Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1905 ΚΑΙ Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ριζοσπαστική σκέψη είναι αδιαχώριστη από την ιστορία του Ρώσικου σοσιαλισμού για πολλούς λόγους. Στη Ρωσία ξέσπασε η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση, μια επανάσταση που ήταν η έκφραση ενός ισχυρού ρεύματος ριζοσπαστικής εξέγερσης και, που, επιπλέον, γέννησε μια κυβέρνηση η οποία, ενώ διακήρυσσε την απε­λευθερωτική της αποστολή, κατέπνιγε κάθε εκδήλωση ριζοσπαστικότητας που αμφισβητούσε την ηγεμονία της. Έχουμε την τάση να ερμηνεύουμε την πορεία προς την επανά­σταση στη Ρωσία με βάση την ακατανίκητη άνοδο της Μαρξιστικής σοσιαλδημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, το οργανωμένο Μαρξιστι­κό κίνημα έκανε την εμφάνισή του μόνο στην Τσαρική Ρωσία την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, ενώ προϋπήρχε εκεί μια πλούσια ριζοσπαστική παράδοση. Όμως η Σοβιετική ιστοριογραφία, ή έστω η περιέργεια του ευρύτερου κοινού, προτίμησε να ξαναθυμηθεί ορισμέ­νες μόνο πλευρές της παράδοσης αυτής: εκείνοι που τείνουν να συν­δέουν τον Μαρξισμό με τη Ρώσικη γη και που αποδίδουν στην πολιτι­κή φιλοσοφία του Σοβιετικού Κράτους ένα ένδοξο επαναστατικό πα­ρελθόν...

 

Η Ρωσία του 19ου αιώνα δεν στερείτο ρευμάτων σκέψης ή επα­ναστατικών ομάδων που η έμπνευσή τους από τους Γιακωβίνους φαι­νόταν να τα συνδέει, χωρίς καμιά φανερή ρήξη της συνέχειας, με τον Μπολσεβικισμό του Λένιν. Όμως, μια πολύ ισχυρότερη παράδοση, που οι ρίζες της απλώνονταν σ’όλο το κοινωνικό έδαφος της Αυτο­κρατορίας, άνθιζε, στην πραγματικότητα, μισό αιώνα προτού συντρίβει και παραμορφωθεί από την άνοδο ιδεολογιών που στηρίζονταν στην εξουσία. Μια αποτίμηση της παράδοσης αυτής μπορεί να προσφέρει πλούσια συγκομιδή στοιχείων των οποίων το σημερινό επα­ναστατικό κίνημα φαίνεται πως είναι ο άμεσος κληρονόμος.

Αυτό δε σημαίνει ότι οι ιστορικοί παραγνώρισαν την ύπαρξη του Ρώσικου ποπουλισμού και προποπουλισμού, μερικοί έχουν κάνει θαυμάσιες μελέτες. Επομένως, εκείνο που μας ενδιαφέρει, δεν είναι τόσο η εμφάνιση νέων αληθειών ή θεωριών, όσο η επανερμηνεία τους στο φως της ανάπτυξης της ριζοσπαστικότητας, καθώς κοι­τάζουμε το παρελθόν από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Ειδομένη έτσι, η Ρώσικη επαναστατική παράδοση εμφανίζεται ως κάτι θεμελιωδώς διαφορετικό από την Μαρξιστική - Λενινιστική ιδεο­λογία, μ’αυτή την έννοια, μπορούμε να μιλάμε, για μια εναλλακτική λύση πριν από τον καιρό της.

Όμως κι αυτή είναι η άλλη πλευρά του νομίσματος της δημιουργικής του σκέψης, ο Ρωσικός σοσιαλισμός ανέπτυξε πρώιμα, ήδη από τη δεκαετία του 1850, μια κριτική της Μαρξιστικής και της Γιακωβίνικης ιδεολογίας, η διορατικότητα και η οξυδέρκεια της οποίας δεν έχει χάσει τη σημασία της ακόμη και σή­μερα. Αυτή η κριτική είναι απόλυτα σφαιρική, εφόσον τα θεωρητικά κείμενα των Ρώσων επαναστατών δείχνουν ξεκάθαρα τη σχέση μετα­ξύ εξουσιαστικής ιδεολογίας και της τάξης των διανοουμένων, που είχε επισημάνει ο Μπακούνιν. Διότι βλέπουμε ότι η εξέλιξη της κοι­νωνικής σύνθεσης του Ρώσικου επαναστατικού κινήματος συνοδεύε­ται από μια σταδιακή μεταλλαγή της μορφής και του περιεχομένου της ιδεολογίας του.

Η διανόηση, ξεκινώντας σαν τίποτα περισσότερο από μια περιθωριακή ομάδα, απέκτησε αδιόρατα την όψη και τις δια­στάσεις πυρήνα μιας τάξης διψασμένης για εξουσία, επομένως, ο σο­σιαλισμός της θα έπαιρνε μια όλο και πιο εξουσιαστική και κρατιστική απόχρωση. Η εξέλιξη αυτή κορυφώθηκε με την εμφάνιση της σο­σιαλδημοκρατίας και του Λενινισμού, τάξη και ιδεολογία βρίσκονταν τώρα σε τέλεια αρμονία. Όπως επισημάναμε, η κριτική του κρατικού σοσιαλισμού διατυ­πώθηκε εκ των προτέρων. Οι συνέπειες εκτέθηκαν με βάση τις υφι­στάμενες ενδείξεις.

Η γέννηση του οργανωμένου Μαρξισμού, με την σοσιαλδημοκρα­τική του μορφή, συνέπιπτε σχεδόν ακριβώς με την ριζοσπαστική του αντίθεση που στηριζόταν πολύ στην αντιεξουσιαστική παράδοση, αν και ο πρώτος υπήρξε ήδη μάρτυρας των συγκεκριμένων βλέψεων των ιστορικών ηγετών. Με τον Μαχαέσκι, βρισκόμαστε ακόμη στο σταυ­ροδρόμι όπου συναντώνται ο Μαρξισμός, ο αναρχισμός και ο επανα­στατικός συνδικαλισμός. Η πιο οξυδερκής κριτική των χυδαίων πλευ­ρών του Λενινισμού ως εξουσιαστικής ιδεολογίας, προήλθε μέσα απ’τους κόλπους της οργάνωσης.

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

Εκείνο που σήμερα εκπλήσσει κάποιον αναφορικά με τον Ρώσικο σοσιαλισμό στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, είναι η σύγχρονη και ενδιαφέρουσα για μας πλευρά του κι όμως δεν αναπτύχθηκε από κα­μία φιλοσοφία της Αναγέννησης ή κάποιο καλλιτεχνικό ή λογοτεχνι­κό κίνημα που θα μπορούσαν να είχαν χρησιμεύσει ως πολιτιστικό υπόβαθρο. Γεννήθηκε από ένα συνδυασμό ιδεών που εισήχθηκαν ά­μεσα από τη Δ. Ευρώπη και μιας παράδοσης οξύτατων κοινωνικών συγκρούσεων που ανατρέχει στις αρχές του 18ου αιώνα. Στις αρχές του περασμένου αιώνα, η Ρωσία ήταν ακόμη μια χώρα με αγροτική οικονομία (παρά μια κάποια βιομηχανική συγκέντρωση στα Ουράλια), όπου οι αγρότες αποτελούσαν περίπου το 90% του πληθυσμού.

Η αριστοκρατία και ο κλήρος μονοπωλούσαν την πρό­σβαση στην κουλτούρα, όμως η Εκκλησία ελεγχόταν πλήρως από τον Τσάρο από την εποχή των μεταρρυθμίσεων του Μεγάλου Πέτρου, ενώ η αριστοκρατία ως τάξη ήταν δεμένη με κοινά συμφέροντα με τον Τσάρο και τη γραφειοκρατία του αργόσχολη, μη παραγωγική και παρακμιακή, η αριστοκρατία ενδιαφερόταν αποκλειστικά να δια­τηρεί τα προνόμιά της και να εκμεταλλεύεται τους δουλοπάροικους. Αυτό ίσχυε τουλάχιστον για τα περισσότερα μέλη της αριστοκρα­τίας. Υπό την Αικατερίνη Β', η αριστοκρατία είχε αποκτήσει ένα επίχρισμα Γαλλικής και Γερμανικής κουλτούρας και θεωρείτο δείγμα καλής ανατροφής το να μιλάς Γαλλικά, μη γνωρίζοντας καθόλου τα Ρώσικα.

Όμως τα σπέρματα της αντίστασης, που ενυπήρχαν στη Γαλ­λική λογοτεχνία της εποχής εκείνης, αργούσαν να βλαστήσουν. Το Ταξίδι από την Αγία Πετρούπολη στο Μαρόκο, του Ράντιτσεφ, η πρώ­τη βαθιά κριτική της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων, δεν εμφανίστηκε παρά το 1790. Όμως το σοκ που πραγματικά συγκλόνισε κάποιους κύκλους της αριστοκρατίας ήταν ο Γαλλορωσικός πόλεμος και η επι­στροφή των στρατιωτών, το 1815. Το παράδειγμα που τους πρόσφεραν οι περιοχές που διέσχισαν, χαλύβδωσε την επιθυμία για αλλαγή, δημιουργώντας ένα μεταρρυθμιστικό κίνημα μεταξύ των αξιωματι­κών και της ανώτερης γαιοκτητικής αριστοκρατίας.

Η πρώτη μυστική εταιρία ιδρύθηκε το 1816 και το Δεκέμβριο του 1825, ξέσπασε η α­νταρσία των ευγενών, υπό τους Πετρέλ και Ριλέγες. Οι Δεκεμβριστές ήταν ακόμη ρεφορμιστές με την πλήρη έννοια του όρου, διαποτισμένοι από τις ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα και του ορθολογισμού. Ένας αληθινά Ρώσικος σοσιαλισμός άρχισε να εμφανίζεται στις δεκαετίες του 1830 και του 1840. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, η πρώτη γενιά επαναστατών προήλθε από τις τάξεις της μεσαίας και ανώτερης αριστοκρατίας και γαλουχήθηκε με την Γερμανική φιλοσοφία και τη σύγχρονη, Γαλλική σοσιαλιστική σκέψη. Πάνω απ’όλα, η φιλοσοφία του Χέγκελ άφησε ένα ανεξίτηλο σημάδι στους διανοούμενους που άρχιζαν να εξεγείρονται.

Πριν ακόμη κι απ’τους αριστερούς Χεγκελιανούς της Δύσης, οι Ρώσοι σοσιαλιστές προέβησαν σε μια προο­δευτική ερμηνεία του Χεγκελιανού συστήματος και υπήρξαν μεταξύ των πρώτων που εφάρμοσαν στην πολιτική τη διαλεκτική και τη φαι­νομενολογία του. Μια ολόκληρη γενιά (Μπελίνσκι, Χέρτσεν, Ογκάρεφ, Μπακούνιν, Γκρανόφσκι κ.ά.), άντλησε το υπόβαθρο της σκέψης της από τον Χέγκελ και τον Φόϋερμπαχ, παρόλα αυτά όμως προσέβλεπε στους Γάλλους σοσιαλιστές για την ιστορική της ανάλυση και την κριτική της στην κοινωνία. Ακόμη και στην ερμηνεία των νεαρών Χεγκελιανών, η σκέψη του Χέγκελ υπέκειτο σε καθαρά ιδεολογική χρήση - την εξιδανίκευση της δυσαρέσκειας σε απλό ιδεαλισμό.

Η κριτική των Χέρτσεν και Ογκάρεφ, έγινε κοινωνική και επαναστατική με την αφομοίωση των ιδεών των Σαινσιμονικών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1830 και τις αρχές της επόμενης δεκαετίας, ήταν η σειρά του Φουριερισμού να διαδοθεί ανάμεσα στους εξεγερμένους διανοουμέ­νους. Ο Χέρτσεν έπαιξε κεντρικό ρόλο στη διάδοση του σοσιαλι­σμού στη Ρωσία: βαπτισμένος τόσο στη δυτική σκέψη όσο και στη Ρώσικη παράδοση, διετύπωσε την καθαρότερη μέχρι σήμερα έκφρα­ση του αντιεξουσιαστικού σοσιαλισμού. Το μεγαλύτερο προτέρημα του Χέρτσεν ήταν ότι άντλησε από τους ουτοπικούς σοσιαλιστές (όπως θα χαρακτηρίζονταν επιτιμητικά αργότερα) τα στοιχεία εκείνα που ακόμα μας φαίνονται ως τα πλέον πολύτιμα.

Αντίθετα, απέρριψε οτιδήποτε θρησκευτικό, μυστικιστικό ή οπισθοδρομικό υπήρχε στους Σαίν Σιμόν, Φουριέ και Προυντόν. Εκείνο που τον έλκυε στον Σαίν Σιμόν, ήταν η αντίληψη του Γάλλου για την ιστορία, για τη διαδοχή των μορφών της κοινωνίας και του Κράτους. Υιοθέτησε την ιδέα του Σαίν Σιμόν ότι η πάλη εχόντων και μη εχόντων ή εκμεταλλευτών και εκμεταλλευομένων, για να χρησιμοποιήσουμε το λεξιλόγιο του τελευταίου, θα έπαιρνε οπωσδήποτε τη θέση των ιστορικών αγώνων του παρελθόντος. Παρόμοια, ο Σαίν Σιμόν τράβηξε την προσοχή του Χέρτσεν στην κατάσταση της «φτωχότερης και αριθμητικά μεγαλύτερης» τάξης και της πιθανής τύχης της εξαιτίας της ανάπτυξης του βιομηχανικού πολιτισμού.

Τέ­λος, μια ιδέα που εμφανίζεται συνεχώς στα κείμενα του Χέρτσεν και της οποίας η προέλευση πρέπει ν’αναζητηθεί στα έργα του Σαίν Σι­μόν, είναι η ιδέα της παλιγγενεσίας, ή κοινωνικής αναγέννησης. Αφαίρεσε όμως απ’αυτόν τον όρο την μυστικιστική αύρα που του προσέδωσε ο δημιουργός του και ιδιαίτερα οι μαθητές όπως ο Ανφαντέν, ο οποίος επιχείρησε να οικοδομήσει μια νέα θρησκεία πάνω στα θε­μέλια της θεωρίας του δασκάλου του. Για τον Χέρτσεν, ήταν ένα ζή­τημα ολικής ανανέωσης της κοινωνίας ύστερα από αιώνες καταπίεσης και αδικίας. Αυτή η «Αναγέννηση» θα επιτυγχάνετο μόνο μέσω της εξέγερσης εκείνων που εμπλέκονταν, των οποίων καθήκον ήταν η εκρίζωση της δουλικότητας και η ολοσχερής εξάλειψή της.

Κοντολο­γίς, τους καλούσε να επανεπινοήσουν την ελευθερία. Η βαθιά του εξοικείωση με όλα τα συστήματα σκέψης του καιρού του, οδήγησε τον Χέρτσεν, όπως και τους περισσότερους συγχρόνους του, ν’απορρίψει τον κομμουνισμό της εποχής του, από τον Καμπέ κατευθείαν στον Μάρξ. Με την λέξη κομμουνισμός, εννοούσε κάθε εξισωτικό δόγμα που υπέτασσε τον άνθρωπο σε μια ''a priori'' οργάνω­ση που είχε επιβληθεί σ’αυτόν με εξουσιαστικά μέσα, είτε επρόκειτο για την Ικαρία του Καμπέ, είτε για το Κράτος του Λουί Μπλάν ή του Κάρλ Μάρξ. Σε αντίθεση μ’αυτά, ο σοσιαλισμός εκλαμβανόταν ότι σημαίνει θεωρίες συνεργασίας πολύ πιο ελκυστικές για τους Ρώσους.

Έτσι, λόγου χάρη, ο Χέρτσεν αναγνώρισε την εγκυρότητα της κοινω­νικής αποσαφήνισης του Λουί Μπλάν, με όρους αστικούς και προλε­ταριακούς, απέρριψε όμως το σχέδιό του για την οργάνωση της εργα­σίας. Παρόμοια, αν ο Φουριερισμός προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στη Ρωσία, αυτό συνέβη διότι ίστατο στο αντίθετο άκρο του μηχανιστι­κού κομμουνισμού του Καμπέ και του Μπαμπέφ. Ο Φουριέ ήταν πο­λύ της μόδας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1840, σαν αποτέλε­σμα μιας σειράς διαλέξεων που έδωσε ο καθηγητής Πορόσιν στο πα­νεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και, ιδιαίτερα, χάρη στον Πετρασέφσκι, ο οποίος αφοσιώθηκε στη διάδοση των θεωριών του Φουριέ.

Τόσο μέσα από τις στήλες του «Λεξικού ξένων λέξεων που έχουν μεταφυτευθεί στη Ρωσική γλώσσα» (ο β' τόμος εκδόθηκε το 1846), όσο και μέσω συναντήσεων που οργάνωνε στο σπίτι του μεταξύ 1845 και 1849. Ο Φουριερισμός απέκτησε ένα μεγάλο αριθμό υποστηρικτών στη Ρωσία -τόσο στις επαρχίες όσο και στην Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα- χάρη στον κύκλο Πετρασέφσκι. Υπήρξε ακόμη και μια (ατυχής) απόπειρα ίδρυσης ενός φαλανστηρίου το 1847. Ούτε ο Χέρτσεν ούτε ο Πετρασέφσκι αποδέχθηκαν τη Φουριερική θρησκευ­τικότητα ή την κοσμογονία της.

Όμως ο Χέρτσεν συμφωνούσε όντως με την κριτική των φαλανστηρίων στην αστική κοινωνία, στην ανηθικότητα της εκμετάλλευσης που αυτή γεννάει, κοντολογίς, ο Χέρτσεν συμφωνούσε με την εκ μέρους του Φουριέ απερίφραστη ηθική κατα­δίκη του αναδυόμενου καπιταλισμού, όπως θα εμφανιζόταν στο Πα­ρίσι, τη Λυών ή την Μασσαλία. Πάνω απ’ όλα, μοιραζόταν με τον Φουριέ ένα όραμα ανθρώπινης ευτυχίας. Ο Χέρτσεν άντλησε την πε­ριφρόνησή του για όλες τις συνταγές που υποβιβάζουν τον άνθρωπο στη διάσταση του παραγωγού, του πολίτη ή του υπηκόου, από τις συ­ναφείς θεωρίες του Φουριέ.

Είδε στον Φουριέ ένα σταθερό σεβασμό απέναντι στο άτομο ως συγκεκριμένο όν με επιθυμίες και πάθη, απ’όπου και η επιθυμία να φροντίσει για την ικανοποίηση και την εκπλήρωση των επιδιώξεών του, έτσι ώστε να μη συντρίβει από τον «αντικειμενικό νόμο» και τους θεσμούς που επιβάλλονται εκ των άνω και στους οποίους στεγάζεται. Αυτό τον οδήγησε να υιοθετήσει τις φεμινιστικές διδασκαλίες της περιόδου εκείνης, τόσο την «αποκατάσταση της σάρκας» του Σαίν Σιμόν όσο και την επίθεση του Φουριέ στη μονογαμία, διαβάζοντας την Γεωργία Σάνδη, ενέκρινε αμέσως το κάλεσμά της για ανεξαρτησία της γυναίκας.

Ένας τελευταίος Γάλλος σοσιαλιστής θα επηρέαζε τον Χέρτσεν και, μέσω αυτού, ολόκληρο το Ρώσικο σοσιαλιστικό κίνημα, ο Πιέρ - Ζοζέφ Προυντόν. Εδώ, έκανε ξανά μια διάκριση ανάμεσα σ’ό,τι αποπνικτικό και οπισθοδρομικό υπήρχε στα κείμενα τού επιφανούς Γάλλου και την δύναμή του άρνησης. Εξοικειώθηκε με τις θεωρίες του Προυντόν μόνον όταν μετανάστευσε το 1847 - με άλλα λόγια, σε μια στιγμή που ο δικός του σοσιαλισμός ήταν σχεδόν πλήρως ανεπτυγμέ­νος. Μολοντούτο, υιοθέτησε την κριτική του Προυντόν μαζί με τη θεμελιώδη παρατήρηση ότι η μορφή της κοινωνίας δεν είναι εξωτερι­κή προς τα άτομα και ότι διαμορφώνεται από την καθημερινή ζωή.

Δανείστηκε, επίσης, από τον Προυντόν την αντίληψη του σοσιαλι­σμού ως άρνηση του παρελθόντος και της υφιστάμενης τάξης πραγ­μάτων, από τις οικονομικές αντιφάσεις μέχρι την ύπαρξη του ίδιου του κράτους. Από την άλλη μεριά, είναι πολύ αυστηρός απέναντι στα κείμενα του Προυντόν περί πατριαρχικής οικογένειας, υποταγής των γυναικών στους άνδρες και αγροτικής μικροϊδιοκτησίας. Μετά από χρόνια φιλικής αλληλογραφίας, ο Χέρτσεν ήρθε σε ρήξη με τον Προυντόν όταν ο τελευταίος, προσεγγίζοντας σταθερά την Αυτοκρα­τορία, καταδίκασε τον αγώνα των Πολωνών δημοκρατών για εθνική ανεξαρτησία.

Μέσω του Χέρτσεν, του Ογκάρεφ και της γενιάς τους -των επανα­στατών-, ένα πλήρες σύστημα δυτικού σοσιαλισμού διείσδυσε στην Ρωσία, εξαγνισμένο από τα εξουσιαστικά ολισθήματα, τις φαντασιώ­σεις και το μυστικισμό του. Η επόμενη γενιά, η οποία άνοιξε το δρό­μο για το κίνημα της δεκαετίας του 1860, ήταν κι αυτή διαποτισμένη από τον σοσιαλισμό εκείνο. Πρώτος, ανάμεσά της, ήταν ο Τσερνισέφσκι, ο οποίος εμπνεόμενος από τους Σαίν Σιμόν, Όουεν και Φουριέ, προέβη σε μια πιο τεχνική κριτική του βιομηχανικού καπιταλι­σμού. Η επίδραση της μη Μαρξιστικής σοσιαλιστικής σκέψης ήταν, επομένως, βαθιά στη Ρωσία και άφησε ίχνη ακόμα και μετά την εμ­φάνιση της σοσιαλδημοκρατίας, διότι βρίσκεται στη ρίζα κάθε κριτι­κής των εξουσιαστικών συστημάτων.

Ωστόσο, ο δανεισμός από τη δυτική σκέψη αντιπροσωπεύει μέρος μόνο της Ρώσικης ριζοσπαστι­κής παράδοσης, διότι η ίδια η ιστορία των κοινωνικών συγκρούσεων στη Ρωσία και η διανοητική ποιότητα και η αίσθηση της ελευθερίας των ανθρώπων που την έγραψαν, μετράνε ακόμη περισσότερο. Κατά βάθος, αυτές οι εισαγωγές από τη δυτική κουλτούρα δεν χρησιμέυσαν παρά σαν πνευματικό υπόβαθρο για τον Ρώσικο σοσια­λισμό. Η διάρθρωση της επαναστατικής βλέψης είναι ενσωματωμένη στην ιστορία της σύγχρονης Ρωσίας και στις κοινωνικές συνθήκες του πρώτου μισού του 19ου αιώνα.

