βασική λειτουργία του φόβου, πού είναι να μας βοηθήσει να βγούμε από επικίνδυνες και απειλητικές για την ακεραιότητά μας καταστάσεις, πολλά δημοφιλή χόμπι βασίζονται στην έλξη που μας ασκεί ο φόβος, όπως είναι το να βλέπουμε ταινίες τρόμου, το μπάντζι-τζάμπινγκ, η επίσκεψη σε στοιχειωμένο σπίτι, τα extreme sports, οι βόλτες με τα τρενάκια στο λούνα-παρκ. Οι ριψοκίνδυνοι απολαμβάνουν τις δραστηριότητες, που προκαλούν φόβο, γιατί τα επίπεδα της ντοπαμίνης τους, που δρα ως νευροδιαβιβαστής, αυξάνονται δραματικά μ' αυτές τις δραστηριότητες. Βιώνουν ευχαρίστηση και ευφορία, ανάλογη με αυτή που νιώθει ένας ναρκομανής. Ο εγκέφαλός μας αδυνατεί να διακρίνει τις αληθινά τρομακτικές εμπειρίες από εκείνες που είναι σχεδιασμένες επί τούτου για να μας τρομάξουν.

Γι' αυτό και οι τρομακτικές δραστηριότητες μας επιτρέπουν να νιώσουμε φόβο, χωρίς να θέτουν σε αληθινό κίνδυνο την ακεραιότητά μας. Όταν, για παράδειγμα, παρακολουθείτε μια ταινία τρόμου, οι ορμόνες τον φόβου αυξάνονται δραματικά, χαρίζοντας σας μια αίσθηση παρόμοια με αυτή των ναρκωτικών.

Θετικός και αρνητικός φόβος

Ο φόβος -μέσα σε λογικό πλαίσιο- είναι απαραίτητος για την ασφάλειά σας, αλλά μπορεί επίσης και να σας παραλύσει, σε αγχώδεις διαταραχές όπως η μετατραυματική αγχώδης διαταραχή, η διαταραχή πανικού, η διαταραχή κοινωνικού άγχους ή η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Οι αγχώδεις διαταραχές αντιστοιχούν σε συμπεριφορές αποφυγής, στα μέρη του εγκεφάλου μυς πού διαχειρίζονται το φόβο. Οι διαταραχές αυτές προκαλούν ενοχλητικά ή ακόμη και παραλυτικά ψυχικά και σωματικά συμπτώματα, σε ανθρώπους κάθε ηλικίας και φύλου. Για παράδειγμα, κάθε χρόνο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, περισσότεροι από 40.000.000 Αμερικανοί -περίπου το 18% του ενήλικου πληθυσμού υποφέρουν από κάποια μορφή αγχώδους διαταραχής.

«Η σπηλιά στην οποία φοβάσαι περισσότερο να μπεις, κρύβει τον μεγαλύτερο θησαυρό». -Μπράιαν Τρέισι

Οι πιο κοινές διαταραχές είναι οι κοινωνικοί φόβοι, δηλαδή ο φόβος για καταστάσεις που θα σε κρίνει ο περίγυρος σου. Για παράδειγμα, ο φόβος για μια δημόσια ομιλία επηρεάζει το 50% των ανθρώπων. Οι περισσότεροι νιώθουν το στομάχι τους να δένεται κόμπος, πριν μιλήσουν σε ακροατήριο, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι τρομάζουν και μόνο που θα μπουν σ' έναν χώρο γεμάτο αγνώστους.

Οι δημόσιες ομιλίες αποτελούν τον υπ' αριθμόν ένα φόβο για τους περισσότερους. Ενώ ο φόβος τον θανάτου κατέχει, κατά μέσο όρο, την έβδομη θέση. Αυτό άραγε σημαίνει πως σε μια κηδεία θα προτιμούσαν να είναι στο φέρετρο, από το να διάβαζαν τον επικήδειο;

Παρ' όλο που το να ανεβείτε στο πόντιουμ δεν είναι το ίδιο με το να σας κυνηγάει ένα πεινασμένο λιοντάρι, απελευθερώνει εκκρίσεις στο σώμα σας. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι οι κοινωνικοί μας φόβοι σχετίζονται με το άγχος της επιβίωσης, γιατί οι ομάδες μας βοηθούν να μένουμε ζωντανοί κι έτσι φοβόμαστε τις καταστάσεις, που μπορούν να μας αποκλείσουν από μία ομάδα.

Η θετική πλευρά τον φόβου

Ο χρόνιος φόβος κι η ανησυχία απομυζούν την ενέργειά σας, καθιστώντας αναποτελεσματικούς τούς μηχανισμούς αυτοθεραπείας και προστασίας τον οργανισμού σας. Όσο περισσότερο βιώνετε αυτά τα συναισθήματα, τόσο βλάπτετε συνολικά την ηλεκτριυγεία σας. Οι αναμνήσεις σας έχουν δημιουργήσει ηλεκτρικές και χημικές ενώσεις στις επιφάνειες των δισεκατομμυρίων νευρώνων, που συνθέτουν τον εγκέφαλό σας. Τα ερεθίσματα για τον χρόνιο φόβο και την ανησυχία δεν αποτελούν σοβαρή απειλή για τη ζωή σας. Για να ξεπεράσετε, όμως, αυτές τις πλασματικές αντιδράσεις φόβου και ανησυχίας,πρέπει να δημιουργήσετε νέες αναμνήσεις, ώστε να τροποποιήσετε το κεντρικό νευρικό σας σύστημα.

Η λύση: Αν πιάσετε τον εαυτό σας να αναλογίζεται ανεπιθύμητα αποτελέσματα, επιλέξτε να αλλάξετε αυτήν την εικόνα και να σκέφτεστε μόνο τα επιθυμητά αποτελέσματα. Είναι τόσο απλό!