Μετά τον 16ο και τον 17ο αιώνα, η ιστορία αυτή χαρακτηρίζεται από έναν αυξανόμενο πολιτικό συγκεντρωτισμό, μαζί με την υποταγή ξένων λαών. Τον 18ο αιώνα, η κατάκτηση των γειτονικών περιοχών, ανατολικά και νοτιοανατολικά, είχε ουσιαστικά ολοκληρωθεί και οι Τάταροι, οι Τσουβάσοι, οι Μόρντβοι και οι Βασκίροι προσαρτήθηκαν οριστικά στην Αυτοκρατορία. Όμως αυτή η εξέλιξη δεν συντελέστηκε δίχως αντίσταση: Σλάβοι αγρότες αρνούμενοι την υποτέλεια και τους ξένους, προσκολλημένοι με απόγνωση στην ανεξαρτησία τους ξεσηκώθηκαν, σφάζοντας αριστοκράτες κι αξιωματούχους και ανακόπτοντας βραχυπρόθεσμα τη διαδικασία υποδούλωσης.

Αυτές οι αιματηρές εξεγέρσεις σημάδεψαν την κοινωνική ιστορία της Ρωσίας για μια περίοδο 2 αιώνων, συνεχίζοντας να ξεσπούν και στα μέσα του 19ου αιώνα, μια εικονική κοινωνική ειρήνη επικράτησε μόνο με την κατάργηση της δουλοπαροικίας το 1861. Το εμφανέστερο αποτέλεσμα των εξεγέρσεων αυτών: η διαιώνιση της ανυπακοής και της δυσπιστίας απέναντι σε κάθε μορφή εξωτερικής εξουσίας και κάθε είδους γραφειοκρατία. Υπεράνω όλων, οι ξένοι λαοί κατάφεραν να διατηρήσουν ένα κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας, ακόμα κι όταν οι εξεγέρσεις τους καταπνίγονταν με τον πιο αιματηρό τρόπο.

Έτσι, οι διάφορες φυλές Κοζάκων που φρουρούσαν τα ανατο­λικά και νότια σύνορα (ιδιαίτερα από τους Τούρκους) έλαβαν ως α­ντάλλαγμα μια μορφή τοπικής αυτονομίας, που τους έδινε την αυτα­πάτη ότι δεν είχαν υποταχθεί στην κεντρική κυβέρνηση. Η εξέγερση του Στένκα Ραζίν και του Μπολότνικωφ τον 17ο αιώ­να και του Πουγκατσώφ τον 18ο , δεν ήταν παρά οι πιο μαζικές και θεαματικές περιπτώσεις μιας αδιάλειπτης σειράς τοπικών εξεγέρσε­ων. Το έπος του Πουγκατσώφ ισοδυναμούσε μ’έναν αυθεντικό κοι­νωνικό πόλεμο όπου οι υποτελείς και οι Σλάβοι χωρικοί συμμάχησαν σε μια απόπειρα ν’ανατρέψουν την τσαρίνα (την Αικατερίνη Β').

Όμως, ο άμεσος στόχος των αμέτρητων αυτών εξεγέρσεων ήταν το ξερίζωμα και η κατάργηση της κοινωνικής εξουσίας των ευγενών, των μεγάλων γαιοκτημόνων. Η Ρωσία δεν είχε γνωρίσει τη σταδιακή άνοδο μιας αστικής τά­ξης, συνοδευόμενη από αλλαγές στην κοινωνική δομή (εξαφάνιση της μεγάλης γαιοκτησίας υπέρ των μικρών αγροτικών κλήρων και των κτημάτων μεσαίου μεγέθους) ή την πολιτική δομή (εξέλιξη προς ένα κοινοβουλευτικό καθεστώς), με αποτέλεσμα η αντίθεση στο δεσποτισμό να μην διοχετευτεί σε διεθνή κανάλια. Η επιλογή ήταν: υ­ποταγή ή εξέγερση. Επομένως, οποιαδήποτε αμφισβήτηση της υφι­ στάμενης τάξης πραγμάτων, έπαιρνε αμέσως μια ριζοσπαστική τρο­πή, στοχεύοντας στην καταστροφή των ίδιων των θεμελίων της εξου­σίας.

Η δεύτερη παράδοση με την οποία γαλουχήθηκε ο Ρώσικος σο­σιαλισμός και που αποτελεί, ως ένα βαθμό, τον σκληρό πυρήνα του, είναι εκείνη του αυτόνομου χωριού - του Μίρ. Στα πλαίσια της κοινότητας, κάθε χωρικός δικαιούτο ένα κομμάτι γης, σύμφωνα με την ι­κανότητα του να το καλλιεργεί και το μέγεθος της οικογενείας του. Υπήρχε μια περιοδική αναδιανομή και η ιδιοκτησία ήταν συλλογική, όχι ατομική. Τέλος, ο χωρικός του Μίρ αισθανόταν αφέντης του εαυ­τού του ή τουλάχιστον ότι μπορούσε να διαλέξει τον αφέντη του και, ιδιαίτερα, τον στάροστ, τον γηραιότερο ο οποίος εκτελούσε χρέη δη­μάρχου του χωριού.

Ακόμα κι έτσι, δεν πρέπει κανείς να παραμυθιάζεται (συχνότατα, δημιουργούνταν ολιγαρχίες μέσα στο Μίρ, οι οποίες τελικά έλεγχαν τη διοίκηση της κοινότητας), ωστόσο, ιδέες αυτοδιεύ­θυνσης και συλλογικής ιδιοκτησίας ήταν βαθιά ριζωμένες μέσα στη Ρώσικη, αγροτική νοοτροπία κι αυτό εξηγεί ίσως τον λόγο για τον οποίο τόσο η πολιτική εξουσία της κεντρικής κυβέρνησης όσο και η κοινωνική και οικονομική εξουσία του γαιοκτήμονα, φαίνονταν στους αγρότες παράνομες και ότι αποτελούσαν απειλή για την ανε­ξαρτησία τους. Σε ακραίες περιπτώσεις, ο Ρώσος αγρότης προτιμούσε ακόμα και να φύγει προς αναζήτηση παρθένων εδαφών, απρόσιτων στους αξιωματούχους και τους στρατιώτες.

Αυτή την ιστορική πραγματικότητα, αυτό το λαϊκό πνεύμα ανε­ξαρτησίας, προσπάθησαν να ορθολογικοποιήσουν οι διανοούμενοι στη δεκαετία του 1830 και του 1840. Αν και ο σοσιαλισμός τους εκ­φράστηκε με όρους δανεισμένους από τη δυτική σκέψη, ήταν, μολο­ντούτο, εμφανώς γηγενής ή καλύτερα επωφελήθηκε από τις παρατη­ρήσεις και τις αναλύσεις των Γάλλων και Γερμανών φιλοσόφων και των Άγγλων μεταρρυθμιστών, όπως ο Ρόμπερτ Όουεν, απορρίπτοντας κάθε επιτήδευση και οτιδήποτε ερχόταν σε αντίθεση με το αρχικό του σχέδιο. Ο άνθρωπος που εξέφρασε καλύτερα τις αρχές μιας ριζοσπαστικότητας ικανής να υπάρξει αφεαυτής, χρησιμοποιώντας τους όρους του δυτικού Λόγου, ήταν αναμφίβολα ο Αλεξάντερ Ιβάνοβιτς Χέρ­τσεν (1812 - 1870).

Ο Χέρτσεν δεν ήταν ούτε δημιουργός συστημά­των, ούτε κατασκευαστής σχεδίων, δεν πρόσφερε καμία καινοφανή θεωρία στη Ρωσική σκέψη της εποχής του. Δεν υπάρχει κανένας «Χερτσενισμός» όπως υπάρχει ένας «Μαρξισμός» ή ένας «Φουριερισμός». Η μεγαλοφυΐα του Χέρτσεν έγκειται στην ικανότητά του να εκφράζει τις λανθάνουσες ιδέες του καιρού του, να συνθέτει τις διάσπαρτες σκέψεις, που διατυπώνονταν σε πολλούς κοσμικούς κύκλους της Αγίας Πετρούπολης και της Μόσχας, σε λογικές προτά­σεις. Ήταν ένα θετικό φερέφωνο των σοσιαλιστικών ιδεών στη Ρωσία του Νικολάου Α'.

Διαθέτοντας ένα υπέροχο λογοτεχνικό στυλ, προ­χώρησε τόσο πολύ ώστε να σφυρηλατήσει τις πολιτικές αντιλήψεις του σοσιαλισμού με τη δική του γλώσσα, μεταφέροντάς τες από τα Γαλλικά και τα Γερμανικά. Επηρέασε, πολύ περισσότερο από τον Μπακούνιν (που οι ιδέες του άρχισαν να διαποτίζουν τη Ρωσία μόνο στη δεκαετία του 1870) μερικές διαδοχικές γενιές επαναστατών από τις δεκαετίες του 1830 και 1840 και μετά, μέσω των άρθρων του στο «Annals of the Fatherland» και των «Επιστολών από τη Γαλλία και την Ιταλία» και, πάνω απ’όλα, με τον Ελεύθερο Ρώσικο Τύπο, που ίδρυσε στο Λονδίνο το 1853, θα ασκούσε μια τεράστια επίδραση στη Ρώσικη διανόηση.

Αρχικά μέσα από τις στήλες της Polarniaia Zuezda και, στη συνέχεια, από το 1857 και μετά, μέσω της Kolokol, την ο­ποία εξέδιδε μαζί με τον φίλο του Νικόλας Ογκάρεφ. Η άμεση επί­δραση του Χέρτσεν διατηρήθηκε πάνω από 25 χρόνια και παρέμεινε ορατή στην ποπουλιστική σκέψη μέχρι την Επανάσταση του 1917. Για τον Χέρτσεν, το κύριο καθήκον του σοσιαλισμού ήταν να οι­κοδομήσει ένα κόσμο όπου θα διατηρείτο στο μέγιστο δυνατό βαθμό η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία. Επέμενε, προπαντός, στην αξιοπρέπεια του ατόμου, διότι ήταν ιδιαίτερα καταπατημένη στην Τσαρική Ρωσία.

Δεν υπήρχαν ούτε νόμοι ούτε έθιμα που να προστα­τεύουν το άτομο από την αυθαίρετη άσκηση της εξούσιας. Ο δουλο­πάροικος ήταν απόλυτα υποταγμένος στις θελήσεις του αφέντη του, ο ευγενής σ’εκείνες του Τσάρου και της γραφειοκρατίας του. Σε μια χώρα όπου η παραμικρή κριτική του δεσποτισμού μπορούσε να στοι­χίσει σ’αυτόν που την έκανε 10 χρόνια φυλάκιση, ή και περισσότερο, το αίτημα για αξιοπρέπεια κατείχε μια κάποια θέση σ’ολόκληρη τη σοσιαλιστική σκέψη. Αυτές οι σκέψεις οδήγησαν τον Χέρτσεν ν’απορρίψει κάθε εξου­σία επιβεβλημένη, εκ των άνω ή εκ των έξω, στο άτομο και να εναποθέσει την πίστη του στις «φυσικές ομαδοποιήσεις».

Κανένας ''a priori'' θεσμός προκατασκευασμένος και αφηρημένος, δεν θα μπορούσε να οδηγήσει στην απελευθέρωση. Αντιθέτως, ο άνθρωπος έβρισκε τις συνθήκες ολοκλήρωσής του στο Μίρ ή το ''Αρτέλ'' (ένα είδος αγροτικής κοινότητας) με άλλα λόγια, σε εθελουσίως αποδεκτές ενώσεις, διότι μόνο σε τέτοιου είδους ενώσεις μπορούσε να είναι κύριος της μοίρας του. Στο μέλημά του για τον άνθρωπο ως συγκεκριμένο ον, με πραγ­ματικές ανάγκες και βλέψεις, ο Χέρτσεν τόνισε εκείνες τις πλευρές της δυτικής κοινωνικής σκέψης που έπαιρναν υπόψη την πολύπλευ­ρη φύση της ελευθερίας, ξεκινώντας από τον φεμινισμό τον οποίο δεν διαχώριζε από τον σοσιαλισμό καθεαυτό.

Η επανάσταση θα διεξαγόταν πέραν σχεδίων, προσφέροντας νέους θεσμούς, για τον Χέρτσεν, στόχος της ήταν ο μετασχηματισμός των ίδιων των δομών της ύπαρ­ξης. Ο σημαντικότερος θα έπρεπε να γίνει στην ψυχή του ανθρώ­που: το ανθρώπινο και το ορθολογικό θα παρέμεναν στο επίπεδο της επιθυμίας, αν περίμενε κανείς ότι θα ξεπηδούσαν, πλήρως διαμορφω­μένα, μέσα από τη φαντασία του θεωρητικού. Επί πλέον, ο Χέρτσεν αναγνώρισε ξεκάθαρα ότι αυτό το είδος σοσιαλισμού ήταν απίθανο να εμφανισθεί στο προβλέψιμο μέλλον. Όσο ιδεαλιστική κι αν ήταν η θεωρία του, δεν μπορεί να κατηγορηθεί για ουτοπισμό και δεν ισχυρί­ζεται ότι ενέχει τη δυνατότητα άμεσης εφαρμογής.

Παρουσιάζεται ως δυνατότητα κι όχι ως επιστημονική θεωρία. Η απαισιοδοξία του κα­τά το τέλος της ζωής του δείχνει τον ρεαλισμό που χαρακτήριζε τη σκέψη του: «Δεν μπορεί κανείς να απελευθερώσει την εξωτερική ζωή των ανθρώπων όταν δεν είναι ελεύθεροι μέσα τους». Κατέληξε ότι ο 19ος αιώνας δεν θα έβλεπε τη γέννηση ανθρώπων που να κατέχουν αρκετή εσωτερική ελευθερία ώστε να είναι ικανοί να εμφυσήσουν αυτή την ελευθερία σ’όλόκληρο το κοινωνικό σύστημα. Οι σύγχρονοί του ζούσαν υπό δεσποτικά ή στην καλύτερη περίπτωση, εξουσιαστι­κά καθεστώτα και ήταν βαθύτατα φοβισμένοι από την υποτέλεια για να είναι ικανοί να οικοδομήσουν ξανά οτιδήποτε άλλο εκτός από συστήματα που θα καταπίεζαν το άτομο.

Η νέα κοινωνία μπορεί να οικοδομηθεί μόνο από τον νέο άνθρωπο που μεγάλωσε μέσα στην ελευθερία. Η θεωρία του Χέρτσεν περί Κράτους αποκαλύπτει τον ίδιο ρεαλι­σμό. Από νωρίς είχε ταχθεί υπέρ της κατάργησης της κεντρικής εξου­σίας και υπέρ του θεσμού της ομοσπονδίας και της τοπικής αυτονομί­ας. Όμως απ’αυτή την άρνηση του κράτους λείπει η απόλυτη και ιδεολογική δύναμη των απόψεων του Μπακούνιν. Δεν έτρεφε αυτα­πάτες ως προς τις άμεσες ιστορικές δυνατότητες κατάργησης του Κράτους στην πράξη. Αυτό δεν μειώνει διόλου την κριτική του πά­νω στον συγκεντρωτισμό της «εξωτερικής» αρχής και της πολιτικής εξουσίας.

Παρέμεινε πεπεισμένος ότι μόνο το ομοσπονδιακό σύστη­μα μπορούσε να εγγυηθεί την ελευθερία των ανθρώπων, πρόσθεσε όμως ότι εναπόκειτο στους ίδιους τους ανθρώπους να το εφαρμόσουν στην πράξη. Λέγοντας όμως όλα αυτά δεν πρόβαλε αφηρημένα σχέ­δια για το μέλλον: «Μια δημοκρατία που δεν οδηγεί στον σοσια­λισμό μας φαίνεται παραλογισμός, ένας σοσιαλισμός που προσπαθεί να διαχωριστεί από την πολιτική ελευθερία και την ισότητα απέναντι στο νόμο, θα εκφυλιστεί γρήγορα σε εξουσιαστικό κομμουνισμό. Δημοκρατία σημαίνει ελευθερία της συνείδησης, τοπική αυτονομία, φεντεραλισμό, το απαραβίαστο του ατόμου».

Εκείνο που έχει ξεπεραστεί λιγότερο στη σκέψη του Χέρτσεν εί­ναι ακριβώς η ριζοσπαστικότητα των στόχων του, την οποία καθιστά πιο έγκυρη η έλλειψη αυταπατών αναφορικά με τις επαναστατικές δυνατότητες της εποχής του. Φυσικά, η μαζική εκβιομηχάνιση δεν είχε ακόμα αρχίσει στη χώρα του και δεν υπήρχε αστικό προλεταριά­το, με αποτέλεσμα να ενδίδουμε στον πειρασμό να στιγματίσουμε το σοσιαλισμό του ως ιδεαλιστικό, μολυσμένο με τον προβιομηχανικό ρομαντισμό του (όπως κάνει ο E. X. Κάρ και, σε κάποιο βαθμό, ο Μ. Μάλια ). Όμως, η θέση του ακριβώς ως Ρώσου αριστοκράτη που τα­ξίδευε σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, του πρόσφερε ένα πλεονέκτημα απέναντι στους Γάλλους και τους Γερμανούς σοσιαλιστές.

Διότι, μην έχοντας μεγαλώσει και ζήσει στον καπιταλισμό δεν αποδέχτηκε ποτέ τη λογική του, ενώ ο Μάρξ -αλλά και ο Λουί Μπλάν- μελέτησε διε­ξοδικά την οικονομία της εποχής του, και πρόβλεψε τη μελλοντική της εξέλιξη, εργαζόμενος έτσι μέσα στο σύστημα και υιοθετώντας τους περιορισμούς του. Ο ίδιος ο Χέρτσεν παρέμεινε σ’ όλη του τη ζωή εκτός βιομηχανικού καπιταλισμού και το έκανε αυτό παρά το γεγονός ότι έζησε 15 χρόνια στο Λονδίνο. Αν και είδε τον βιομηχανικό καπιταλισμό, αρνήθηκε να έχει ο­ποιαδήποτε σχέση μαζί του, πράγμα που δεν σημαίνει ότι δεν τον κα­ταλάβαινε ή ότι δεν αντιλαμβανόταν τη λογική του.

Αντιθέτως, έχου­ με ήδη παρατηρήσει ότι ήταν πλήρως εξοικειωμένος με την οικονο­μική κριτική των Φουριέ, Σαίν Σιμόν και Λουί Μπλάν. Τα πάντα διέγειραν την περιέργεια του, ήταν ένας αδηφάγος αναγνώστης και συ­ζητούσε ατελείωτα με τον φίλο του Ογκάρεφ, που και ο ίδιος έτρεφε ένα βαθύ ενδιαφέρον για την πολιτική οικονομία. Όμως απέρριπτε τον δυτικό καπιταλισμό επειδή τον καταλάβαινε, αρνούμενος να πι­στέψει ότι θα εξελισσόταν προς την κατεύθυνση της ελευθερίας. Ο αστικός πολιτισμός τον αηδίαζε: γι’ αυτόν, ήταν ενσαρκωμένος στον χαρακτήρα του 18ου αιώνα, του Φιγκαρό, ενός Φιγκαρό όμως που είχε μεταμορφωθεί σε νομοθέτη. Η αντίληψή του περί ελευθερίας βρισκόταν σε αντίθεση τόσο με τον αστικό κόσμο όσο και με τις α­στικές επαναστάσεις.

Μια παραμονή μερικών μηνών στο Παρίσι και τη Ρώμη (στα 1847 - 1848) ήταν αρκετή για να τον πείσει ότι η αστική επανάσταση δεν μπορούσε να κάνει άλλο από το να μετασχηματίσει την κοινωνία σε αστική. Συνακόλουθα, στιγμάτισε όλες τις ιδεολογίες που προέρχονταν απ’ αυτήν, συλλαμβάνοντας την λανθάνουσα καταπιεστικότητα που εμπεριείχαν. Κατά την άποψη του Χέρτσεν, εκείνο που χαρακτήριζε τις αστι­κής έμπνευσης ιδεολογίες περί αλλαγής ήταν η επιστημονική τους επίφαση. Ο ίδιος ο Χέρτσεν ήταν γνώστης των φυσικών επιστημών της εποχής του, σπουδάζοντάς τες στο πανεπιστήμιο της Μόσχας και ασχολούμενος μ’ αυτές σ’ όλη του τη ζωή.

Η θεωρία του ήταν βασι­σμένη σ’ έναν υλισμό που ωστόσο άφηνε περιθώρια για σύλληψη εννοιών μέσω της εμπειρίας. Ωστόσο, συνέχισε να διερευνά τα όριά της: γι’ αυτόν, η επιστήμη ήταν ανίκανη να προβλέψει το μέλλον και θεωρούσε όλες τις τελεολογικές θεωρίες ακόμη και τις επιστημονικές μεταφυσικές: η περιοριστική αιτιοκρατία ακρωτηριάζει τη ζωή και είναι σκανδαλωδώς αδιάφορη για τα μέσα και τις συνέπειες. Επίσης απέρριπτε τον θετικισμό, τον ωφελιμισμό και τον καθαρό υλισμό. Οι αστικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα του φαίνονταν ότι είχαν αλλά­ξει ελάχιστα πράγματα.

Ακολουθούσαν σύγχρονα επαναστατικά σχέ­δια αλλά δεν προτίθεντο ούτε να καταργήσουν την κρατική εξουσία ούτε να προσφέρουν στο άτομο τα μέσα για να διευθύνει την ίδια του τη ζωή. Από το 1848 και μετά, ήταν απόλυτα πεπεισμένος ότι η κα­ταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος δεν ήταν αρκετή - μια νο­οτροπία χιλιάδων χρόνων θα έπρεπε να εξαλειφθεί από τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων. Σαν αποτέλεσμα, καλούμαστε να εναποθέσουμε την εμπιστοσύνη μας στις δημιουργικές δυνάμεις των μαζών, στην αίσθησή τους περί ελευθερίας και στις δυνατότητες της φαντασίας τους. Πρέπει να απορρίψουμε τα «κλειστά» συστήματα τα οποία, ακόμα και όταν ισχυρίζονται ότι είναι σοσιαλιστικά, διαιωνίζουν τις θρησκευτικές και εξουσιαστικές αρχές του παλαιού κόσμου.

Όλες οι μορφές εξελικτισμού είναι καταπιεστικές εφόσον υποτάσσουν το άτομο στον «αντικειμενικό νόμο». Για τον Χέρτσεν, ο κόσμος κυβερνάται μάλλον από το πιθανό παρά από το αναπόφευκτο και το μέλλον εξαρτάται από την ενεργό θέληση των ανθρώπων. Κοντολογίς, η επανάσταση πρέπει να υπερβεί την ιδεολογία. Ο κομμουνισμός, ιδωμένος ως ένα κλειστό και ολοκληρωμένο σύστημα ήταν εκτεθειμένος στον κίνδυνο να καταλήξει σε τίποτα περισσότερο από τον «Ρώσικο δεσποτισμό ανεστραμμένο» και συνέχισε γράφοντας αναφορικά με την περιορι­στική αιτιοκρατία της εποχής του:

«Όχι, οι δρόμοι της Ιστορίας δεν είναι διόλου καθορισμένοι. Αντιθέτως, αλλάζουν σύμφωνα με τις πε­ριστάσεις, την κατανόηση και την ενεργητικότητα των ανθρώπων. Εάν η ανθρώπινη προσωπικότητα δημιουργείται από το περιβάλλον και τα γεγονότα, τα τελευταία, με τη σειρά τους, είναι το προϊόν των ανθρώπινων προσωπικοτήτων και φέρει την σφραγίδα τους: υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ τους».

Τον ανοικτό σοσιαλισμό που επιδίωκε την συνολική επανάσταση συμμερίζονταν επίσης πολλοί από τους σύγχρονούς του και πρώτα-πρώτα, ο Μπελίνσκι και ο Μπακούνιν. Ο σοσιαλισμός αυτός θα μεταδιδόταν στην επόμενη γενιά και θα ενσωματωνόταν στον ποπουλισμό για να επιβιώσει αργότερα στον αναρχισμό. Όμως, ακόμα και κατά τη διάρκεια της ζωής του Χέρτσεν, αλλοιώθηκε, μεταμορφώθη­κε και μορφοποιήθηκε σύμφωνα με τις προτιμήσεις της εποχής. Αυτό οφειλόταν στην εμφάνιση μιας νέας γενιάς αγωνιστών, μετά το 1860, των οποίων η σοσιαλιστική σκέψη αντανακλούσε την κοινωνική σύνθεση του νέου επαναστατικού κινήματος.

Ο Ρώσικος σοσιαλισμός εξελίχθηκε παράλληλα με τις κοινωνικές δομές, που κι οι ίδιες ήταν σε μια περίοδο μετασχηματισμού και, απ’ αυτή την άποψη, η αρχή της δεκαετίας του 1860 σημαδεύει μια σημαντική καμπή. Η θεμελιώδης αρχή της ριζοσπαστικής σκέψης στις δεκαετίες του 1830 και 1840 -της οποίας ο Χέρτσεν ήταν ο πιο ταλαντούχος εκ­φραστής- και ο ακατάλυτος πυρήνας της, συνίσταται στην ιδέα ότι επαναστατική είναι μόνον η κριτική και η καταστροφή του υφιστάμε­νου κόσμου. Όλες οι εποικοδομητικές αρχές που προβάλλονται εκ των προτέρων, διατρέχουν τον κίνδυνο, όπως μπορεί κανείς να δει σήμερα, να αφομοιωθούν από το σύστημα.

Αυτή είναι επίσης η σημαντικότερη πλευρά της κληρονομιάς που μεταβιβάστηκε στην επόμενη γενιά, μια γενιά που έδωσε ζωή στον ποπουλισμό του οποίου τα θεμέλια είχαν βάλει ο Χέρτσεν, ο Ογκάρεφ και ο Μπακούνιν. Μόνο που αυτός ο ποπουλισμός εξελισσόταν μοιραία προς το Γιακωβινισμό και τα «οργανωτικά» συστήματα. Όλες οι αρχές που είχαν εκτεθεί νωρίτερα και όλες οι προειδοποιήσεις σαρώθηκαν από την άνοδο μιας νέας τάξης, μιας τάξης που προσεταιρί­στηκε την σοσιαλιστική σκέψη απλά και μόνο για να την μετατρέψει σε μια ιδεολογία κατ’ εικόνα των βλέψεών της. Πρέπει να προστεθεί, παρόλα όσα έχουν ειπωθεί περί του αντιθέτου, πως όταν ο Μαρξισμός ρίζωσε μόνιμα στη Ρωσία, στη δεκαετία του 1890, η εμφάνισή του δεν πρέπει να θεωρηθεί αυθαίρετη.

Η όλη εξέλιξη της Ρώσικης σκέ­ψης, κατά τη διάρκεια των 20 χρόνων που προηγήθηκαν αυτού, είχε προετοιμάσει το έδαφος για ένα σύστημα ικανό να αναλάβει ό,τι είχε αφήσει ανολοκλήρωτο ο Γιακωβινισμός, ένα σύστημα που φαινόταν ανώτερο στη διανόηση επειδή τώρα ήταν εντελώς απογυμνωμένο από τα ποπουλιστικά στοιχεία που επιβάρυναν τον εγχώριο σοσιαλισμό. Για να κατανοήσουμε τη φύση της εξέλιξης αυτής, είναι απαραί­τητο να εξετάσουμε τον μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών στη Ρωσία μέχρι τον 19ο αιώνα. Το πιο εκπληκτικό στην εξέλιξη αυτή είναι η εμφάνιση μιας τάξης διανοουμένων, της διανόησης, η οποία εξέφραζε το επαναστατικό σχέδιο μέχρι την εκπλήρωσή του το 1917.

Φυσικά, η διανόηση ως τάξη δεν ήταν δημοφιλής στη Ρωσία, η ύ­παρξή της μπορεί να παρατηρηθεί σε όλες τις χώρες που είχαν γνωρί­σει την καπιταλιστική ανάπτυξη. Όμως, ενώ στη Δύση, την Ευρώπη ή την Αγγλία, λόγου χάρη, παρέμεινε ελάχιστα διακριτή από την καπι­ταλιστική αστική τάξη, της οποίας τα προνόμια απολάμβανε και από την οποία συχνά προέκυψε. Στη Ρωσία, έγινε γρήγορα μια αυθύπαρ­κτη τάξη διότι μια εγχώρια αστική τάξη, με την οικονομική έννοια του όρου, εμφανίστηκε, στην πραγματικότητα, στις αρχές του 20ου αιώνα. Η τελευταία δεν είχε καταρχήν καμιά θεσμική υπόσταση όπως δεν είχε και κανένα κύρος σε μια κοινωνία που χαρακτηριζόταν ακό­μη από μια φεουδαλική δομή.

Πάνω από όλα, δεν είχε οικονομική υπόσταση, αφού η γη και, συνακόλουθα, το κεφάλαιο που θα μπο­ρούσε να επενδυθεί, βρίσκονταν στα χέρια των ευγενών, αλλά οι τε­λευταίοι ήταν εντελώς αναπαραγωγικοί, περνούσαν μια αργόσχολη ζωή ή ήταν στην υπηρεσία της Τσαρικής γραφειοκρατίας, παρόλα αυ­τά όμως αποταμίευαν ελάχιστα και ακόμα λιγότερο, ενδιαφέρονταν για τις προοπτικές επενδύσεων στη βιομηχανία ή το εμπόριο. Τα Ου­ράλια θα εκβιομηχανίζοντο με διαταγές του Τσάρου, ο οποίος υπο­χρέωσε μερικούς πλούσιους εμπόρους και σιδηροπώλες να ιδρύσουν εργαστήρια και εργοστάσια σ’ ένα ορισμένο σημείο, εφοδιάζοντάς τα με τον αναγκαίο μηχανικό εξοπλισμό και το αντίστοιχο εργατικό δυ­ναμικό.

Έτσι, δεν υπήρξε στη Ρωσία μια αστική τάξη με την κλασική επι­χειρηματική νοοτροπία που συναντάμε στις δυτικές χώρες. Όμως, τα σπέρματα μιας αστικής τάξης όντως υπήρχαν κάπου μεταξύ των α­ναλφάβητων αγροτών και της ξεπεσμένης αριστοκρατίας της οποίας η επιβίωση και η ευημερία εξαρτώντο από τον μετασχηματισμό της οικονομίας. Ωστόσο, η Ρώσικη διανόηση δεν είχε κεφάλαιο, με απο­τέλεσμα να στερείται εμπορικής νοοτροπίας - δεν ήταν εξοικειωμένη με τις ιδέες της επένδυσης, της παραγωγικότητας και του κόστους. Το μορφωτικό της επίπεδο και η επαγγελματική της απασχόληση (στην κυβέρνηση, την γραφειοκρατία, τον τριτογενή τομέα) από την άλλη μεριά, σήμαιναν ότι είχε αποκτήσει μια τεχνοκρατική, διευθυντική νοοτροπία πολύ πριν αναπτυχθεί αυτή στη Δ. Ευρώπη.

Το Ρώσικο επαναστατικό κίνημα ταυτίστηκε σε μεγάλο βαθμό με τη διανόηση, παρότι η ακριβής του σύνθεση ποίκιλε μεταξύ 1830 και 1890. Μεταξύ 1825 και 1860, αναφερόμαστε σε μια κατηγορία αποτελούμενη από ευγενείς, ακόμη και αριστοκράτες. Τα πανεπιστήμια, οπωσδήποτε, ήταν ουσιαστικά κλειστά για τους κοινούς θνητούς πριν από τη βασιλεία του Αλεξάνδρου Β' και η ριζοσπαστική διανόηση των δεκαετιών 1830 - 1840, προερχόταν από την γαιοκτητική αριστοκρα­ τία (υπήρξαν ελάχιστες εξαιρέσεις, κυρίως ο Μπελίνσκι και ο Ναντέζντιν, που ήταν κοινοί θνητοί). Αυτό το χαρακτηριστικό, μας πρόσφερε επίσης το κλειδί του σοσιαλισμού του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, δηλαδή, την ειδικά αριστοκρατική του γεύση.

Δηλαδή, μερικά από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του, τα είχε δανειστεί από τη φεουδαλική νοοτροπία. Ήταν βαθιά ριζοσπαστικός κι εντελώς ανιδιοτε­λής. Μην επιδιώκοντας πλούτη ούτε προνόμια, ένας Χέρτσεν δεν μπορούσε να απαιτήσει τίποτα λιγότερο από την ολότητα. Εφόσον δεν επιδίωκε την εξουσία, την οποία απεχθανόταν, ήταν φυσικός ε­χθρός κάθε είδους εξουσίας. Ταυτιζόμενοι με την τεράστια λαϊκή μά­ζα, οι νεαροί αυτοί αριστοκράτες έλπιζαν ότι η μάζα θα ανέβαινε στο δικό τους επίπεδο συνείδησης, πάνω απ’ όλα όμως, η θέση τους τούς είχε κάνει εξαιρετικά ευαίσθητους.

Απέναντι στους κινδύνους που ελ­λοχεύουν σε όλα τα συστήματα «πληβειακής» προέλευσης και με ένα αξιοθαύμαστα προφητικό αισθητήριο ανακάλυπταν τις κρυφές βλέ­ψεις των συστημάτων αυτών. Όσο αδιάλλακτος κι αν ήταν, ο βασικά αριστοκρατικός σοσιαλι­σμός υπήρξε ανώτερος ως προς το περιεχόμενο των αιτημάτων του και μπορεί να περιγράφει ως ουτοπικός μόνο στο μέτρο που δεν κατόρθωσε να συλλάβει, η τουλάχιστον τόσο ικανοποιητικά, την αδυνατότητα άμεσης πραγμάτωσής του. Ο Χέρτσεν, όμως, δεν έτρεφε κα­μιά αυταπάτη ως προς αυτό.

Αντιθέτως, η αδιαλλαξία του ήταν από­λυτα δικαιολογημένη, όπως θα έδειχνε η μετέπειτα ιστορία και η ση­μερινή γενιά επαναστατών, που έχει ζήσει μέσα στην αφθονία των υπερεκβιομηχανισμένων χωρών, μπορεί κάλλιστα να καταλήξει, υιο­θετώντας το σχέδιο του Ρώσου προμαρξιστή. Από την άλλη μεριά, η πρώτη γενιά επαναστατών δεν ήταν παρά δογματική σ’ ό,τι αφορά τα μέσα. Εναποθέτοντας τις ελπίδες της στην αυτόνομη δράση της αγροτιάς (δηλαδή, στη συντριπτική πλειοψηφία των καταπιεσμένων της περιόδου εκείνης), δεν προτίθετο διόλου να υποκινήσει τον αυθορμητισμό της δεύτερης.

Είχε συλλάβει τους μίνι­μουμ όρους για την αληθινή της απελευθέρωση, αλλά δύσκολα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχε χαράξει ένα χρονοδιάγραμμα ή ένα δρομολόγιο. Η γενιά των ποπουλιστών των δεκαετιών 1860 - 1870, παρέμεινε πι­στή σ’ αυτό το πρόγραμμα, σ’ ό,τι αφορά τους στόχους, ενώ τα ιδανι­κά της εξακολουθούσαν να είναι τα αρτέλ, ο φεντεραλισμός, η αγρο­τική επανάσταση. Ενώ ήταν πλήρως διαποτισμενη από τα ελευθεριακά αιτήματα του Χέρτσεν, η νέα γενιά ήταν πολύ πιο ανυπόμονη σ’ ό,τι αφορούσε τα αποτελέσματα. Τα άρθρα του Τσερνισέφσκι στην «Contemporary» διαβάζονταν αχόρταγα, ενώ το βιβλίο του «Τι να κάνουμε;» (1863) έγινε το ευαγγέλιο της γενιάς αυτής.

Ο Τσερνιτσέφσκι γεφύρωσε τις δυο περιόδους: θαύμαζε ακόμη τους Φουριέ και Σαίν Σιμόν, ενώ μελετούσε προσεκτικά την πολιτική οικονομία και επικροτούσε την πρόταση του Λουί Μπλαν για την οργάνωση των εργατών. Επίσης, πίστευε ότι η Ρωσία μπορούσε και έπρεπε να ξεπεράσει τη φάση της αστικής ανάπτυξης, πρότεινε όμως, ταυτόχρο­να, την κρατική παρέμβαση προκειμένου να βοηθηθεί η ίδρυση εργα­τικών και αγροτικών συνεταιρισμών. Παρόμοια, ήταν πιο αισιόδοξος από τον Χέρτσεν ως προς την απελευθερωτική δυνατότητα της επι­στήμης.

Στο Λονδίνο, είχε ήδη ιδρυθεί η πρώτη οργάνωση της «Zemlia i Volia» (Γη και Ελευθερία), αλλά υπερβολικά επηρεασμένη απ’ τον Τσερνιτσέφσκι, είχε εγείρει το ζήτημα της ανάγκης να καθοδηγεί το αγροτικό κίνημα η διανόηση (το πρόγραμμά της γράφτηκε το 1861) και η ομάδα «Νέα Ρωσία», με την διακήρυξή της υπό το ίδιο όνομα (1862) προσέγγισε περισσότερο τον Γιακωβινισμό και επιδίωξε να μεταφυτεύσει τη μέθοδο του Μπαρμπίς στο Ρώσικο έδαφος. Το πε­ριεχόμενο της επιδιωκόμενης επανάστασης παραμένει κοινωνικό, κατά την παράδοση του Ροβεσπιέρου και της επαναστατικής δικτατο­ρίας.

Ο μηδενισμός, ο οποίος ήταν περισσότερο μια διανοουμενίστικη μόδα παρά ένα πολιτικό κίνημα, συνέχισε ν’ ανθεί, αναδεικνύοντας αυτά τα Γιακωβίνικα και ελιτίστικα χαρακτηριστικά μετά το 1863 και την κατάρρευση των ελπίδων που γέννησαν οι απόπειρες για με­ταρρυθμίσεις. Οι μηδενιστές ήταν αδιάλλακτοι θετικιστές, που ορκί­ζονταν μόνον στο όνομα των θετικών επιστημών, ενώ περιφρονούσαν όποιον δεν τους καταλάβαινε. Γι’ αυτούς, η σωτηρία δεν θα ερχόταν ούτε από το λαό ούτε από μεταρρυθμίσεις, αλλά μόνον από τα μορ­φωμένα στρώματα του πληθυσμού - του οποίου θεωρούσαν τους εαυ­τούς τους ως τα καλύτερα προϊόντα.

Στη δεκαετία του 1860, εμφανίστηκαν επίσης οι πρώτες, βραχύβιες επαναστατικές ομάδες, που οργανώθηκαν σε μυστικές εταιρείες και ήταν υπέρ της τρομοκρατίας. Ο Νετσάγιεφ ήταν ένας τυπικός εκ­πρόσωπος των επαναστατών αυτών, οι οποίοι ήταν θαυμαστές της αγροτιάς και της φυσικής της οργάνωσης και συνεπαρμένοι από τον θετικισμό και τον ιστορικό τους ρόλο. Ο Νετσάγιεφ είχε επηρεαστεί τόσο από τον Μπακούνιν όσο και από την συνωμοσία του Μπαμπέφ, ονειρευόταν να οργανώσει το «διανοητικό προλεταριάτο», επιβάλλο­ντας σ’ αυτό μια επαναστατική επιτροπή της οποίας η εξουσία δεν θα εξαφανιζόταν μετά την επανάσταση.

Όμως εκείνος που θ’ αποτελούσε τον εκπρόσωπο καθώς επίσης και τον θεωρητικό του Ρώσικου Γιακωβινισμού ήταν ο Κάτσεφ. Ήταν αμετακίνητος στην πίστη του στον οικονομικό υλισμό του και πί­στευε στην υπεροχή ενός εξουσιαστικού κράτους, το οποίο θα έπαιζε το ρόλο του αληθινού αρχιτέκτονα της κοινωνικής επανάστασης. Η έλευση του κράτους απαιτούσε τη σύσταση μιας πολιτικής δύναμης, καθώς οι μάζες ήταν ανίκανες ν’ αποτινάξουν το ζυγό τους χωρίς βο­ήθεια. Επομένως, ήταν χρέος της ελίτ των διανοουμένων ν’ οικοδο­μήσει αυτή τη δύναμη με τη μορφή ενός πολιτικού κόμματος.

Ο Κάτσεφ, προφανώς, δεν είχε τίποτα να διδαχθεί από τον Λένιν και τον Τρότσκι: τουλάχιστον αυτός είχε εκθέσει το σχέδιό του με απόλυτη σαφήνεια, χωρίς ν’ αποκρύψει την άποψή του ότι η διανόη­ση και ειδικότερα τα πιο προωθημένα στοιχεία της, θα πραγματο­ποιούσε την επανάσταση αντί των μαζών. Μολοντούτο, οι στόχοι και η ταξική ανάλυση του Κάτσεφ δεί­χνουν ότι εξακολουθούσε να βρίσκεται υπό την επιρροή του ποπουλισμού: το εξισωτικό κράτος εκλαμβάνετο ως αναπαραγωγή της αυ­τονομίας της κοινότητας του χωριού. Ο αγώνας τον οποίο οραματιζό­ταν στρεφόταν κατά των ευγενών, ενώ τα οφέλη θα τα αποκόμιζαν μάλλον οι αγρότες παρά οι εργάτες.

Όλες αυτές οι βολονταριστικές και μικροπολιτικές αντιλήψεις για τον αγώνα, κορυφώθηκαν μεταξύ 1860 - 1870, γεννώντας το κίνημα «κοντά στον λαό» και, συνακόλουθα, την τρομοκρατία. Το 1863 έγινε η πρώτη προσέγγιση των αγροτών. Μέχρι τότε, το επαναστατι­κό κίνημα, που αποτελείτο κυρίως από σπουδαστές, ήταν εντελώς αποκομμένο απ’ τον λαό, ιδιαίτερα όμως μεταξύ 1869 και 1873, θ’ ανακάλυπτε την πραγματικότητα της αγροτικής ζωής, όταν εκατοντά­δες ακόμα και χιλιάδες, διανοούμενοι συνέρρεαν στα χωριά. Κάποιοι εγκαταστάθηκαν εκεί για να ζήσουν ανάμεσα στους αγρότες, όμως οι περισσότεροι απ’ αυτούς επέστρεψαν στην πόλη τους απογοητευμέ­νοι.

Οι χωρικοί ήταν αμόρφωτοι και δεν μπορούσαν ούτε να διαβά­σουν τα φυλλάδια που οι διανοούμενοι είχαν φέρει μαζί τους, αλλά το χειρότερο ήταν η ανακάλυψη ότι οι χωρικοί ήταν απόλυτα αφοσιωμένοι στον Τσάρο και ότι προβλήματα είχαν μόνο με τους ευγενείς. Τέλος, φυσικά, ήταν αδύνατο να επιχειρήσουν την παραμικρή δράση λόγω του απολυταρχικού αστυνομικού κράτους, αυτά τα ρεύ­ματα εσωτερικής μετανάστευσης τα διαδέχθηκαν μαζικές συλλήψεις. Οι επαναστατικοί κύκλοι δεν ήταν δυνατόν να μην αντλήσουν τα δικά τους συμπεράσματα. Προτού διανοηθεί κανείς να εκπαιδεύσει τις μάζες και να τις προσηλυτίσει στο σοσιαλισμό, ήταν αναγκαίο να δημιουργήσει τις κατάλληλες πολιτικές συνθήκες.

Ήταν επιτακτικό να στραφεί ο αγώνας ενάντια στο κράτος. Η θεωρία της δεύτερης «Zemlia i Volia» ήταν απόρροια της απογοήτευσης και το συμπέρα­σμα ήταν ότι οι υπέρμαχοί της δεν έπρεπε να περιμένουν μέχρι οι α­γρότες να διεξάγουν την κοινωνική επανάσταση, αλλά να προπορευθούν και ενώ το περιεχόμενο των αιτημάτων του κινήματος παρέμενε ποπουλιστικό, είχε αρχίσει ήδη να επισκιάζεται από το ζήτημα των μέσων: συγκεντρωτική οργάνωση, υποκίνηση εξεγέρσεων, σχεδιασμένη τρομοκρατία. Στα 1877 - 1878 και μετά, η προπαγάνδα ενισχυόταν από την διάπραξη βομβιστικών ενεργειών, δολοφονιών κ.λ.π. Το 1878, η Βέρα Ζασούλιτς δολοφόνησε τον Τρέποφ, ενώ το 1881, δο­λοφονήθηκε ο Αλέξανδρος Β'.

Ωστόσο, δεν πρέπει κανείς να σχηματίζει την εντύπωση ότι αυτή η εξέλιξη συντελέσθηκε χωρίς αντίσταση και διχογνωμίες μέσα στους κόλπους του επαναστατικού κινήματος. Αντιθέτως, δεν έλειψαν οι επικριτές, από τον Χέρτσεν ο οποίος κατηγόρησε τους νεαρούς ακτιβιστές για «Μπαμπουβισμό» και τον Μπακούνιν που προειδοποίησε για τους κινδύνους του θετικισμού που απειλούσαν τη νέα γενιά, μέ­χρι τον Πιότρ Λαβρώφ, ο οποίος υποστήριζε ότι οι μάζες δεν επιθυμούσαν την αντικατάσταση της παλιάς κυβέρνησης από μια νέα και ότι η επανάσταση έπρεπε να προέλθει από τον ξεσηκωμό «φυσικών» συσπειρώσεων.

Μέσα στην ίδια τη Ρωσία, υπήρχαν διαφορές μεταξύ εκείνων που έβλεπαν την επανάσταση ως ένα αυθόρμητο φαινόμενο -ως ένα είδος γενικευμένης εξέγερσης- και εκείνων που ήθελαν να κατακτήσουν την εξουσία μέσω συνωμοσίας και να χρησιμοποιήσουν την κρατική μηχανή για να πραγματοποιήσουν την κοινωνική αλλα­γή. Με τον ένα τρόπο ή τον άλλο, η έλλειψη ανταπόκρισης των αγρο­τών επιτάχυνε την αδυσώπητη πορεία προς την οργάνωση και την «πολιτική δουλειά». Η επιθυμία για αποτελεσματικότητα ήταν εμφανώς ορατή μεταξύ των μελών της «Narodnaia Volia», τα οποία ήταν υπέρ της τρομοκρατίας και πίστευαν στην ανάγκη ενός λαϊκού κόμ­ματος.

Ήταν ήδη έτοιμα να επικροτήσουν την ανάδυση ενός κράτους μέσα από την επανάσταση. Όντως, η επιθυμία της Ρώσικης διανόησης για αποτελεσματικότητα παρέμεινε αμείωτη καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα: ενώ οι πρώτες γενιές είχαν επικεντρώσει την προσοχή τους στα προβλήματα της διανομής, τα προβλήματα της παραγωγής και της οργάνωσης απασχόλησαν τους διαδόχους τους των δεκαετιών 1870 και 1880. Η διανόηση κατέληξε να αισθάνεται υπεύθυνη για το μέλλον της Ρώσικης οικονομίας και για την κοινωνική εξέλιξη γε­νικότερα. Η επιθυμία της να ''επαναστατικοποιήσει'' χρωματίζεται από την επιθυμία να το κάνει έχοντας ένα συγκεκριμένο σκοπό.

Η εμφάνιση του Γιακωβινισμού Ρώσικου τύπου αποτελεί το ση­μαντικότερο φαινόμενο, καθώς συνέπεσε με τη δημιουργία ενός α­στικού προλεταριάτου. Το 1879, υπήρχαν 1.189.000 εργάτες και το πρώτο απεργιακό κύμα ξέσπασε στη δεκαετία του 1870 (στην υφαντουργική βιομηχανία της Αγίας Πετρούπολης). Οι ποπουλιστές έκαναν αγκτιτάτσια μεταξύ των εργατών, επωφελούμενοι απ’ αυτό για να «έρθουν σ’ επαφή» με την ύπαιθρο, με την οποία οι τελευταίοι διατηρούσαν στενή σχέση. Επίσης, κατάφεραν να προσηλυτίσουν έναν αριθμό εργατών στον ποπουλισμό, σχηματίζοντας έτσι μια εργα­τική ελίτ η οποία θα ενσωματωνόταν σιγά-σιγά, στην διανόηση.

Όμως, το σημαντικότερο ήταν ότι οι πρώτες εργατικές οργανώ­σεις έκαναν επίσης την εμφάνισή τους τον ίδιο περίπου καιρό (η ένω­ση εργατών Ν. Ρωσίας, η ένωση εργατών Β. Ρωσίας κ.λ.π.), αλλά ενώ ασπάζονταν την ιδεολογία της διανόησης (και ιδιαίτερα, τον Μπακουνινισμό), δυσπιστούσαν προς την τελευταία και ήταν, ενίοτε, σαφώς εχθρικές προς αυτή. Μερικές απ’ αυτές εξέφραζαν μεγαλόφω­να την επιθυμία ν’ αφεθεί, σ’ εκείνους κυρίως που αφορούσε, η ορ­γάνωση των προλεταριακών μαζών. Η εχθρότητα αυτή βρήκε συ­γκεκριμένη έκφραση κυρίως στην άρνηση διανομής ποπουλίστικων φυλλαδίων μεταξύ των αγροτών, όμως, παρά την αντίσταση αυτή, οι διανοούμενοι είχαν αρχίσει να οργανώνουν τους εργάτες. Οι Άξελροντ, Τσεντρίν και Πλεχάνωφ ήταν ήδη ενεργοποιημένοι σ’ αυτόν το τομέα.

Υπήρξαν έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ εκείνων που παρέ­μεναν πιστοί στους ποπουλιστικούς σκοπούς και οι οποίοι έλπιζαν ότι θα μπορέσουν ν’ αποφύγουν μια καπιταλιστική φάση στη Ρωσία και σ’ εκείνους τους μελλοντικούς σοσιαλδημοκράτες, νομιμόφρονες Μαρξιστές και αριστερούς φιλελεύθερους, οι οποίοι πίστευαν ότι ο σοσιαλισμός θα προέκυπτε απ’ την εξέλιξη του καπιταλισμού. Οι πρώτοι προσέβλεπαν στην ύπαιθρο, οι δεύτεροι στις πόλεις. Ωστόσο, ήταν κι οι δυο προσκολλημένοι στις πολιτικές μορφές της επανάστα­σης και πεπεισμένοι για την ανάγκη καθοδήγησης των μαζών και εγκαθίδρυσης του σοσιαλιστικού κράτους πριν από την οικοδόμηση του ίδιου του σοσιαλισμού.

Η εξέλιξη αυτή ουσιαστικά ολοκληρώθηκε στις αρχές της δεκαε­τίας του 1880 και μια συγκεκριμένη μορφή του ποπουλισμού ηττήθηκε, τώρα, δεν ήταν πλέον παρά θέμα χρόνου για να οργανωθεί η διανόηση με έναν αποτελεσματικότερο τρόπο, τρόπο στενά συνδεδεμένο με τη λογική του ανερχόμενου καπιταλισμού. Το 1893, ιδρύθηκε στην Αγία Πετρούπολη μια Μαρξιστική ομάδα, η οποία θα κατεύθυνε τους εργατικούς κύκλους της πόλης και το 1898, διεξήχθη το πρώτο συνέδριο των σοσιαλδημοκρατών. Έτσι, ο Ρώσικος μαρξισμός ήταν τελικά εκείνος που πρόσφερε στη διανόηση την πλέον πρόσφορη ιδε­ολογική της έκφραση.

Η σταδιακή αντικατάσταση ενός ανοικτού, μη εξουσιαστικού σο­σιαλισμού από μια ιδεολογία που απαιτούσε οργάνωση και την κα­τάληψη της εξουσίας για λογαριασμό του λαού, δεν ήταν απλώς κάτι τυχαίο. Αντιστοιχούσε στη νέα σύνθεση του επαναστατικού κινήμα­τος που κι αυτό δεν ήταν παρά το αποτέλεσμα του αργού μετασχημα­τισμού των Ρώσικων κοινωνικών δομών. Ενώ στις δεκαετίες του 1830 και του 1840, η διανόηση ήταν ταυτισμένη με ένα τμήμα της αριστοκρατίας (και, επομένως, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ειπωθεί ότι αποτελούσε τάξη), τις δεκαετίες που ακολούθησαν, στρατολογούσε τα μέλη της από τις τάξεις των περιθωριακών διανοουμέ­νων.

Αυτοί προήρχοντο από τον κλήρο, την ξεπεσμένη, κατώτερη αριστοκρατία και τους ''miesh chanstuo'' (μια δομική κατηγορία κατοί­κων των πόλεων: τεχνίτες και μικροκαταστηματάρχες). Είχαν κόψει κάθε δεσμό με την τάξη στην οποία ανήκαν και, επομένως, δεν είχαν καμία νομική υπόσταση. Οι περιθωριακοί αυτοί διανοούμενοι ήταν εντελώς αποξενωμένοι απ’ το σύστημα: δεν αναγνωρίζονταν επίσημα ως κοινωνική κατηγορία και, συνεπώς, δεν συνιστούσαν οργανικό μέρος της Ρώσικης κοινωνίας. Επιπλέον, είχαν πλήρη συνείδηση ότι το ταλέντο και η ενεργητικότητά τους δεν αξιοποιούνταν πλήρως.

Θεωρούσαν την ομάδα τους σαφώς ανώτερη των άλλων τάξεων (κάτι που αποτελεί χαρακτηριστι­κό του μηδενισμού), αλλά δεν έβρισκαν τρόπο για να επιβεβαιώσουν την ανωτερότητά τους. Η πικρία που αισθάνονταν ήταν τόσο έντονη ώστε αποτέλεσε μια από τις κατευθυντήριες δυνάμεις ολόκληρου του επαναστατικού κινήματος, τους έκανε όμως επίσης υποψήφιους ηγέτες ενός συστήματος που εξελισσόταν προς τον βιομηχανικό καπιτα­λισμό, μέσα στα πλαίσια του οποίου θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν οι επαγγελματικές και διανοητικές τους ικανότητες. Αυτό, λοιπόν, ήταν το ακριβώς αντίθετο του ανιδιοτελούς, γενναιόφρονος σοσιαλισμού τον οποίο πρέσβευαν οι πρωτοπόροι της Ρώσικης ριζοσπαστικής σκέψης.

Ασυνείδητα εν γένει, ο σοσιαλισμός τους μετατράπηκε σταδιακά σε δόγμα που στηρίχθηκε τελικά στην αναπόφευκτη σύνδεσή τους με την εξουσία. Η εξέλιξη αυτή δεν ολο­κληρώθηκε παρά γύρω στα τέλη του αιώνα, με την εκβιομηχάνιση της Ρωσίας και τη διαμόρφωση μιας αληθινής μεσαίας τάξης διανο­ουμένων, εξέλιξη που επιταχύνθηκε από τις μεταρρυθμίσεις της δε­καετίας του 1860: κατάργηση της δουλοπαροικίας, δημιουργία μιας προσωρινής διοίκησης, αναμόρφωση του νομικού συστήματος. Το 1867, η κατηγορία των επαγγελματιών διανοουμένων συνιστούσε μια αυθεντική κοινωνική τάξη που αντιπροσώπευε κάπου 500.000 άτομα.

Φυσικά, μόνο τα κατώτερα στρώματα της τάξης αυτής τάσσονταν υπέρ της επανάστασης, τα «ανώτερα κλιμάκια της διανόησης» παρέ­μεναν, στις αρχές του 20ου αιώνα, αθεράπευτα συντηρητικά ή αδιά­φορα απέναντι στον φιλελευθερισμό. Η σύνθεση του επαναστατικού κινήματος εξελίχθηκε ως εξής: αποτελούμενο σχεδόν εξ ολοκλήρου από αναρχικούς στα 1830 - 1840, ε­μπεριείχε ακόμη αρκετούς ευγενείς (αν και κατώτερης βαθμίδας: την επαρχιακή, ξεπεσμένη αριστοκρατία) στα 1860 - 1870 και συνίστατο σχεδόν αποκλειστικά από κοινούς θνητούς, που προέρχονταν από τα κατώτερα στρώματα της διανόησης, στα 1800 - 1900.

Η εκτροπή του ριζοσπαστικού σχεδίου σε εξουσιαστική ιδεολογί­α, που προέκυψε από την εξέλιξη των κοινωνικών δομών της Ρωσίας κατά τον 19ο αιώνα, δεν συντελέστηκε χωρίς αντίσταση. Όμως η ρι­ζοσπαστική εναλλαγή ήταν τώρα υποχρεωμένη να βρει καταφύγιο στα κείμενα των σεκτών ή στις προφητείες απομονωμένων αγωνι­στών, παρόλα αυτά όμως συνέχισε να υπάρχει και η φωνή της καταπνίγηκε μόνον όταν τερματίστηκε ο εμφύλιος πόλεμος στη Ρωσία.

ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

Μια Πρώιμη Κριτική

Πριν από την αργή έκλειψή του, ο Ρώσικος σοσιαλισμός, τόσο ο Ποπουλιστικός όσο και ο αναρχικός, ανέπτυξε μια πρώιμη κριτική των κρατιστικών συστημάτων σκέψης και, ιδιαίτερα, του Μαρξισμού. Όπως είδαμε, ο Χέρτσεν μιλούσε ήδη για Μπαμπουβισμό αναφορικά με τα συνθήματα της νέας γενιάς επαναστατών στη δεκαετία του 1860 και ο αληθινός Ρώσικος σοσιαλισμός, στις δεκαετίες του 1860 και του 1870, εξακολουθούσε να είναι διχασμένος ανάμεσα στις δυο παραδόσεις που ακόμη δεν φαίνονταν ότι ήταν αντίθετες, αλλά που θα οδηγούσαν στη συνέχεια σε εντελώς ασυμβίβαστες θεωρίες περί επανάστασης.

Η μια από τις παραδόσεις αυτές έχει τις ρίζες της στον Γερμανικό ιδεαλισμό, στην φαινομενολογία του Χέγκελ και στον Γαλλικό ουτο­πικό σοσιαλισμό, οδηγώντας σ’ έναν σοσιαλισμό κατ’ ουσίαν αριστοκρατικό, ο οποίος γέννησε αργότερα τον ποπουλισμό ή, ακριβέ­στερα, ένα από τα συστατικά του στοιχεία. Η άλλη παράδοση απορρέει άμεσα από τον Γαλλικό ορθολογισμό του 18ου αιώνα και την Μεγάλη Επανάσταση, ενώ ο Φουριέ και ο Χέρτσεν δυσπιστούσαν βαθύτατα απέναντι σ’ αυτή την Επανάσταση, που δεν είχε κάνει τίποτα περισσότερο από το να διακηρύξει τυπικές ελευθερίες, οι Γιακωβίνοι και οι εξουσιαστικοί σοσιαλιστές, απ’ την άλλη μεριά, την υιοθέτησαν ως αστέρι - οδηγό στο θεωρητικό ουρανό τους.

Οι πιο συνεπείς πρωταγωνιστές της Επανάστασης του 1789 ή­ ταν εκείνοι που επιθυμούσαν να την ωθήσουν ως την έσχατη λογική της συνέπεια -οι Ροβεσπιέροι και οι Μπαμπέφ- εκείνοι που σημάδεψαν βαθύτατα τους θεωρητικούς του κρατικού σοσιαλισμού: Λουί Μπλάν, Βάϊτλινγκ, Μπαρές και, κυρίως, τους Μάρξ και'Ενγκελς. Ο Γιακωβίνικος σοσιαλισμός εισήχθη στην Ρωσία πολύ νωρίς και πολύ γρήγορα (από το 1860 - 1865). Ο Κάτσεφ τον εκλαΐκευσε και τον προσάρμοσε στις Ρώσικες προτιμήσεις, συγχωνεύοντάς τον, δηλαδή, με τον εγχώριο ποπουλισμό.

Όλος ο συνακόλουθος ποπουλισμός θα μοιραζόταν αυτή την αμφιθυμία, που θα διαλυόταν μόνο με την οργάνωση του Μαρξιστικού κινήματος στη δεκαετία του 1890 (λ.χ., η Narodnaia Volia η οποία, μολοντούτο, ζητούσε το 1885, ένα επαναστατικό κόμμα εξωτερικό προς τη μάζα των εργατών και των αγροτών). Ενώ όμως ο Μαρξισμός εισήχθη στη Ρωσία ως οργανωμένο κίνημα μόνο στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, ήταν γνωστός σε ορισμένους στοχαστές πολύ νωρίτερα. Ο Κάτσεφ, λ.χ, υιοθέ­τησε τον ιστορικό υλισμό, ενώ ο Νετσάγιεφ, μετά την ρήξη του με τον Μπακούνιν, στράφηκε στον εξουσιαστικό κομμουνισμό, εμπνεόμενος από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Πάνω απ’ όλα, πολλοί Ρώσοι εξόριστοι στο εξωτερικό, προπαντός οι περίφημοι φοιτητές στην Ελβετία, είχαν εξοικειωθεί πλήρως μ’ ένα σύστημα σκέψης που ενέ­πνεε μια από τις φράξιες της Α' Διεθνούς. Τον ίδιο καιρό, οι φοιτη­τές αυτοί συμμετείχαν σ’ όλες τις συζητήσεις με τους ποπουλιστές που γίνονταν τότε, εκδίδοντας επίσης περιοδικά και σχηματίζοντας επαναστατικές ομάδες. Με άλλα λόγια, η κριτική του Μαρξισμού ήταν γνωστή στη Ρωσία πριν από την ίδρυση οποιουδήποτε Μαρξιστικού κόμματος. Ο Μπακουνινισμός είχε αρχίσει να διαδίδεται στην Ρωσία από τη δεκαετία του 1870 και μετά, είτε άμεσα είτε μέσω των οπαδών του.

Ο Μπα­κούνιν δεν ήταν ο πρώτος που άσκησε κριτική στον Μάρξ, όμως οι κριτικές του ήταν οι πιο σθεναρές κι έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μας διότι αποτελούν τη βάση ενός τύπου σκέψης που διαιωνίζεταί μέ­σω του αναρχισμού και διότι συγγενεύουν πολύ μ’ εκείνες που εκ­φράζει σήμερα η ριζοσπαστικότητα, πράγμα που σημαίνει ότι 100 χρόνια αργότερα, η κριτική του Μπακούνιν μας φαίνεται ότι διαθέτει μια εκπληκτικά προφητική ιδιότητα. Η Μπακουνινική κριτική επικεντρώνεται σε δυο βασικά προβλή­ματα: τις λανθάνουσες τάσεις της κατηγορίας των διανοουμένων και τις επιστημονικές προφάσεις μιας κοινωνικής θεωρίας. Η συνύπαρξη των δυο αυτών παραγόντων του φαινόταν ότι συνιστά την ουσία του κρατικού σοσιαλισμού.

Βεβαίως, η θέση του Μπακούνιν δεν είναι απαλλαγμένη από κάθε σύγχυση και δεν κάνει μια σαφή διάκριση μεταξύ της άρνησης του κράτους γενικότερα και της άρνησης του Μαρξιστικού κράτους και το σημαντικότερο, δεν επεξηγεί τα επιχειρήματά του με μια ανάλυση των οικονομικών δομών του βιομηχανι­κού καπιταλισμού και της σύνδεσής τους με την εξέλιξη των κοινω­νικών δομών. Η ανάλυσή του είναι κάπως αφηρημένη απ’ αυτή την άποψη και περιορίζεται σε μια σειρά αναφορών φιλοσοφικού επιπέ­δου. Μολοντούτο, οι αναφορές αυτές προβλέπουν το μέλλον κι επι­πλέον, έμελλε ν’ ασκήσουν μια βαθύτατη επίδραση στον μεταγενέ­στερο αναρχισμό και, ειδικότερα, στον Ρώσικο αναρχισμό.

Όσο για τους διανοούμενους ή «σοφούς», όπως τους αποκαλούσε ο Μπακούνιν, αυτοί εμφορούνται από μια αίσθηση ανωτερότητας που είναι αποτέλεσμα της παιδείας τους. Εξαιτίας αυτής της υποτιθέμενης ανωτερότητας συμπεραίνουν ότι η μελλοντική τους κυριαρχία ως τά­ξη είναι όχι μόνον αναγκαία αλλά και αναπόφευκτη. Είναι η τάξη ε­κείνη που «εν ονόματι της επίσημα αναγνωρισμένης σοφίας της και της υποτιθέμενης διανοητικής της ανωτερότητας, πιστεύει ότι είναι προορι­σμένη να εξουσιάζει τις μάζες». Είναι η τάξη εκείνη που πρόκειται να ιδιοποιηθεί το κράτος, όπως προέβλεπε η μαρξιστική θεωρία, για να κυριαρχήσει έτσι πάνω στις μάζες.

Αυτή η τάξη, επομένως, αντι­προσωπεύει μια νέα αριστοκρατία κι από όλες τις αριστοκρατίες είναι η πλέον μισητή και η πλέον αλαζονική - είναι το τελευταίο καταφύγιο του πνεύματος της κυριαρχίας. Το Μαρξιστικό κράτος θα σηματοδοτήσει τη βασιλεία της επι­στημονικής διανόησης. Θα βασίζεται σε μια νέα ιεραρχία πραγματι­κών και φανταστικών σοφών και η κοινωνία θα διαιρεθεί σε μια μειοψηφία που κυριαρχεί εν ονόματι της επιστήμης και στην τεράστια, αμόρφωτη πλειοψηφία. Στην περίπτωση αυτή, ο Μπακούνιν προειδο­ποιεί, «φυλαχθείτε από τις αδαείς μάζες». Διότι κι αυτή είναι η δεύτερη πλευρά της κριτικής του, δεν έχουμε να κάνουμε με οποιαδήποτε τυραννία, η εν λόγω τυραννία θα ισχυρισθεί ότι η δικαιολόγησή της βρίσκεται στην επιστήμη.

Όμως η επι­στήμη ως τέτοια δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον, στον ίδιο βαθμό που δεν μπορεί και να νομιμοποιήσει ένα κοινωνικό καθεστώς. Για τον Μπακούνιν, η Ιστορία καθορίζει τη δράση των ανθρώπων, η στα­θερή τους επιθυμία για απελευθέρωση και όχι τα σχέδια των διανο­ούμενων. Όμως οι διανοούμενοι προσκολλήθηκαν σ’ επιστημονικές βεβαιότητες λες και ήταν μια νέα θρησκεία: ο θετικισμός τους είναι απλώς στην υπηρεσία των πολιτικών τους φιλοδοξιών. Οι «δογματικοί επαναστάτες» θεωρούν ότι η επανάσταση ανοίγει τερά­στιες προοπτικές για την αξιοποίηση των ταλέντων τους. Πιστεύο­ντας ότι αντιλαμβάνονται τα πραγματικά συμφέροντα του λαού καλύ­τερα απ’ ό,τι ο ίδιος, υποθέτουν ότι η επιστημονική τους γνώση τους θέτει υπεράνω του λαού.

Παρά την προφητική της αξία, η ανάλυση του Μπακούνιν δεν ή­ταν παρά στοιχειώδης, είδε ξεκάθαρα ότι η διανόηση είναι η «πεμπτουσία και η επιστημονική έκφραση του αστικού πνεύματος και των αστικών συμφερόντων», αλλά δεν ανέπτυξε την συλλογιστική του πέρα απ’ αυτό. Προφανώς, δεν κατόρθωσε ν’ αποδείξει την ύ­παρξη του ταξικού χαρακτήρα της διανόησης (μίλησε εκ περιτροπής για κάστα, τάξη κ.λ.π.) και ειδικότερα, δεν κατάφερε να καθορίσει την λειτουργία της μέσα στην διαδικασία της καπιταλιστικής παρα­γωγής. Εισήγαγε όμως μιαν ανάλυση την οποία θα υιοθετούσαν οι οπαδοί του: χρησίμευσε στην αποσαφήνιση του ρόλου και των επι­διώξεων της σοσιαλδημοκρατίας στη Ρωσία.

Απ’ αυτή την άποψη, ο Μπακούνιν υπήρξε αναμφισβήτητα ένας πρωτοπόρος και μετέδωσε, στις αρχές του 20ου αιώνα, στους Ρώσους αναρχικούς μια συγκεκρι­μένη ανάλυση του Μαρξισμού που αφορούσε την κυριαρχία των δια­νοουμένων στο επαναστατικό κίνημα και τις πολιτικές τους φιλοδοξί­ες, παράλληλα με μια έκφραση βαθιάς δυσπιστίας απέναντι στις επι­στημονικές θεωρίες περί κοινωνικής εξέλιξης. Θα πρέπει να πούμε, προς υπεράσπιση του Μπακούνιν, ότι δεν εί­χε την ευκαιρία να παρατηρήσει την άνοδο ισχυρών πολιτικών κομ­μάτων υπό την επιρροή του Μαρξισμού. Είναι αλήθεια ότι είχε πάρει μια πρώτη γεύση των συγκεντρωτικών τάσεων από τις ίντριγκες και τις μηχανορραφίες μέσα στο Γενικό Συμβούλιο της Α' Διεθνούς (αν και ο ίδιος δεν ήταν εντελώς απαλλαγμένος από εξουσιαστικές τά­σεις).

Επιπλέον, ο Γερμανικός σοσιαλισμός, ακόμα και με την ιδεολο­γικά αλλοιωμένη του μορφή, θα επιβεβαίωνε αρκετές προβλέψεις του. Η Ρώσικη σοσιαλδημοκρατία πήρε τελικά μια εντελώς διαφορε­τική κατεύθυνση: Όλο το λανθάνον συγκεντρωτικό και εξουσιαστικό, δυναμικό του Μαρξισμού υλοποιήθηκε στο έπακρο. Ενάντια σ’ αυτό στράφηκε με όλη της την δύναμη η εμπνεόμενη από τον Μπακούνιν κριτική. Στο μέτρο που μας αφορά εδώ, δηλαδή, την σταθερή παρουσία ορισμένων θεμάτων, η κριτική αυτή βρήκε ένα σθεναρό υποστηρικτή στο πρόσωπο του Μαχαέσκι. Ο άνθρωπος που τόσο επιτυχημένα εξευγένισε και δημοσιοποίησε την ενόραση του Μπακούνιν δεν ήταν παραδόξως ούτε Μπακουνινικός ούτε έστω αναρχικός.

Ο Γιάν Βάκλας Μαχαέσκι γεννήθηκε στο Πίντσως (στο Ρωσικό τμήμα της Πολωνίας) το 1867 και πέθανε κάτω από εντελώς σκοτεινές συνθήκες, το 1926 στη Μόσχα. Η μικροαστι­κή του καταγωγή -η μικροαστική τάξη αντιμετώπιζε τη συνεχή απει­λή της προλεταριοποίησης και ήταν έτοιμη να μη σταματήσει μπρο­στά σε τίποτα προκειμένου να το αποφύγει- του πρόσφερε μια εκ των έσω γνώση της φτωχής διανόησης. Με τίμημα τεράστια προσπάθεια και στερήσεις, κατάφερε να τελειώσει το γυμνάσιο και να εισαχθεί στο πανεπιστήμιο. Η τύχη του μπορεί να ήταν εντελώς διαφορετική: θα μπορούσε άνετα να υποχρεωθεί να αναζητήσει εργασία ως χειρω­νακτικός εργάτης, προκείμενου να θρέψει τη μητέρα και τα αδέλφια του.

Έτσι, γνώρισε τόσο τη μιζέρια όσο και την υπερηφάνεια εκείνων που ξεφεύγουν απ’ αυτήν. Στο πανεπιστήμιο, ο Μαχαέσκι έγινε διανοούμενος και ενεπλάκη στην πολιτική. Αφού πέρασε μια εθνικιστική φάση, έγινε σοσιαλδη­μοκράτης. Η Μαρξιστική του παιδεία φαίνεται ότι ήταν σφαιρική και επέδειξε ιδιαίτερη προτίμηση στην πολιτική οικονομία, παρ’ όλο που τα γραπτά του σ’ αυτόν τον τομέα δεν ήταν εξαιρετικά σαφή. Όπως ήταν φυσικό, η πολύχρονη φυλάκιση και η εξορία του στην Σιβηρία (1892 - 1903) τον έκανε ικανό και έμπειρο επαναστάτη - κάτι σχεδόν αναπόφευκτο, δεδομένης της εκδικητικότητας της Τσαρικής αστυνο­μίας. Μετά απ’ αυτό, έζησε στην παρανομία μέχρι να διαφύγει στο εξωτερικό το 1911 και επέστρεψε τελικά στη Ρωσία τον Απρίλιο του 1917.

Ο Μαχαέσκι έγραψε το σημαντικότερο έργο του στη Σιβηρία, αφιερώνοντας την υπόλοιπη ζωή του στην ανάπτυξη και τη διόρθωση αυτού. Το κεντρικό θέμα όλων των γραπτών του είναι ότι ο σοσιαλισμός αποτελεί την ιδεολογία μιας νέας τάξης που επιδιώκει την ε­ξουσία, της διανόησης. Ο σοσιαλισμός παρουσιαζόταν με τη μορφή μιας θεωρίας απελευθέρωσης και απαλλοτρίωσης και όντως επεδίωκε ν’ απαλλοτριώσει τους καπιταλιστές, σκοπεύοντας όμως να πάρει τη θέση τους στην εξουσία. Η τάξη των «διανοητικών εργατών» περιλαμβάνει όλους εκείνους που ζουν από την τεχνική ή επιστημονική τους γνώση. Είναι μια κα­τηγορία αντίθετη προς τους χειρωνακτικούς εργάτες.

Οι χαρτογιακά­δες, οι επαγγελματίες καθώς επίσης και οι επαγγελματίες επαναστά­τες ανήκουν όλοι στην κατηγορία αυτή. Η διανόηση εμφανίστηκε ως τάξη παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας: συν­δέεται με τη διαδικασία εκβιομηχάνισης στις σύγχρονες καπιταλιστι­κές οικονομίες. Όμως οι διανοούμενοι ξεχωρίζουν από τους επιχειρη­ματίες, τους τραπεζίτες και τους μετόχους (οι οποίοι, φυσικά, δεν ερ­γάζονται χειρονακτικά) επειδή δεν διαθέτουν κεφάλαιο με τη μορφή μετοχών, μηχανημάτων ή μετρητών. Όμως, από την άλλη μεριά, δια­θέτουν μια άλλη, εξίσου πολύτιμη ίσως, μορφή κεφαλαίου: το δια­νοητικό κεφάλαιο. Αυτό είναι η εκπαίδευσή τους, τα χρόνια σπουδών τους, πληρωμένα από την εργασία των εργατών.

Κατά την άποψη του Μαχαέσκι, η διανόηση δεν επεδίωκε να κα­ταστρέψει τον καπιταλισμό, αλλά απλώς να πάρει τη θέση της αστι­κής τάξης. Η τελευταία ήταν τώρα τόσο παρηκμασμένη ώστε δεν μπορούσε πλέον να θρέψει τους δούλους της, ούτε καν να υπερασπί­σει τη θέση της ως κυρίαρχη τάξη. Η νέα τάξη των τεχνικών, των δι­ευθυντών και των σοφών θα εγκαινίαζε μια ορθολογική οικονομία, απαλλαγμένη από τις οικονομικές κρίσεις και την ανεργία. Η τάξη αυτή ήταν γνώστης των μυστηρίων της σύγχρονης οικονομικής επι­στήμης και της βιομηχανικής διαχείρισης. Από αυτό προέκυψε η θε­ώρηση ολόκληρης της ιστορίας του σοσιαλιστικού κινήματος του 19ου αιώνα ως ιστορίας μιας τάξης που επεδίωκε την εξουσία.

Επι­πλέον, ο Μαχαέσκι ήταν πεπεισμένος ότι η καπιταλιστική αστική τά­ξη συρρικνωνόταν αριθμητικά κι επομένως, αυτό ερχόταν σε πλήρη αντίφαση με τη θέση του Μάρξ περί αυξανόμενης προλεταριοποίησης της μεσοαστικής και της μικροαστικής τάξης. Πίστευε, αντιθέτως, ότι η τελευταία αυξανόταν αριθμητικά, αναπτυσσόμενη παράλληλα με την άνοδο της βιομηχανικής οικονομίας. Για να εκπληρώσει την φιλοδοξία της -την κατάχτηση της εξου­σίας- η νέα κυρίαρχη τάξη χρειαζόταν συμμάχους- ως εχθρός της καπιταλιστικής τάξης και επιδιώκοντας να πάρει στα χέρια της το κράτος της πρώτης, έπρεπε να δώσει την εντύπωση ότι τάσσεται στο πλευρό του προλεταριάτου.

Έπρεπε να δείξει ότι αποτελεί μια επανα­στατική δύναμη, αλλά αυτό μόνο φαινομενικά, χρειαζόταν τους εργά­τες στον αγώνα της κατά των εχθρών. Όμως, απαλλοτριώνοντας τον επιχειρηματία, η διανόηση δεν είχε καμιά πρόθεση να διώξει από το εργοστάσιο, μαζί με το αφεντικό και τον τεχνικό ή τον λογιστή. Αντι­θέτως, οι τελευταίοι θα παρέμεναν στη θέση τους και θα απολάμβα­ναν παχυλούς μισθούς, ενώ οι εργάτες θα συνέχιζαν να υφίστανται την εκμετάλλευση όπως και πριν. Αυτή η διαφορά αμοιβής δεν καθο­ριζόταν από οποιαδήποτε ποιοτική διαφορά στην εκτελούμενη εργα­σία, αλλά από την ταξική κατάσταση των διανοητικών εργατών.

Παλεύοντας για μια πολιτική επανάσταση στο πλευρό της δια­νόησης, οι εργάτες, προετοίμαζαν απλούστατα το έδαφος για την εδραίωση των νέων αφεντικών τους. Υπό την κάλυψη του αγώνα για εθνική απελευθέρωση (όπως στην Πολωνία), του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού ή του αιτήματος για πολιτικές ελευθερίες, η διανόηση επεδίωκε να ενισχύσει και να διευρύνει το φάσμα των προνομίων της καθώς επίσης και να επιβάλει την οικονομική της κατάσταση. Ο αγώ­νας για πολιτική δημοκρατία δεν πρόσφερε στον χειρωνακτικό ερ­γάτη κανένα αντάλλαγμα. Ο Μάρξ, αντιθέτως, δήλωνε ότι το προλεταριάτο έπρεπε να συ­γκροτηθεί σε πολιτική τάξη, εκλέγοντας αντιπροσώπους και εισχω­ρώντας στους κρατικούς θεσμούς, διότι ο χρόνος ήταν με το μέρος του.

Η οικονομική εξέλιξη θα επιδείνωνε τις αντικειμενικές αντιφά­σεις του καπιταλιστικού συστήματος, ανοίγοντας το δρόμο για την δικτατορία του προλεταριάτου. Όμως ο Μαχαέσκι υποστήριζε ότι αυτές οι Μαρξιστικές προβλέψεις αποδείχθηκαν λανθασμένες. Ήταν λάθος να λέμε ότι η χειραφέτηση του προλεταριάτου βρίσκεται αυτο­μάτως στο τέλος της ιστορικής διαδικασίας. Από την άλλη μεριά, εκείνο που αλήθευε ήταν ότι η νέα τάξη μπορούσε ν’ αποκτήσει την εξουσία μόνο όταν θα ήταν ώριμες οι οικονομικές συνθήκες, πράγμα που εξηγεί την έμφαση του Μάρξ στην «διαδικασία ωρίμανσης» των οικονομικών συνθηκών. Η διατύ­πωση «νόμων» της κοινωνικής εξέλιξης δεν ήταν η κοινωνική επι­στήμη της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά η ιδεολογία της.

Ο λεγόμενος επιστημονικός χαρακτήρας της δεν χρησίμευε παρά για να μυθοποιεί τους εργάτες, κηρύσσοντάς τους την υπομονή και συμβουλεύοντας τους να ασχοληθούν με τον μακροπρόθεσμο πολιτικό αγώνα, δίπλα στους διανοούμενους. Μόλις οι τελευταίοι θα καταλάμβαναν την ε­ξουσία, θα χρησιμοποιούσαν τον Μαρξισμό σαν ναρκωτικό, για να κάνουν τους εργάτες ν’ αποδεχθούν τους νέους αφέντες τους. Με άλ­λα λόγια, ο Μαρξισμός θεωρείται εδώ θρησκεία -η Αυτοκρατορία των ουρανών αντικαταστάθηκε από το τέλος της εκμετάλλευσης σε κά­ποιο απώτερο μέλλον- στο μεταξύ, όμως, ο ρόλος της είναι να δικαιο­λογεί την σημερινή καταπίεση.

Η αχαλίνωτη εκμετάλλευση που θα υπήρχε υπό το σοσιαλιστικό καθεστώς θα δικαιολογούνταν από «αντικειμενικούς νόμους», από τις υλικές αναγκαιότητες της μετάβασης στον πλήρη κομμουνισμό. Ο εργάτης μπορεί να υποδύεται το ρόλο του ελευθερωτή της ανθρωπό­τητας, αλλά στο μεταξύ είναι υποχρεωμένος να υποτάσσεται στους νόμους της ιστορικής αναγκαιότητας η οποία, σε τελική ανάλυση, αποδεικνύεται ότι δεν είναι τίποτα περισσότερο από ληστρικοί νόμοι. Ο Μαχαέσκι παίρνει σαν φόντο του την κοινωνική ιστορία του 19ου αιώνα. Βλέπει εκεί την άνοδο μιας τάξης που διαθέτει τα χαρα­κτηριστικά όλων των τάξεων που επιδιώκουν την εξουσία.

Ιδεολογία, ηγεσία, στρατηγική, μήπως αυτό σημαίνει ότι η άνοδος της τάξης των διανοουμένων εξαλείφει την ταξική πάλη ή εκμηδενίζει την επανα­στατική πράξη του προλεταριάτου; Σε καμιά περίπτωση. Κάποια ορι­σμένη χρονική στιγμή οι τάξεις εκείνες έφταναν ακόμη και να ενώθούν σ’ ένα κοινό αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό. Όμως τα γεγονό­τα του 1848 σημαδεύουν την αποφασιστική ρήξη χειρωνακτικών ερ­γατών και διανοουμένων. Οι τελευταίοι άλλαξαν στρατόπεδο και στράφηκαν κατά των εργατών, δείχνοντας έτσι το αληθινό τους πρό­σωπο και τα πραγματικά τους συμφέροντα. Οι διανοούμενοι είχαν διακρίνει το φάσμα της επανάστασης το 1848 και τρομοκρατήθηκαν διότι είχαν να χάσουν τα πάντα.

Συνακόλουθα, ο σοσιαλισμός έπαψε να κηρύσσει την επανάσταση, ζητώντας αντίθετα μεταρρυθμίσεις και πολιτική δημοκρατία. Φοβήθηκε ν’ ανοίξει μια πόρτα που ίσως δεν θα μπορούσε ποτέ να κλείσει. Από την επανάσταση και την αταξική κοινωνία, ο σκοπός του περιορίστηκε στην πολιτική δημοκρατία, τη συλλογική ιδιοκτησία της βιομηχανίας και σ’ ένα ιεραρχικό σύστημα. Με άλλα λόγια, ακόμα και αν συνέχιζε να ελπίζει μακροπρόθεσμα στον οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό, περιορίστηκε βρα­χυπρόθεσμα στην κατάληψη της εξουσίας. Να γιατί προσπαθούσε πάντα να στρέψει τις εργατικές εξεγέρσεις προς τα πολιτικά αιτήματα που δεν ωφελούν διόλου τους ίδιους τους εργάτες.

Έτσι, λέει ο Μαχαέσκι, έγινε η απόπειρα εκτροπής της μεγάλης εργατικής απεργίας στο Λοτζ, το 1902. Οι απεργοί ήταν κύριοι της πόλης για μερικές μέρες, ενώ οι σοσιαλιστές προωθούσαν πατριωτικά συνθήματα, λες και οι εργάτες είχαν δική τους πατρίδα ή ενδιαφέρο­νταν για την καθιέρωση πολιτικού συντάγματος. Αντιθέτως, εκείνοι που θα ωφελούνταν άμεσα από αυτούς τους μετασχηματισμούς ήταν οι διανοούμενοι: το εθνικό πλαίσιο και οι πολιτικές ελευθερίες τούς βόλευαν στο έπακρο, για να μην αναφέρουμε το γεγονός ότι η οικο­νομία διευθύνεται αποτελεσματικότερα από ένα δημοκρατικό καθε­στώς. Οι εργάτες σύρονται σ’ έναν αγώνα που δεν τους αφορά διόλου.

Μερικοί απ’ αυτούς -οι πλέον καλοπληρωμένοι, που ελπίζουν ν’ ανέλθουν στην κοινωνία- πυκνώνουν τις γραμμές των σοσιαλδημο­κρατών, έχοντας ήδη γίνει μέλη της διανόησης και ελπίζοντας ότι θα υπερασπίσουν έτσι τα συμφέροντά τους. Οι υπόλοιποι, η μάζα, θα ωφελούνταν μόνο από μια κοινωνική και οικονομική επανάσταση η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο με την άμεση δράση τής βάσης - μέσω οικονομικών απεργιών. Αυτό ακριβώς συνέβη το 1905, όταν οι απεργίες αυτές ξέσπασαν σ’ άμεση αντίθεση προς τις επιθυμί­ες της αστικής τάξης και των σοσιαλιστών που ζητούσαν πολιτική δημοκρατία.

Όμως οι εργάτες δεν είχαν τίποτε να κερδίσουν αντικα­θιστώντας τον δεσποτισμό με μια εκλεγμένη κυβέρνηση. Ο δικός τους αγώνας είναι ένας οικονομικός αγώνας ενάντια στην αστική τά­ξη. Αν τις εξετάσουμε, οι εποικοδομητικές πλευρές της σκέψης του Μαχαέσκι μας φαίνονται μάλλον αφελείς. Εναπόθεσε όλη του την εμπιστοσύνη στα καθαρά οικονομικά αιτήματα, το μόνο που μέτραγε γι’ αυτόν ήταν η βελτίωση των υλικών συνθηκών των εργατών. Πί­στευε ότι ο εργάτης, αν βελτιωνόταν το εισόδημά του, θα πλήρωνε αναπόφευκτα για μια πιο πλήρη εκπαίδευση των παιδιών του τα ο­ποία, επομένως, εφοδιασμένα μ’ ένα «διανοητικό κεφάλαιο», θα γίνο­νταν χαρτογιακάδες.

Έχοντας παρουσιάσει τον Μαρξισμό σαν μια κα­ρικατούρα του επιστημονικού θετικισμού του 19ου αιώνα, ο Μαχαέσκι έπεσε και ο ίδιος θύμα της πεποίθησης ότι η δύναμη της εκπαί­δευσης και του σχολείου θα θεράπευε όλες τις αρρώστιες της κοινω­νίας. Δεν αρνείτο τη σημασία της επαναστατικής οργάνωσης για την ε­πίτευξη αυτών των στόχων, κάθε άλλο. Οραματιζόταν μια παγκόσμια εργατική συνωμοσία, η οποία θα υποκινούσε όλο και περισσότερες απεργίες, οι οποίες θα κορυφώνονταν τελικά σε μια γενική απεργία. Μ’ αυτή, οι εργάτες θα ήταν σε θέση ν’ ασκήσουν πιέσεις στους κυβερνήτες και στους εργοδότες για να πετύχουν ίση αμοιβή με τους διανοούμενους.

Μπορούμε να δούμε το βαθμό στον οποίο ο Μαχαέσκι υιοθέτησε και ανέπτυξε την κριτική του Μπακούνιν στον Μαρξισμό και την επα­ναστατική διανόηση, χωρίς στην πραγματικότητα, ν’ αναφέρει ποτέ τον πρόδρομό του. Θα πρέπει τουλάχιστον να είχε διαβάσει Μπακού­νιν, έστω και κατά την διάρκεια της περιόδου που βρισκόταν στο πα­νεπιστήμιο της Βαρσοβίας, διότι τα κείμενα του Μπακούνιν διαβά­ζονταν ευρέως από τους φοιτητές στην δεκαετία του 1880. Κάποιοι επιχείρησαν ακόμη και να παρουσιάσουν τον Μαχαέσκι σαν αναρχι­κό ή επαναστάτη συνδικαλιστή, αν και στην πραγματικότητα ήταν μια μοναχική μορφή στην πολιτική σκηνή της εποχής του.

Μολονότι συμμεριζόταν πολλές από τις ιδέες του σύγχρονου επαναστατικού συνδικαλισμού, διαφωνούσε πλήρως μ’ αυτόν πάνω στην κεντρική ιδέα του συνδικάτου, αντί του κόμματος, ως οργάνου των εργατικών συμφερόντων. Παρόμοια και παρά το γεγονός ότι η σκέψη του είχε πολλά κοινά σημεία με τον αναρχισμό, δεν πίστευε ότι οι αναρχικοί ήταν έτοιμοι να εργαστούν για τα οικονομικά αιτήματα του προλετα­ριάτου: αγωνίζονταν κι αυτοί για την «ελευθερία» και δεν θεωρούσαν την γενική απεργία σαν τίποτα περισσότερο από μια ειρηνική διαδή­λωση.

Τελικά, ο Μαχαέσκι απέρριψε τη θέση των ελευθεριακών για το κράτος διότι, κατά τη γνώμη του, ήταν άχρηστη η άμεση επίθεση κατά της πολιτικής εξουσίας, αφού η τελευταία δεν ήταν παρά η α­ ντανάκλαση των οικονομικών δομών της κοινωνίας. Πίστευε, επιπλέ­ον, ότι ακόμα και μια αναρχική επανάσταση θα ανέβαζε στην εξουσία τη διανόηση. Υπήρξε μια μοναχική μορφή με ελάχιστους οπαδούς κι εκείνοι που όντως τον ακολούθησαν για ένα διάστημα, τελικά τον εγκατέλειψαν ασπαζόμενοι τον αναρχισμό και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση τάχθηκαν με το μέρος των Μπολσεβίκων.

Τουλάχιστον όταν επέστρεψε στην Ρωσία, ο Μαχαέσκι, είχε την πικρή ικανοποίηση να δει τις προβλέψεις του να επαληθεύονται, σχολιάζοντας ότι, ακόμα και μετά την εξαφάνιση της καπιταλιστικής αστικής τάξης, οι εργάτες δεν είχαν μια δική τους κυβέρνηση, παρά το γεγονός πως ήταν τώρα ελεύθεροι να εκλέξουν τους αντιπροσώπους τους. Η εξουσία μεταβι­βάστηκε στους διανοουμένους, τους οποίους συνέδεε η υπεράσπιση των κοινών συμφερόντων τους. Όμως, ακόμη κι οι μη πιστοί οπαδοί του προπαγάνδιζαν τις ιδέες του κι αυτές φαίνεται ότι ήταν της μόδας για ένα διάστημα.

Ο Νοβορμίσκι, λ.χ, υιοθέτησε την κριτική του Μαχαέσκι για την επαναστατική διανόηση, υποστηρίζοντας ότι το μονοπώλιο της γνώ­σης ήταν ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρώπινης ελευθερίας κι ότι η τάξη των διανοουμένων, που κατείχε το μονοπώλιο αυτό, είχε εμφα­νιστεί ταυτόχρονα με το κράτος και την ιδιοκτησία. Περιέργως, ο Μαχαέσκι βρήκε έναν αριθμό οπαδών ακόμα και μέσα στις γραμμές του Μπολσεβίκικου κόμματος και η αριστερή αντιπολίτευση, μετά το 1917, συμπεριλάμβανε τουλάχιστον δυο ομάδες που υποστήριζαν θέσεις παρόμοιες με τις δικές του: την «Εργατική Αλήθεια» και την «Εργατική Ομάδα».

Ο Μαχαέσκι, είχε επηρεαστεί, από τον Μπακούνιν και μάλιστα ακόμα πιο έκδηλα απ’ ό,τι οι Ρώσοι αναρχικοί, μολονότι δεν θεωρού­σε τον εαυτό του αναρχικό. Ο αναρχισμός αναπτύχθηκε στην Τσαρική Αυτοκρατορία ως αντίδραση στην γενίκευση μιας βασικά αστικής βιομηχανικής οικονομίας. Οι πρώτες ομάδες αποτελούνταν από εργά­τες και φοιτητές, δυο κατηγορίες ανθρώπων που επηρεάζονταν άμεσα από τους περιοδικούς κύκλους κρίσης και ανεργίας. Συγκροτημένες ομάδες συναντάμε ήδη απ’ το 1903, αλλά στα 1905 - 1907, οι κύκλοι αυ­τοί, που δημιουργήθηκαν στις δυτικές και τις νοτιοδυτικές επαρχίες της Αυτοκρατορίας, άρχισαν να εξαπλώνονται σε όλα τα σημαντικά βιομηχανικά κέντρα και πόλεις.

Τη σύντομη άνθιση ακολούθησε μια σχετική πτώση, εξαιτίας ενός κύματος καταστολής που ήταν επακό­λουθο των απεργιών και των εξεγέρσεων. Πολλοί αναρχικοί προτί­μησαν να μεταναστεύσουν και συνέχισαν τις δραστηριότητές τους που επικεντρώνονταν στην έκδοση περιοδικών και προπαγανδιστικών φυλλαδίων (η Ν. Υόρκη, το Παρίσι και η Γενεύη ήταν τα σημαντικό­τερα κέντρα των αναρχικών Ρώσων μεταναστών). Οι Ρώσοι ελευθεριακοί επέστρεψαν μαζικά κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων του Φεβρουάριου και του Οκτωβρίου, προσχωρώντας ψυχή τε και σώματι στο τεράστιο επαναστατικό κύμα που σάρωνε τη χώρα.

Δεν μπορεί κανείς πραγματικά να ισχυριστεί ότι ο Ρώσικος αναρ­χισμός είναι ο άμεσος κληρονόμος μιας αμιγούς παράδοσης όπως, λ.χ, ο Ποπουλισμός ή ο Μπακουνινισμός. Η καταγωγή του εί­ναι σύνθετη και πολύμορφη όμως κι αυτό αξίζει να σημειωθεί, το κί­νημα αυτό εμφανίστηκε αυθόρμητα μέσα στους εργατικούς κύκλους, ως αντίδραση σ’ έναν καπιταλισμό ο οποίος προχωρούσε με γιγάντια άλματα φέρνοντας μαζί του σωρεία αθλιοτήτων, αδικιών και εκμετάλλευσης. Αντίθετα λοιπόν με τους μαρξιστές ή τους ποπουλιστές, οι αναρχικοί δεν ήταν μια ομάδα διανοούμενων που επεδίωκε την στρατολογία οπαδών για την επανάσταση αλλά μικροί κύκλοι εργα­τών αποφασισμένων να δράσουν.

Επομένως, το ελευθεριακό κίνημα ήταν πρακτικό προτού γίνει θεωρητικό. Ενδιαφερόμενο αποκλειστικά για τα προβλήματα της δράσης (απεργίες, επιδρομές, τρομοκρατία), ήρθε σε βίαιη ρήξη με την σοσιαλδημοκρατία, κατηγορώντας την για καιροσκοπισμό και διανοουμενισμό. Δεν τίθεται θέμα συζήτησης, τουλάχιστον σ’ αυτή τη φάση, της ταξικής φύσης των Ρώσων Μαρξιστών, οπωσδήποτε, οι αναρχικοί ε­παναστάτες υποπτεύονταν τους τελευταίους ότι έτρεφαν πολιτικές φιλοδοξίες, δεν προχώρησαν όμως τις αναλύσεις του Μπακούνιν. Οι κριτικές τους είχαν ως στόχο κυρίως θέματα τακτικής: τον κοινοβου­λευτισμό (συμμετοχή στη Δούμα), την προτίμηση των μη βίαιων μέ­σων πάλης (προπαγάνδα, οργάνωση) από την επαναστατική βία.

Παραδόξως, ο υποστηρικτής της ριζοσπαστικής ανάλυσης του μαρξιστικού κινήματος θα βρισκόταν μέσα στο ίδιο το σοσιαλδημο­κρατικό κίνημα. Αυτή η εξέλιξη συντελέστηκε αργά σ’ επίπεδο ηγε­σίας από τη δεκαετία του 1880 και μετά. Οι πρόδρομοι, Άξελροντ, Πλεχάνωφ και Ζασούλιτς, ήταν πρώην ποπουλιστές οι οποίοι είχαν έρθει σε ρήξη με το συγκεκριμένο ιστορικό παρελθόν τους. Σταδιακά, ανακάλυψαν τα κείμενα των Μάρξ και Ένγκελς και το εργατικό κί­νημα που είχε αρχίσει ν’ οργανώνεται κατά τη διάρκεια της δεκαετί­ας του 1870. Αυτοί οι πρώτοι θεωρητικοί της Ρώσικης σοσιαλδημο­κρατίας υπήρξαν επίσης προπαγανδιστές και ηγέτες.

Θα εμφανίζονταν σε περίπτωση απεργιών να παίζουν τον ρόλο του συμβούλου (όχι πά­ντα του αρχηγού) και του «καθοδηγητή» των εργατών στις μεγάλες πόλεις. Έχοντας χάσει την εμπιστοσύνη τους στην επαναστατική δυ­νατότητα των αγροτικών μαζών, πείστηκαν, με την βοήθεια του Μαρξισμού, ότι το βιομηχανικό προλεταριάτο ήταν το ιστορικό όργανο της επανάστασης. Στη Ρωσία της δεκαετίας του 1890 υπήρχαν δυο βασικές Μαρξι­στικές τάσεις. Από τη μια μεριά, εκείνη που έκανε μια σαφή διάκριση ανάμεσα στην οικονομική πάλη του προλεταριάτου και την πολιτική πάλη της επαναστατικής διανόησης και από την άλλη, εκείνη που επεδίωκε να ερμηνεύσει τα δύο αυτά καθήκοντα.

Οι οικονομολόγοι (όπως τους αποκαλούσαν οι αντίπαλοί τους) δεν θεωρούσαν τον εαυ­τό τους λιγότερο Μαρξιστή απ’ ό,τι οι σοσιαλδημοκράτες και οι ανα­λύσεις τους συνέπιπταν σ’ αρκετά σημεία. Καταρχήν, συμμερίζονταν μια αντίληψη της ιστορίας όπου ο βιομηχανικός καπιταλισμός φιγουράρει σαν μια ακατανίκητη τάση η οποία θα εξάλειφε, αργά ή γρήγο­ρα, κάθε ίχνος φεουδαλισμού. Επίσης, απέδιδαν και οι δυο στο προ­λεταριάτο τον κεντρικό ρόλο κατά το καπιταλιστικό στάδιο.

Ως πα­ραγωγοί, οι προλετάριοι είναι οι πραγματικοί αρχιτέκτονες της εκβιομηχάνισης, ως εργαζόμενοι όμως είναι καταδικασμένοι να γίνουν θύ­ματα της αστικής εκμετάλλευσης και σίγουρα, τόσο ο Λένιν (ορκισμένος εχθρός του οικονομισμού) όσο και ο Μαρτώφ δεν είχαν καμία αμφιβο­λία ότι η αναπόφευκτη ανάπτυξη του καπιταλισμού καθιστούσε αναγκαίο κάποιο αριθμό κοινωνικών κακών, καρπών μιας «αντικειμενι­κής» και αναπόφευκτης διαδικασίας. Όμως, οι οικονομολόγοι πίστευαν ότι η κστεξοχήν ταξική πάλη βρίσκεται στους αυθόρμητους οικονομικούς αγώνες του προλεταριά­ του. Γι' αυτούς, η πολιτική δράση της ριζοσπαστικής διανόησης έ­πρεπε να συγχωνευθεί με την πολιτική δράση της φιλελεύθερης αντι­πολίτευσης.

Η κοινωνική επανάσταση δεν μπορούσε να προέλθει από την πολιτική πάλη ενάντια στον δεσποτισμό. Οι σοσιαλδημοκράτες και προπαντός ο Λένιν, υποστήριζαν τους αγρότες, δίνοντας προτε­ραιότητα στην πολιτική πάλη στο βαθμό που τα οικονομικά αιτήματα εκφυλίζονταν αναπότρεπτα σε Τρεϊντγιουνιονισμό, δηλαδή, σε μια μορφή συνδικαλισμού απόλυτα συμβατού με την αστική τάξη πραγ­μάτων. Από το 1900 και μετά, οι σκληροπυρηνικοί σοσιαλδημοκράτες διεξήγαγαν, μέσω των στηλών της ''Iskra'', μια αμείλικτη πάλη κατά των οικονομολόγων, των οποίων οι θεωρίες ταυτίζονταν με την Μπερνσταϊνική αντιπολίτευση.

Παράλληλα μ’ αυτό, η συντακτική επιτροπή της πρώτης Iskra (Λένιν, Πλεχάνωφ, Άξελροντ, Ζασούλιτς, Ποτρέσωφ, Μαρτώφ) ανέπτυξε μια κομματική αντίληψη διαμετρικά αντίθετη με εκείνη των οικονομολόγων: ένα ιεραρχημένο κόμμα αποτελούμενο από επαγγελματίες επαναστάτες που δρούσαν παράνομα, με συγκεντρωτική οργάνωση, του οποίου ο σκοπός θα ήταν να καθο­δηγεί τους εργατικούς αγώνες. Δηλαδή, σύμφωνα με την αντίληψη του Λένιν, το προλεταριάτο έπρεπε όχι μόνο να περιοριστεί σε συνδι­καλιστικού τύπου αιτήματα, αλλά και να ρίξει όλο του το βάρος στην πολιτική πάλη κατά της Τσαρικής κυριαρχίας.

Αυτή η άποψη εκφρά­ζεται πολύ σθεναρά στα άρθρα που έγραψε ο Λένιν για την Iskra (1900 - 1903), στην μπροσούρα του ''Τι να κάνουμε;'' (1902) και στις ομιλίες του στο σοσιαλδημοκρατικό συνέδριο του 1903. Σ’ αυτό το σημείο της συζήτησης ήταν που εκφράστηκαν αντιρ­ρήσεις μέσα στο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα, ακόμη και μέσα στην μικρή ομάδα των εμιγκρέδων που ήταν συσπειρωμένοι γύρω από την Iskra. Οι αντιρρήσεις εκείνες αποτελούσαν την καλύτερη κριτική στη φράξια του Λένιν, εφόσον προέρχονταν από ακτιβιστές που είχαν άμεση εμπειρία του τρόπου με τον οποίο αυτές οι αντιλήψεις ενσαρ­κώνονταν στην καθημερινή πρακτική της σοσιαλδημοκρατικής οργάνωσης.

Η κριτική αυτή ήταν μάλλον περισσότερο σχετική και λιγότε­ρο αφηρημένη απ’ εκείνη που προωθούσαν οι οικονομολόγοι της Rabochaia Mysl. Εκείνο που έχει ενδιαφέρον, από την σκοπιά της ριζοσπαστικής θεωρίας, είναι ότι η κριτική αυτή θέτει το ουσιώδες ζήτημα της φύσης του Ρώσικου σοσιαλισμού -πάλη μιας τάξης για την εξουσία ή πάλη για την απελευθέρωση του προλεταριάτου- και ως εκ τούτου τοπο­θετείται στα ακραία όρια του μαρξισμού. Ωστόσο, παραμένει μέσα στα όρια του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος, αρνούμενη εξαρχής να υπερβεί τα όρια αυτά. Ούτε ο Άξελροντ, ούτε ο Τρότσκι, ούτε η Λούξεμπουργκ αμφισβήτησαν την κομματική αντίληψη ή εκείνη της πρω­τοπορίας που είναι απαραίτητη για την ταξική πάλη.

Να γιατί -όπως συνέβη με την Λούξεμπουργκ- αυτή η διπλή θέση (κριτική και κομφορμιστική) θα οδηγούσε σε μια σειρά αμφιλογιών ακόμη και αντι­φάσεων και αυτή δεν ήταν η τελευταία φορά, μια διαυγής κι αμείλι­κτη ανάλυση του κόμματος θα οδηγούσε τον Τρότσκι στο να έρθει σ’ αντίθεση με τον εαυτό του, 25 χρόνια αργότερα, θα έπεφτε κι αυτός στην ίδια παγίδα. Το συνέδριο του Ρώσικου Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμ­ματος (το Β' επίσημα), το οποίο διεξήχθη το 1903, προέβη σε μια ε­πανεξέταση των σκοπών και των χαρακτηριστικών του Ρώσικου σο­σιαλισμού.

Οι ανταγωνισμοί οξύνθηκαν από την φραξιονιστική πάλη η οποία κυριάρχησε σ’ όλο το συνέδριο, κατά την διάρκεια του οποί­ου ο Λένιν κατόρθωσε να διατηρήσει τον έλεγχο των κομματικών οργάνων με μια οριακή πλειοψηφία. Η αναίσχυντη αυτή πάλη για εξουσία μέσα στο κόμμα, προτού αυτό καν υπάρξει επίσημα, προκάλεσε την αγανάκτηση αρκετών αντιπροσώπων που δεν είχαν ακόμη συμβιβαστεί με τον ψυχρό Μακιαβελισμό των μελών της επιτροπής. Αργότερα, όταν οι Μπολσεβίκοι και οι Μενσεβίκοι σχημάτισαν δυο εντελώς ξεχωριστές φράξιες -για να μην πούμε κόμματα.

Θεωρητι­κές φιλοφρονήσεις άρχισαν ν’ ανταλλάσσονται μέσω ενός κωδικοποιημένου υβρεολόγιου, (οπορτουνισμός, φραξιοναλισμός, δεξισμός, επαναστατισμός, μπλανκισμός κ.λ.π.), παρά βάσει μιας εμπεριστατω­μένης ανάλυσης. Στο σημείο αυτό δεν υπήρξε άλλη διαφωνία ως προς τους σκοπούς, δηλαδή, την κατάκτηση της εξουσίας από το κόμμα. Οι διαφορές αφορούσαν την ιστορική τακτική - οι Μενσεβίκοι πίστευαν στις αυθόρμητες οργανώσεις του προλεταριάτου στις οποίες θα διείσδυαν αν χρειαζόταν, ενώ οι Μπολσεβίκοι δεν αναγνώριζαν άλλες ορ­γανώσεις παρά μόνον εκείνες που υποτάσσονταν στον δικό τους μη­χανισμό.

Οι πρώτοι αντιμετώπιζαν με κάποιο σκεπτικισμό την πιθανότητα να έρθουν κάποτε στην εξουσία (πράγμα που τους χάρισε τη φήμη των «άτολμων» μεταξύ των εργατών), οι δεύτεροι, αντιθέτως, ώθησαν τον βολονταρισμό τους σε σημείο να υιοθετήσουν το πρό­γραμμα των ορκισμένων εχθρών τους (των σοσιαλεπαναστατών), δεδομένου ότι οι μάζες τους είχαν προσφέρει την υποστήριξη που τόσο πολύ χρειάζονταν στην πορεία τους για την κατάκτηση της ε­ξουσίας. Όμως, στα 1903 - 1904, τα αντίπαλα στρατόπεδα δεν ήταν ακόμη ξε­κάθαρα και οριστικά προσδιορισμένα και η αντίδραση στην Λενινιστική αντίληψη του κόμματος εμφανιζόταν αυθόρμητα.

Είναι αλήθεια ότι η Γερμανική σοσιαλδημοκρατία ήταν την εποχή εκείνη η πιο ι­σχυρή, δεν αποτελούσε πρότυπο «δημοκρατικότητας», αλλά τουλάχι­στον έλεγχε τις μάζες και ο συγκεντρωτισμός της κρυβόταν πίσω από την ύπαρξη εκατοντάδων ή ακόμα και χιλιάδων αξιωματούχων που πρόσφεραν στο κόμμα την επίφαση μιας σταθερής επικοινωνίας μεταξύ βάσης και κορυφής. Οι θέσεις του Λένιν (και ήδη η πρακτική του), αντιθέτως, σόκαραν τον λαό με το δογματισμό τους, εδώ ήταν ένα κόμμα, αποτελούμενο από μερικές εκατοντάδες διανοουμένων και μια χούφτα εργατών που στην πλειοψηφία τους δεν ήταν πια ενταγμένοι στην παραγωγική διαδικασία.

Το οποίο ισχυριζόταν όχι μόνο ότι αποτελεί την ηγεσία των μαζών αλλά και ότι κατέχει το μονοπώλιο της θεωρίας. Ήταν ένα καθαρά ιεραρχικό και συγκεντρωτικό κόμμα που απαιτούσε από τα μέλη του αυστηρή πειθαρχία κι εμφανιζόταν ως οδηγός του προλεταριάτου κι υποτίθεται ότι ενέκρινε ή καταδίκαζε, εκ των προτέρων, τους αγώνες του ίδιου αυτού προλεταριάτου. Θα προκαλούσε τον γέλωτα αν κάποια μερίδα του λαού δεν έβλεπε σ’ αυτό κάποιες τάσεις οι οποίες αντιθέτως απαιτούσαν την μέγιστη σοβαρότητα. Η κριτική τους ήταν η πλέον σαφής διότι έβλεπαν σ’ αυτό την συμπύκνωση, την ουσία της σοσιαλδημοκρατίας, ή ακριβέστερα, μια σοσιαλδημοκρατία με ουσιαστική ύπαρξη.

Επιτιθέμενοι σ’ αυτό, οι αιρετικοί εκείνοι χτυπούσαν, στην πραγματικότητα, κάθε μορφή κρατικού σοσιαλισμού, έστω και αν αυτό δεν ήταν ξεκάθαρο σε αυτούς, εκείνη την εποχή ή και αργότερα. Στις συνθήκες που επικρατούσαν στην Τσαρική Ρωσία, ρωτούσε ο Άξελροντ, τι νόημα είχε ένας πολιτικός αγώνας; Πάνω απ’ όλα, ο αγώνας αυτός είχε αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα, δηλαδή, απέβλεπε στην αντικατάσταση της φεουδαλικής μοναρχίας από την καπιταλιστική αστική τάξη. Το Ρώσικο Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα είχε εμπλακεί σ’ αυτόν ακριβώς τον αγώνα κι οι αντιλήψεις του Λένιν απλώς αποδείκνυαν τον «αριστερό αστικό» χαρακτήρα του κόμματος.

Διότι, μη εμπνεόμενοι διόλου από τις μάζες και μη προσεγγίζοντας αυτές για να μάθουν την προλεταριακή πραγματικότητα από πρώτο χέρι, οι οπαδοί του Λένιν αναγορεύτηκαν σε ηγέτες τους. Όμως, σ’ ό,τι αφορά την κοινωνική του σύνθεση, το Ρ.Σ.Κ. ήταν αναμφισβήτητα ένα αστικό κόμμα και το ότι οι εργάτες το υποστήριζαν και ακολουθούσαν την γραμμή του, οφειλόταν στην έλλειψη ενός φιλελεύθερου αστικού κόμματος δυτικού τύπου στη Ρώσικη πολιτική σκηνή. Για την ώρα, λοιπόν, το κόμμα ήταν μια οργάνωση διευθυνόμενη από την επαναστατική διανόηση και ο υπερσυγκεντρωτισμός του Λένιν θα διαιώνιζε πιθανότατα αυτή την κατάσταση πραγμάτων.

Υπήρχε μεγάλος κίνδυνος, επισήμανε ο Αξελροντ, η υφιστάμενη πολιτική οργάνωση και οι επιλογές της να οδηγήσουν στο ξέσπασμα μόνο μιας αστικής επανάστασης. Αναρωτιόταν λοιπόν μήπως το ιδεολογικό περίβλημα (το επαναστατικό πρόγραμμα του κόμματος) έκρυβε ένα αντικειμενικό περιεχόμενο του οποίου οι θεμελιώδεις αρχές παρέμεναν μέσα στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας. Ο Αξελροντ υποπτευόταν επιπλέον ότι εκείνο που ονόμαζε οργανωτική ουτοπία του Λένιν (συγκεντρωτισμός, γραφειοκρατία, συνωμοτικός χαρακτήρας της οργάνωσης ) ενσάρκωνε μια αστική ιδεολογία.

Η άμεση καθοδήγηση των μαζών στον αγώνα ενάντια στο δεσποτισμό, υπό την κηδεμονία του κόμματος, δεν μπορούσε να έχει άλλο αποτέλεσμα, έγραφε, από την κατάκτηση της εξουσίας από την ριζοσπαστική αστική τάξη. Έτσι, έκανε αναπόφευκτα ένα παραλληλισμό με την Γαλλική Επανάσταση του 1789, όταν οι Γιακωβίνοι, αντλώντας υποστήριξη από τις λέσχες και τις λαϊκές κοινότητες, εφάρμοσαν πιστά τις πολιτικές της αστικής τάξης. Κοντολογίς, πίσω από την ελίτ των επαγγελματιών επαναστατών που προέρχονταν από την διανόηση, ο Άξελροντ διέκρινε αμυδρά ένα «γενικό επιτελείο» έτοιμο να χρησιμοποιήσει τις προλεταριακές μάζες προκειμένου να διεξάγει την δική του επανάσταση, μια επανάσταση που θα το έφερνε στην εξουσία.

Όμως το μυστηριακό περιεχόμενο του κόμματος, ενός σοσιαλδημοκρατικού κινήματος του οποίου ο ρόλος είναι να εκπαιδεύσει το προλεταριάτο, ήτανε υπερβολικά απροσπέλαστο ώστε να μπορέσει αυτός να ακολουθήσει την γραμμή σκέψης του μέχρι τις έσχατες λογικές της συνέπειες. Ούτε κι αυτός σχεδόν δεν πίστευε στην ίδια του την προειδοποίηση όταν έγραφε ότι η Ιστορία θα μπορούσε κάλλιστα να διαπράξει την ίδια απάτη σε βάρος των Ρώσων σοσιαλιστών που διέπραξε σε βάρος της Γαλλικής επαναστατικής αστικής τάξης, καλύπτοντας το αστικό περιεχόμενο του κινήματος με τον ιδεολογικό μανδύα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας.

Όταν ο Τρότσκι εξέτασε τα αποτελέσματα του αποφασιστικού συνεδρίου που διεξήχθη τον Αύγουστο του 1903, είχε απόλυτη επίγνωση. Δήλωνε σαφώς ότι το εργατικό κίνημα πρέπει τελικά να μεταμορφωθεί σε μια «διαδικασία προλεταριακού αυτοκαθορισμού». Αν δε συνέβαινε αυτό, πρόσθετε, η ρώσικη σοσιαλδημοκρατία θα αποδεικνυόταν ιστορικό λάθος. Τι συνέβη όμως πραγματικά το 1904; Το κόμμα της επαναστατικής διανόησης βρισκόταν στη διαδικασία αντικατάστασης του προλεταριάτου από το ίδιο το κόμμα, επεξεργαζόμενο τη δική του θεωρία περί επανάστασης και προσπαθώντας να υποτάξει την πραγματικότητα της ταξικής πάλης στη θεωρία αυτή.

Όμως ο Τρότσκι έγραψε ότι η Ιστορία απλώς δεν επιτρέπει αυτό το είδος υποκατάστασης, η προλεταριακή θεωρία περί πολιτικής ανάπτυξης δεν μπορεί ν’ αντικαταστήσει ένα πολιτικά ανεπτυγμένο προλεταριάτο. Η επαναστατική συνείδηση δεν μπορεί να έρθει στις μάζες εκ των έξω, αλλά μόνο από τις αντικειμενικές συνθήκες της ζωής τους. Η θεωρία του Λένιν έμοιαζε με το κλασικό καπιταλιστικό εργοστάσιο, όπου μια μειοψηφία δίνει τις διαταγές και η μεγάλη πλειοψηφία καλείται απλώς να τις εκτελέσει. Ο Τρότσκι προχώρησε, τοποθετώντας τον Λένιν στη Γιακωβίνικη παράδοση η οποία, είπε, αντιπροσωπεύει «τον μέγιστο βαθμό ριζοσπαστικότητας που μπορεί να γεννήσει η αστική κοινωνία».

Αυτός ο υποκείμενος Γιακωβινισμός οδήγησε τον Μπολσεβίκο ηγέτη να πιστέψει ότι η προετοιμασία της δικτατορίας του προλεταριάτου ήταν στην πραγματικότητα καθαρά θέμα οργάνωσης, αν και οι οργανωτικές του ιδέες οδηγούσαν σε μια δικτατορία πάνω στο προλεταριάτο. Διότι ο Γιακωβινισμός, όπως και ο Μπλανκισμός, ήταν μια αστική ιδεολογία που δεν στόχευε σε τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από την οικοδόμηση ενός μηχανισμού εξουσίας. Ο Τρότσκι εξέδωσε ένα φυλλάδιο, όπου σύγκρινε τον Λένιν με τον Ροβεσπιέρο και ξεσκέπαζε την πάλη του Λένιν για εξουσία μέσα στο κόμμα.

Επίσης, προχώρησε ακόμη περισσότερο στο ''Πάνω στα πολιτικά μας καθήκοντα'', κατηγορώντας τους φίλους του Λένιν ότι χρησιμοποιούν τον Μαρξισμό ως ιδεολογικό προπέτασμα για να κρύψουν τον αστοεπαναστατικό (Γιακωβίνικο) ρόλο με τον οποίο οι εν λόγω φίλοι είχαν εναρμονιστεί τέλεια. Η δημοκρατική διανόηση είχε υιοθετήσει τον Μαρξισμό επειδή της πρόσφερε μια θεωρητική βάση στον αγώνα της για πολιτική χειραφέτηση. Αυτό γέννησε την αυταπάτη ότι το καθήκον της σοσιαλδημοκρατίας ήταν να ελευθερώσει το Ρώσικο λαό, όπως διακήρυσσε κάποια «Λενινιστική» επιτροπή στην Οδησσό, πράγμα που έκανε τον Τρότσκι να σχολιάσει:

«Η επιτροπή της Οδησσού έχει προφανώς απορρίψει την ασήμαντη ιδέα ότι η απελευθέρωση του λαού μπορεί να προέλθει μόνο από τον ίδιο το λαό σαν κατάλοιπο ιδεολογικής αγκύλωσης. Ζήτω η επιτροπή της Οδησσού, ο «ελευθερωτής», που έχει απαλλάξει τους εργάτες της Οδησσού από το καθήκον να απελευθερωθούν μόνοι τους. Μόνο που διερωτάται κανείς τίνι τρόπω το σύνθημα της επιτροπής της Οδησσού, ζήτω η σοσιαλδημοκρατία, ο ελευθερωτής του Ρώσικου λαού, είναι καλύτερο από τις επαγγελίες των παλιών «λαϊκών ηρώων» και τι λόγο έχουμε να πιστέψουμε ότι η «μαχητική οργάνωση» θα δώσει πραγματικά την ελευθερία στο λαό».

Στην περίπτωση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, όμως, αυτό δεν ήταν πλέον θέμα τακτικής κριτικής, που θα μπορούσε γρήγορα να διορθωθεί ή να αποσυρθεί. Δεν μπορεί κανείς να της αρνηθεί μια ορισμένη λογική και μια ακλόνητη σταθερότητα στην υπεράσπιση των θέσεών της. Καθ' όλη την διάρκεια της δράσης της ως σοσιαλδημοκράτισσας ακτιβίστριας, ήταν εχθρική απέναντι σε μια ορισμένη αντίληψη -την οποία θα ονομάζαμε σήμερα γραφειοκρατική- του κόμματος και της επαναστατικής οργάνωσης γενικότερα. Αν όμως τα προτερήματα της Ρόζας Λούξεμπουργκ ήταν η σταθερότητα και η ακλόνητη πίστη της σε μια θεωρία περί αυθορμητισμού, που θα ταυτιζόταν τελικά μ’ αυτήν, η κριτική της ποτέ δεν έφθασε τη ριζοσπαστικότητα ενός Τρότσκι.

Αυτό οφείλεται στο ότι ολόκληρη η ζωή της Λούξεμπουργκ ή­ ταν αφιερωμένη στο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα, έξω απ’ αυτό το πλαίσιο, δεν ήταν νοητές ούτε οι δραστηριότητές της ούτε η αγωνιστική της σκέψη. Ο Τρότσκι, απ’ την άλλη μεριά, διέθετε εξαιρετικά ανεξάρτητο πνεύμα. Δεν είναι απλώς τυχαίο το ότι απέφυγε όλες τις φράξιες μέχρι το 1917 κι ακόμα και τότε, εντάχθηκε σε εκείνη που θεωρούσε την πιο αποτελεσματική. Η ανεξαρτησία αυτή του πρόσφερε την ελευθερία να εκτονώνει τις βίαιες αντιδράσεις του πάνω σε οποιαδήποτε αντίληψη, όσο ορθόδοξη κι αν ήταν.

Αλλά υπήρχε και μια άλλη όψη του νομίσματος: μόλις η οργή του περνούσε, μόλις οι προφητικοί του κεραυνοί έπεφταν, ήταν ικανός - όταν απολάμβανε υπουργικής εξουσίας - να παραμείνει σιωπηλός ενώ θα μπορούσε να μιλήσει. Η Λούξεμπουργκ, με τους περιορισμούς της και την αναζήτηση της ορθοδοξίας και μιας πνευματικής οικογένειας δεν δελεαζόταν από τίποτα, έξω από εκείνο που πίστευε ότι είναι η αλήθεια. Το κύριο θεωρητικό μέλημα της Λούξεμπουργκ από το Η μαζική απεργία, το πολιτικό κόμμα και το συνδικάτο μέχρι την τελευταία «ομιλία» της για το πρόγραμμα του νεαρού Γερμανικού Κ.Κ. που τότε συγκροτείτο, ήταν να συμβιβάσει την οργάνωση, την αναγκαιότητα μιας πρωτοπορίας, με την αυτόνομη προλεταριακή δυναμική.

Ο λόγος για τον οποίο μερικοί άνθρωποι ελκύονται από τον «Λουξεμπουργκισμό», είναι ίσως το ότι προσπάθησε να συμβιβάσει δυο ασυμβίβαστα, με αποτέλεσμα μια «ατελή σύνθεση». Η αλήθεια είναι πως δεν είναι εύκολο να δείξεις ότι οι παρορμήσεις των μαζών και η επαναστατική τους πρακτική είναι αυθόρμητες και ταυτόχρονα εξαρτημένες από μια σοσιαλδημοκρατία «που μόνον αυτή είναι ικανή ν’ απελευθερώσει εκείνη την ενέργεια και να την διαμορφώσει σε αποφασιστικό παράγοντα της ζωής».

Μολοντούτο, ο θεμελιώδης ρόλος που η Λούξεμπουργκ απέδωσε στην αυτόνομη δράση τους, την οδήγησε να καταδικάσει οξύτατα κόμματα όπως το Ρ.Σ.Ε.Κ. που παραγνώριζαν την πλευρά αυτή και αν δεν κατανόησε το ρόλο του Μαρξισμού ως μυθοποιητική ιδεολογία σε σχέση με τις επιδιώξεις της διανόησης, πίστευε πάντως ότι οι οργανωτικές αντιλήψεις της τελευταίας ήταν ασυμβίβαστες με τους τελικούς σκοπούς του σοσιαλισμού. Γι’ αυτήν, η ύπαρξη μιας πανίσχυρης κεντρικής επιτροπής που εξουσιάζει τις μάζες ισοδυναμούσε, στην ουσία, με την προβολή ενός καθαρού και άκρατου Μπλανκισμού, που της φαινόταν ότι πήγαζε από τον ίδιο τον Λενινιστικό ορισμό του σοσιαλδημοκράτη:

«Ένας Γιακωβίνος άρρηκτα συνδεδεμένος με την οργάνωση του προλεταριάτου και που, επομένως, έχει συνείδηση των ταξικών της συμφερόντων». Έτσι, το είδος της πειθαρχίας που εφάρμοζε ο Λένιν ήταν χαρακτηριστικό εκείνου του αστικού κράτους: η κεντρική επιτροπή έλεγχε τους εργάτες, ενώ θα έπρεπε να ισχύει το αντίθετο σύμφωνα με την μαρξιστική αντίληψη περί επαναστατικής πάλης. Ο υπερβολικός συγκεντρωτισμός ενείχε τον κίνδυνο της συγκέντρωσης τεράστιας εξουσίας στα χέρια των διανοούμενων ηγετών του σοσιαλιστικού κινήματος, κάνοντάς τους να διευρύνουν τις επιδιώξεις τους.

Η Λούξεμπουργκ πίστευε ότι μόνον η αυτόνομη δράση των επαναστατών μπορούσε ν’ ανατρέψει τα σχέδια μιας φιλόδοξης διανόησης να προσλάβει ταχύτατα ένα αστικό ταξικό περιεχόμενο, πιθανότατα την επαύριο της επανάστασης. Με άλλα λόγια, η δικτατορία, όπως ο Λένιν αρχικά τη συνέλαβε και αργότερα την εφάρμοσε, έμοιαζε περισσότερο με τη Γιακωβίνικη δικτατορία που υποστήριζε ο Μπλανκί παρά μ’ εκείνη του προλεταριάτου στον αγώνα του κατά της αστικής τάξης. Υπό αυτές τις συνθήκες, ρωτούσε η Λούξεμπουργκ, οι μάζες δεν θα χρησίμευαν απλώς σαν σκάλα για να ανεβεί στην εξουσία μια χούφτα διανοουμένων; για μια δικτατορία παρόμοια με τη Γιακωβίνικη ηγεμονία;

Οι κριτικές της Λούξεμπουργκ, η οποία γνώριζε τέλεια το Ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κίνημα, αρχής γενομένης από το Ρ.Σ.Ε.Κ., εγείρουν ένα θεμελιώδες ζήτημα αναφορικά με τον κοινωνικό χαρακτήρα της «μελλοντικής» μπολσεβίκικης εξουσίας. Το 1918, υποστήριζε ότι το καθήκον του προλεταριάτου ήταν να εγκαθιδρύσει μια ταξική δικτατορία, την οποία αντιδιέστειλε από εκείνη ενός κόμματος ή μιας μικρής μειοψηφίας που κυβερνούσε εν ονόματι της τάξεως. Όπως, όμως, ο Τρότσκι αργότερα, σκεπτόταν στη βάση των λαθών, των σφαλμάτων, των καταχρήσεων ή ακόμα και των κάποιων παραπλανημένων διανοούμενων. Η ανάλυσή της σταματούσε εκεί.

Όπως οι περισσότεροι Μαρξιστές της γενιάς της, δεν μπορούσε σχεδόν να διανοηθεί μια σοσιαλιστική επανάσταση χωρίς τη διαφώτιση, την έμπνευση και την καθοδήγηση του κόμματος. Θα της άρεσε ν’ αλλάξει τις σχέσεις μέσα στο κόμμα, να εγκαθιδρύσει μια (μυθική) ρευστότητα μεταξύ ηγεσίας και μαζών. Της φαινόταν απόλυτα ξεκάθαρο ότι οποιαδήποτε αυθόρμητη εξέγερση του προλεταριάτου δεν μπορούσε να είναι παρά στοιχειώδης κι ότι αυτό θα έπρεπε να συμμαχήσει με μια ομάδα θεωρητικών, τακτικών και προπαγανδιστών, ικανών να κατευθύνουν την επαναστατική δράση προς την κοινωνική επανάσταση. Υπό αυτές τις συνθήκες, μας είναι δύσκολο να δούμε πως αυτή θα μπορούσε να θίξει το ζήτημα του κοινωνικού χαρακτήρα των «ηγετών».

Αν αυτοί είχαν τους δικούς τους επαναστατικούς σκοπούς που αντιστοιχούσαν στην ταξική τους υπόσταση, τότε τα συμφέροντά τους δεν θα συνέπιπταν ποτέ μ’ εκείνα του προλεταριάτου και αυτοί δεν θα ήταν ποτέ σε θέση να οδηγήσουν το τελευταίο στον στόχο του. Ωστόσο, η «συμμαχία» μεταξύ διανοουμένων και εργατών φαινόταν απαραίτητη, η συγχώνευση επαναστατικής συνείδησης και επαναστατικής ενεργητικότητας αποτελούσε δόγμα τόσο για την Λούξεμπουργκ όσο και για τους συγχρόνους της. Μπορεί κανείς να δει τον φαύλο κύκλο στον οποίο ήταν παγιδευμένη σε αντίθεση προς τον εαυτό της.

Από τη στιγμή που αρνήθηκε ν’ αναγνωρίσει ότι το προλεταριάτο έχει μια πλήρη υπόσταση καθεαυτό και επομένως είναι εντελώς, αυτόνομο, δεν μπορούσε να βαθύνει την ανάλυσή της σε σημείο ώστε να υπερβεί την φαινομενικότητα: μια διανόηση η οποία μπορεί να εξαπατάται από τους γραφειοκράτες ηγέτες αλλά που, οπωσδήποτε, είναι αναντικατάστατη ως ζωτικός καταλύτης για τον μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων. Κάθε κριτική που δεν επανεκτιμά συνολικά το ζήτημα της σοσιαλδημοκρατίας, παγιδεύεται, ευθύς εξ αρχής, στον ίδιο φαύλο κύκλο.

Ωστόσο, η κριτική αυτή που αναπτύχθηκε, είτε από τον Άξελροντ είτε από τον Τρότσκι είτε από την Λούξεμπουργκ, δεν αποσκοπούσε ποτέ σε τίποτα άλλο από την αντικατάσταση μερικών ηγετών από κάποιους άλλους, στην καλύτερη περίπτωση και τη βελτίωση της υφιστάμενης ηγεσίας, στην χειρότερη. Η κριτική εκ των έσω αναπτύχθηκε στο μέτρο του εφικτού και μ’ ένα εκπληκτικό βαθμό διαύγειας, ήδη από την εποχή του Α' Συνεδρί­ου (1903) και της συζήτησης που διεξαγόταν τότε αναφορικά με τη Λενινιστική γραμμή. Όλα τα κακά της γραφειοκρατίας, διορισμοί εκ των άνω, χειραγώγηση των αντιπροσώπων του συνεδρίου, καταδικάστηκαν ευθέως και η αλαζονεία, η μισαλλοδοξία και η καταπιεστική πειθαρχία του λενινισμού ξεσκεπάστηκαν αμείλικτα.

Όπως θα συνέβαινε αργότερα, από το 1920 και μετά, η μόνη λύση για τους καλύτερους και τους πιο ανιδιοτελείς μεταξύ των σοσιαλδημοκρατών, δεν έγκειτο σε τίποτα περισσότερο από μια αλλαγή της «πολιτικής γραμμής» - μια «αυξημένη δημοκρατία» και μια «στενότερη» επαφή με τις μάζες. Ακόμη και οι πιο διορατικοί σοσιαλδημοκράτες δεν κατανόησαν σφαιρικά την κατάσταση - τη στενή αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα συμφέροντα της διανόησης, και τον κοινωνικό και οικονομικό της ρόλο σ’ ένα καπιταλισμό αποτελούμενο από μεγάλες μονάδες και γραφειοκρατικές μεθόδους, ιεραρχία, μισαλλοδοξία και περιφρόνηση απέναντι στις μάζες. Είδαμε ότι η προποπουλιστική περίοδος του Ρώσικου σοσιαλισμού έβριθε από προειδοποιήσεις και προφητείες.

Παρατηρήσαμε επίσης ότι η ριζοσπαστικότητα, ενώ ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου αποκομμένη από τις πραγματικότητες του πολιτικού αγώνα, διατηρήθηκε μολοντούτο σε μερικούς μικρούς κύκλους ή ακόμη και στα γραπτά επιμέρους ατόμων. Ο ποπουλισμός, με την αυστηρή έννοια του όρου -το κίνημα που ξεκίνησε με τις εκστρατείες «Κοντά στο λαό»- ενώ εγκαινίασε μια περίοδο ακτιβισμού, οδήγησε όμως σε μια εξασθένιση της ριζοσπαστικής σκέψης. Η άνοδος της τάξης των διανοουμένων, παράλληλα με την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού στη Ρωσία, τόνισε το πρόβλημα της οργάνωσης. Αυτό λύθηκε την στιγμή που οι Πλεχάνωφ, Αξελροντ και άλλοι πήγαν να «βοηθήσουν» τους εργάτες να διεξάγουν τις απεργίες τους.

Το πρακτικό πρόβλημα αντιμετωπίστηκε πριν από το θεωρητικό, μόνο αργότερα θα άρχιζαν οι άνθρωποι αυτοί να κωδικοποιούν και να θεωρητικοποιούν την συνήθεια να τίθενται επικεφαλής του προλεταριάτου. Όταν οι ποπουλιστές άρχισαν να διαδίδουν τον μαρξισμό, στην Ρωσία και αργότερα, να διδάσκουν τον Μαρξισμό στους μαθητευόμενους επαναστάτες στην εξορία, το μόνο που έκαναν την εποχή εκείνη ήταν να ντύνουν τη διανόηση με τα φημισμένα εκείνα ιδεολογικά ενδύματα που ανέφερε ο Μάρξ και των οποίων ο σκοπός δεν ήταν απλώς να μυθοποιούν το προλεταριάτο, αλλά και ν’ αποκρύβουν απ’ αυτό την πραγματική κατάσταση.

Διεξήχθη τότε ένας αγώνας για την κατάκτηση της καρδιάς και του μυαλού των ίδιων των διανοουμένων. Διχασμένες ανάμεσα στον φιλελευθερισμό, την πίστη στη συνταγματική τάξη και τις διάφορες μορφές του μαρξισμού (Λεγκαλίστικο, οικονομίστικο και σοσιαλδημοκρατικό) ή ακόμη και απρόθυμες να εγκαταλείψουν τον ποπουλισμό, οι διάφορες φράξιες της διανόησης έκαναν την επιλογή τους σύμφωνα με τη θέση που κατείχαν μέσα στη μεσαία τάξη, την ιδιοσυγκρασία και την ιστορική αισιοδοξία ή απαισιοδοξία τους. Να τι ήταν η εσωτερική πάλη που διεξήχθη μέσα στην τάξη αυτή στη διάρκεια της δεκαετίας του 1890. Ωστόσο, όλοι συμφωνούσαν ότι ο κύριος στόχος ήταν η χειραφέτηση της εργατικής τάξης.

Δίπλα στην ομάδα του «αγώνα για την απελευθεύρωση της εργατικής τάξης» -Λενινιστές- βρίσκουμε την ομάδα για την «εργατική αυτοαπελευθέρωση» (οικονομιστές), ενώ η «Εργατική Σκέψη» συγγένευε με το «Εργατικό Ειδησεογραφικό Δελτίο». Το πρόβλημα ήταν αν η πολιτική πάλη έπρεπε να διεξαχθεί σε αντιδιαστολή προς τα εργατικά αιτήματα ή σε συμμαχία με το προλεταριάτο, ήταν ένα πρόβλημα που έπρεπε να επιλυθεί ή μ’ ένα κοινοβουλευτικό καθεστώς (θέση των φιλελευθέρων) ή με την άμεση έναρξη προετοιμασίας της μάχης για τον σοσιαλισμό (θέση των σοσιαλδημοκρατών).

Το ιστορικό όραμα όλων εκείνων τους οποίους απασχολούσε επιτακτικά (το πρόβλημα αυτό), θεωρούσε δεδομένη την ανάπτυξη και την άνθιση του καπιταλισμού με όλες του τις συνέπειες (κι εδώ άρχισαν να απομακρύνονται από τον ποπουλισμό, ο οποίος προτιμούσε να παραλείψει το αστικό βιομηχανικό στάδιο). Το πρώτο σημείο εξαιτίας του οποίου οι σοσιαλδημοκράτες άρχισαν να απομακρύνονται από τους οικονομιστές, τους λεγκαλιστές Μαρξιστές κ.λ.π. αφορούσε την ανάγκη προσέλκυσης του προλεταριάτου στην πολιτική πάλη ενάντια στον Τσαρικό δεσποτισμό ή, για να χρησιμοποιήσουμε την παράφραση των αντιπάλων τους, ενάντια στην Τσαρική αστυνομία.

Όμως η ώθηση του προλεταριάτου ν’ αναλάβει ένα καθήκον που ανήκε ιστορικά στην αστική τάξη, συνιστούσε μια πρώτη γελοιοποίηση των σοσιαλδημοκρατικών προτύπων, ο τρόπος με τον οποίο θα διευθυνόταν η συμμαχία αυτή προκάλεσε αναπόφευκτα νέες αποκλίσεις, αυτή την φορά μέσα στο κίνημα. Μετά από μια περίοδο ειρήνης στους κόλπους της διανόησης, ξέσπασε μια μάχη αγωνιστικής αφοσίωσης, που αφορούσε άμεσα την εργατική τάξη. Αυτό το στάδιο εγκαινιάστηκε γύρω στο 1903 και κατά τη διάρκεια του οι σοσιαλδημοκράτες χωρίστηκαν σε Μπολσεβί­κους και Μενσεβίκους. Κανένας όμως δεν ονειρεύτηκε ούτε προς στιγμήν να καλέσει τους εργάτες να κάνουν το διαιτητή σ’ αυτή τη διένεξη η οποία, σε τελική ανάλυση, αφορούσε τη δική τους απελευ­θέρωση.

Η διανόηση διεξήγαγε τη μάχη με το δικό της εσωτερικό όπλο -τη θεωρητική επιχειρηματολογία- κι αυτό ήταν δικαιολογημέ­νο μόνον όταν σκεφτεί κανείς ότι εκείνο που διακυβευόταν ήταν η αστική επανάσταση και, επομένως, πρωταρχικά η τύχη της διανόησης ως τάξη. Ο Μαχαέσκι το έδειξε αυτό σαφέστατα όταν προέβλεπε ότι ο σοσιαλισμός θα έφερνε τη βασιλεία της αστικής τάξης - των διανοητι­κών εργατών. Η κριτική του, όταν τοποθετηθεί δίπλα σ’ εκείνες των Άξελροντ, Τρότσκι και Λούξεμπουργκ, φωτίζει αυτό το ενοχλητικό φαινόμενο, δηλαδή, ότι ακόμα και πριν την επανάσταση του 1905 - 1907, ο οργανωμένος μαρξισμός ερχόταν σε σύγκρουση με τους τελικούς στόχους του.

Απ’ την μια μεριά, ο Μαχαέσκι εξήγαγε την ταξική διάσταση της Μαρξιστικής διανόησης και από την άλλη, η εσωτερική κριτική του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος, έχοντας συλλάβει ευφυώς την αυτόνομη φύση της προλεταριακής απελευθέρωσης, παρέκκλινε εντελώς σ’ ό,τι αφορά την ιστορική σημασία του σοσιαλδη­μοκρατικού κινήματος. Μόνο μετά την Μπολσεβίκικη επανάσταση, η ριζοσπαστική κριτική ήταν, για μια ακόμη φορά, ελεύθερη ν’ αναπτυχθεί πέρα από το στάδιο αυτό. Αυτό συνέβαινε επειδή ενώ πριν απ’ αυτό, όλες οι κρίσεις και οι αναλύσεις βασίζονταν αποκλειστικά στο όνειρο της εξουσίας, η εξουσία κατακτήθηκε το 1917 και έγινε, συνεπώς, πραγματι­κότητα.

Προβλέψεις που είχαν διατυπωθεί προηγουμένως με όρους υποβοσκουσών τάσεων, μπορούσαν τώρα, επιτέλους, να παραχωρή­σουν την θέση τους στην εξέταση μιας ιστορικής ενσάρκωσης: του Σοβιετικού Κράτους.

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1905 ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

ПЕРВАЯ РУССКАЯ РЕВОЛЮЦИЯ (1905 - 1907 гг.)

Η επανάσταση του 1905 ξεκινάει στη Ρωσία ενώ μαίνεται ο Ρωσο-Ιαπωνικός πόλεμος, που κατέληξε σε στρατιωτική ήττα της Ρωσίας, αφού προκάλεσε τεράστιες απώλειες ανθρώπινων ζωών. Η ήττα αυτή συνέτεινε στην έκρηξη της υποβόσκουσας έως τότε δυσαρέσκειας λόγω των συνθηκών διαβίωσης της εργατικής τάξης και των αγροτών. Οι συνθήκες αυτές δεν σχετίζονται μόνο με τον αυταρχισμό του Τσάρου και των φεουδαρχικών σχέσεων, αλλά και με τη σταδιακή εισαγωγή καπιταλιστικών σχέσεων. Η κυριότητα του εργάτη πάνω στην εργατική του δύναμη, και άρα η δυνατότητά του να συνάπτει ατομικές συμβάσεις, ήταν πραγματικότητα ήδη από το 1861, όταν και άρθηκε το καθεστώς της δουλοπαροικίας.

Αυτό για τους εργάτες και τους αγρότες δεν σηματοδοτούσε παρά την συνέχιση της σκληρής εκμετάλλευσής τους, στο εξής με το μανδύα της ελευθερίας του υποκειμένου. Στις περισσότερες επιχειρήσεις, η εργασία διαρκούσε 13 - 14 ώρες τη μέρα, ενώ οι εργάτες ζούσαν ως επί το πλείστον σε υπόγεια. Όσο για την αγροτική κοινότητα, που αντιστοιχούσε στο 80% του Ρώσικου πληθυσμού, η άρση της δουλοπαροικίας δεν σήμαινε καθόλου την αποκατάσταση «ισότιμων σχέσεων μεταξύ των γαιοκτημόνων, των αγροτών και των αγρεργατών, αλλά την αντικατάσταση μιας σχέσης άμεσης υποτέλειας με μια σχέση εργασιακής δέσμευσης διαμεσολαβημένης από την εργασιακή σύμβαση».

Αφορμή της επανάστασης αποτέλεσε η δολοφονία αμάχων εργατών κατά τη διάρκεια ειρηνικής διαμαρτυρίας στην πρωτεύουσα, Πετρογκράντ (Αγία Πετρούπολη), που έγινε γνωστή και ως Ματωμένη Κυριακή ή Κόκκινη Κυριακή, στις 9 (22) Ιανουαρίου 1905. Μετά την Ματωμένη Κυριακή σημειώθηκαν απεργίες στον στρατό και ανταρσίες στον στόλο εναντίον της μοναρχίας. Αυτές οι απεργίες είχαν ως αποτέλεσμα το μανιφέστο της 17ης Οκτωβρίου του 1905, το οποίο επέτρεπε ελευθερία συνείδησης, λόγου, συνεδρίασης και ενώσεων. Επίσης δημιουργήθηκε η Βουλή, ένωση του Κρατικού Σοβιέτ και της Κρατικής Δούμας της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.

Ωστόσο, αργότερα ακολούθησε η ανατροπή της 3ης Ιουνίου του 1907 και οι αρχές δεν τηρούσαν τους όρους του μανιφέστου της 17ης Οκτωβρίου του 1905. Οι κοινωνικές διαμάχες συνεχίστηκαν και αργότερα η χώρα οδηγήθηκε στην γνωστή Οκτωβριανή επανάσταση του 1917. Οι εξαθλιωμένοι εργάτες και αγρότες, υποστηριζόμενοι πολιτικά και από τμήματα της αστικής διανόησης (Ένωση Απελευθέρωσης), ζητούσαν αρχικά ένα αστικοδημοκρατικό πλαίσιο οικονομικών μεταρρυθμίσεων, χωρίς να αμφισβητούν την πολιτική εξουσία του Τσάρου. Η πρώτη τέτοια μαζική εκδήλωση ήταν η απεργία στις 3 Ιανουαρίου 1905 στο εργοστάσιο Πουτίλοφ της Αγίας Πετρούπολης.

Η κινητοποίηση αυτή εξελίχθηκε σε γενική απεργία, με τη συμμετοχή 250.000 εργατών, και κατέληξε στη μεγάλη λαϊκή διαδήλωση των 140.000 προς τα Χειμερινά Ανάκτορα της Πετρούπολης, στις 9 Ιανουαρίου 1905. Παρότι το ύφος της διακήρυξης και η πρόθεση των διαδηλωτών ήταν να μεταφέρουν την «έκκλησή τους» στον Τσάρο (στα χέρια τους κρατούσαν πορτραίτα του Τσάρου, ενώ έψαλλαν προσευχές), τα Αυτοκρατορικά στρατεύματα πυροβόλησαν και σκότωσαν αρκετές χιλιάδες. Η «Ματωμένη Κυριακή», όπως ονομάστηκε, ήταν η αρχή της Επανάστασης του 1905.

Θα ακολουθήσει σειρά απεργιών σε όλα τα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα, στον στρατό θα ξεσπάσει ανταρσία και από τον Φεβρουάριο η κοινωνική ένταση θα μεταφερθεί στην ύπαιθρο, με αγρότες να καταλαμβάνουν περιουσίες γαιοκτημόνων ζητώντας κοινωνικοποίηση της γης. Έχει αξία να αναφερθεί εδώ το τυχαίο στοιχείο στο ξέσπασμα της Επανάστασης. Η διαδήλωση προς τα Χειμερινά Ανάκτορα καθοδηγούνταν από έναν ιερέα και τη φιλελεύθερη «Οργάνωση των Ρώσων εργοστασιακών εργατών της Πετρούπολης», η οποία είχε σχέσεις με τις Τσαρικές Αρχές και είχε πείσει τους εργάτες ότι μόνος τρόπος διεκδίκησης ήταν οι ικεσίες στον «Πατερούλη Τσάρο».

Ήταν η βιαιότητα των Τσαρικών στρατευμάτων που ανάγκαζε πια τους εργάτες να επαναπροσδιορίσουν τη στάση τους και να οργανώσουν τη μαχητική αντίσταση στον Τσάρο. Ο τελευταίος γινόταν πλέον αντιληπτός ως ταξικός εχθρός και οι συμφιλιωτικές παρεμβάσεις των φιλελευθέρων έμοιαζαν άνευ νοήματος. Η συνθήκη αυτή προσέδωσε βαρύτητα στο λόγο των Μπολσεβίκων, οι οποίοι συμμετείχαν στην εξέγερση με τις μικρές δυνάμεις τους και προειδοποιούσαν τους εργάτες: «Δεν πρέπει να παρακαλούμε τον Τσάρο, δεν πρέπει να ταπεινωνόμαστε μπροστά στον άσπονδο εχθρό μας, αλλά να τον γκρεμίσουμε από το θρόνο. Η απελευθέρωση των εργατών μπορεί να είναι έργο μόνο των ίδιων των εργατών».

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ - ΟΙ ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΝΣΕΒΙΚΟΙ

Η «Ματωμένη Κυριακή» συνέτεινε στη ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης και στην αύξηση της επιρροής του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος (ΣΔΕΚΡ). Μέχρι τότε, μέσα στο κόμμα εκφράζονται δύο πολιτικά σχέδια, που αποσαφηνίστηκαν με τη διάσπαση στο 2ο συνέδριο (1903) σε Μενσεβίκους και Μπολσεβίκους. Η κύρια διαφορά μεταξύ των δύο σχεδίων ήταν η αντίληψη σταδίων που υιοθετούσαν οι Μενσεβίκοι. Η αντίληψη αυτή συνδεόταν με την οικονομίστικη γραμμή εντός του εργατικού κινήματος και, στο πολιτικό επίπεδο, εξαντλούνταν στην υποστήριξη αποκλειστικά αστικο-δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων.

Σχηματοποιώντας, λοιπόν, οι Μενσεβίκοι θεωρούσαν ότι πρώτα θα έρθει η αστικο-δημοκρατική επανάσταση, που θα δημιουργήσει τους νέους όρους και αντιθέσεις, ώστε αργότερα να μπορεί να τεθεί το ζήτημα της εργατικής δημοκρατίας. Γι’ αυτή την τελευταία το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα δεν θα έπρεπε να τοποθετείται από τώρα, παρά να την εντοπίζει στο μακρινό μέλλον. Μέχρι τότε, η επαναστατική πολιτική νοούνταν μόνο ως υποστήριξη οικονομικών διεκδικήσεων των εργατών (οκτάωρο, καλύτερες συνθήκες εργασίας κτλ) δια των νεοσυσταθέντων απεργιακών ταμείων και συλλόγων.

Σε δεύτερο επίπεδο, η πολιτική τους γραμμή στο πλαίσιο της Επανάστασης του 1905 ενάντια στον Τσαρισμό, όπως αυτή διατυπωνόταν στη συνδιάσκεψη της Γενεύης, τον Απρίλη του 1905, εξαντλούνταν στην πρόταση για σύγκληση συντακτικής συνέλευσης. Το ζήτημα της εξουσίας παρέμενε άθικτο, δεν απαντιόταν δηλαδή αφ’ ενός το πώς θα διασφαλιστεί η ανατροπή του Τσάρου και, αφ’ ετέρου, πώς θα δημιουργηθούν οι συνθήκες ώστε η προοπτική της προλεταριακής δημοκρατίας να έρθει πιο κοντά. Ο Λένιν κάνει σφοδρή κριτική στον οικονομισμό, θεωρώντας ότι μετατρέπει το κόμμα σε συνδικάτο και αφήνει χώρο στην αστική ιδεολογία, η οποία θα συνεχίσει να αναπαράγεται από την πολιτική εξουσία, το κράτος και τους μηχανισμούς του, που είναι πολύ ισχυροί.

Η κριτική του Λένιν εστιάζει στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο και θέτει ρητά ως στόχο την κατάληψη της εξουσίας ως μόνο τρόπο αλλαγής της οικονομικής θέσης των εργατών. Βέβαια, και ο ίδιος ο Λένιν, ακόμη και στις «Δύο Τακτικές της Σοσιαλδημοκρατίας» (1905) υιοθετεί μια λογική σταδίων, που διαπερνά τους μπολσεβίκους μέχρι και πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση (ή, τουλάχιστον, μέχρι ο Λένιν να γράψει τις «Θέσεις του Απρίλη», μέχρι δηλαδή τον Απρίλη του 1917). Έχει όμως ενδιαφέρον ότι ο Λένιν, συνταρασσόμενος από τα επαναστατικά γεγονότα του 1905, και μέχρι το 1917, σταδιακά σπάει τη γραμμικότητα της αρχικής του τοποθέτησης και αντιπαραβάλλει ήδη από το 1905 μια σχετικοποιημένη θεωρία των σταδίων.

Λέει, συγκεκριμένα, το 1905: «Και οι δύο συνεδριακές αποφάσεις (των Μπολσεβίκων και των Μενσεβίκων) δηλώνουν ότι η συντελούμενη Επανάσταση είναι για εμάς το πρώτο βήμα που θα ακολουθήσει δεύτερο. Απ’ αυτό όμως η μια απόφαση (των Μπολσεβίκων) βγάζει το συμπέρασμα ότι πρέπει, όσο μπορεί πιο γρήγορα, να διατρέξουμε αυτό το πρώτο βήμα, όσο μπορεί πιο γρήγορα να το εξαλείψουμε, να κατακτήσουμε τη δημοκρατία και να δημιουργήσουμε το έδαφος για το δεύτερο βήμα. Αντίθετα, η άλλη απόφαση (των Μενσεβίκων) εξαντλείται σε πολύλογες περιγραφές αυτού του πρώτου βήματος και πιπιλίζει σκέψεις που έχουν σχέση με το ζήτημα αυτό» .

Ως απόρροια αυτής της αντίφασης, το 1905 οι Μπολσεβίκοι έθεταν μεν ως άμεσο στόχο μόνο την ανατροπή του Τσάρου, θίγοντας όμως ταυτόχρονα το ζήτημα των όρων για την κατάληψη της εξουσίας. Γι’ αυτό και πρότειναν μεν να συγκληθεί συντακτική συνέλευση (όπως και οι Μενσεβίκοι), αλλά αυτό μετά τη συγκρότηση μιας νέας Επαναστατικής Προσωρινής Κυβέρνησης, στην οποία θα συμμετείχαν και οι Μπολσεβίκοι, και η οποία θα έβαζε αμέσως σε εφαρμογή το μίνιμουμ πρόγραμμα του ΣΔΕΚΡ: τις αστικοδημοκρατικές οικονομικές και πολιτικές διεκδικήσεις (πολιτικά δικαιώματα, εργασιακές συνθήκες).

Αυτό από τη μια θα διασφάλιζε ότι ο Τσάρος δεν θα παρέμενε στην εξουσία χρησιμοποιώντας την συντακτική συνέλευση προς όφελος του, εν είδει συμβουλευτικού σώματος. Την ίδια στιγμή δε, θα δημιουργούνταν μια κοινωνική δυναμική που θα καθιστούσε σαφέστερες τις ταξικές αντιθέσεις μεταξύ αστικής και εργατικής τάξης. Το αίτημα του σοσιαλισμού θα γινόταν, λοιπόν, πιο μαζικό, γιατί η εν τοις πράγμασι συμμαχία μεταξύ προλετάριων και αστών για την ανατροπή του Τσάρου δεν θα είχε πλέον λόγο ύπαρξης. Η μόνη καταφανής αντίθεση θα ήταν πλέον αυτή μεταξύ αστών και λαϊκών τάξεων, στο βαθμό που οι καπιταλιστικές σχέσεις είχαν ήδη εισαχθεί στην τσαρική Ρωσία και κάθε άλλο παρά είχαν βελτιώσει τη θέση των εργατών.

ΤΑ ΣΟΒΙΕΤ ΩΣ ΟΡΓΑΝΟ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣ 

Το δεύτερο ερώτημα που τέθηκε το 1905 είναι το πώς οργανώνεται η εργατική τάξη. Με ποιο υποκείμενο αγωνίζεται και με ποιο υποκείμενο διεκδικεί την εξουσία. Αυτό το ερώτημα ήταν αρχικά δισεπίλυτο, τέθηκε όμως από την ίδια τη λαϊκή αυτενέργεια τον Μάη του 1905, και απαντήθηκε τον Οκτώβρη του 1917, δια της μορφής των Σοβιέτ. Σε ό, τι αφορά το ζήτημα αυτό, υπάρχει ένας διαφορετικός τονισμός στα κείμενα του Λένιν μεταξύ 1902 και 1917. Στο «Tι να κάνουμε» του 1902, ο Λένιν βλέπει ως κύριο επαναστατικό υποκείμενο το κόμμα. Αυτό θα εισαγάγει «από τα έξω» την ταξική συνείδηση στους εργάτες, υποτάσσοντας το αυθόρμητο στο συνειδητό.

Με βάση αυτή την ανάλυση, το κόμμα θα πρέπει να αποτελείται από μια μικρή ομάδα επαγγελματιών μαρξιστών επαναστατών, την πρωτοπορία της εργατικής τάξης, και να είναι απαλλαγμένο από οικονομίστικες παρεκκλίσεις. Όμως το εργατικό κίνημα θα πρέπει να συνεχίσει να λειτουργεί μόνο με βάση τα οικονομικά αιτήματα και να είναι φανερά διαχωρισμένο από το κόμμα. Το επαναστατικό κόμμα, λοιπόν, δεν πρέπει να στενεύει το κίνημα υπερπολιτικοποιώντας το, αλλά δεν πρέπει και να γίνεται το ίδιο συνδικάτο, αφήνοντας χώρο στην αστική ιδεολογία.

Υπάρχει εδώ ένα σαφές κενό μεταξύ του υπερπολιτικοποιημένου μικρού κόμματος - «φρούριο», αποκλειστικού κατόχου της επαναστατικής αλήθειας, και του κινήματος, που συνεχίζει να είναι προσκολλημένο στις οικονομικές διεκδικήσεις. Η ανάλυση αυτή μοιάζει σαν αναποδογυρισμένη εκδοχή του οικονομισμού, για τον οποίο ο Λένιν κατηγορεί τους Μενσεβίκους. Πώς θα συγκροτηθεί η πολιτικο-ιδεολογική ηγεμονία της εργατικής τάξης, αν όχι μέσα από ένα μαζικό κοινωνικό θεσμό; Αυτός ο αβανγκαρντισμός του Λένιν φαίνεται να υποχωρεί μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1905. Εκεί ο Λένιν αλλάζει τον τονισμό: «Η επανάσταση θα μας διδάξει, θα διδάξει τις λαϊκές μάζες. Εμείς άραγε θα έχουμε να διδάξουμε κάτι την επανάσταση;».

Με τα λόγια του Λίμπερμαν, ο Λένιν κάνει την «πρώτη επανάσταση ενάντια στον ίδιο τον Λενινισμό». Είναι όμως έτσι; Και αν ναι, γιατί; Η απάντηση στο «γιατί» είναι ο θεσμός των Σοβιέτ. Το πρώτο Σοβιέτ δημιουργήθηκε τον Μάιο του 1905 στο εργοστάσιο Ιβάνοβο - Βοζνεσένσκ. Ακολούθησε η δημιουργία Σοβιέτ σε μια σειρά από εργοστάσια και πόλεις, με πιο γνωστό αυτό της Αγίας Πετρούπολης που συγκροτήθηκε στις 13 Οκτώβρη του 1905 και η λειτουργία του διήρκεσε 50 ημέρες. Τα σοβιέτ ήταν ένας θεσμός πολύ οικείος στους εργάτες. Οι τελευταίοι είχαν ακόμη εγχαραγμένο τον αγροτικό τρόπο ζωής, και τα σοβιέτ τους ήταν «κατανοητά», γιατί ουσιαστικά αντέγραφαν την παλιά λειτουργία των αγροτικών συνελεύσεων, των μίρ.

Τον Οκτώβρη του 1905, λοιπόν, η Τσαρική κυβέρνηση ενέδωσε μερικώς και καθιέρωσε έναν κατάλογο θεμελιωδών πολιτικών δικαιωμάτων (το απαραβίαστο του ατόμου, την ελευθερία του Τύπου, του λόγου κ.α). Εξασφάλισε επίσης τη λειτουργία της Δούμας ως νομοθετικής συνέλευσης με αντιπροσώπους από όλες τις κοινωνικές τάξεις, που θα μπορούσε να επικυρώνει τους νόμους του Τσάρου. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η εξουσία παρέμενε ακόμα στα χέρια του Τσάρου. Απέναντι σ’ αυτές τις παραχωρήσεις, τα φιλελεύθερα κομμάτια της εξέγερσης έμειναν ευχαριστημένα, ενώ οι Μπολσεβίκοι και άλλες ριζοσπαστικές ομάδες αμέσως αντέδρασαν και βοήθησαν στο ξέσπασμα νέου απεργιακού κύματος.

Αυτό ήταν το δεύτερο (μετά τη Ματωμένη Κυριακή) γεγονός, που δημιούργησε ρωγμές στην ηγεμονία των φιλελεύθερων πολιτικών εκπροσώπων της αστικής τάξης, δείχνοντας για μια ακόμα φορά ότι η εργατική τάξη μπορούσε να απελευθερωθεί μόνο με τις δικές της δυνάμεις. Το Σοβιέτ της Πετρούπολης έγινε το σημείο αναφοράς αυτού του αγώνα, που είχε ρητό πολιτικό στόχο: την άμεση ανατροπή του Τσαρισμού. Παρά τη μετατόπισή του, ο Λένιν θα συνεχίσει να αποδίδει στο Σοβιέτ αποκλειστικά το ρόλο «οργάνου της εξέγερσης» που μπορεί να οδηγήσει στον μέχρι τότε ορατό στόχο για τους Μπολσεβίκους: τον σχηματισμό Επαναστατικής Προσωρινής Κυβέρνησης.

Θα γράψει τον Δεκέμβρη του 1905: «Αν θεωρούσαμε το Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών ως ένα κοινοβούλιο των εργατών ή ως ένα όργανο προλεταριακή αυτοκυβέρνησης, τότε θα ήταν λάθος. Το Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών δεν είναι ένα εργατικό κοινοβούλιο και δεν είναι ένα όργανο αυτοκυβέρνησης, αλλά μια μαχόμενη οργάνωση για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων». Ο ίδιος συνεχίζει να διακατέχεται από το «φόβο του αυθόρμητου». O φόβος αυτός έχει να κάνει, αφ’ ενός στη μικρή επιρροή των μπολσεβίκων στην εργατική τάξη και, αφ’ ετέρου, με την εκτίμηση του Λένιν ότι δεν έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για την κατάληψη της εξουσίας, αφού δεν έχει επέλθει ακόμη η αστικο-δημοκρατική επανάσταση.

Ο Λένιν λοιπόν θεωρεί αναγκαία στη φάση αυτή την ύπαρξη του Σοβιέτ, καθώς συγκροτεί ένα δημόσιο πολιτικό χώρο που «σφυρηλατεί» τη συμμαχία μεταξύ εργατών, μικροαστικής τάξης, αγροτών και φιλελεύθερων κομματιών της αστικής τάξης. Άρα, στο βαθμό που δεν έχει έλθει ακόμη η αστικο-δημοκρατική Επανάσταση, το Σοβιέτ γίνεται το πολιτικό κέντρο εξέγερσης. Το κόμμα, όμως, οφείλει να παραμείνει η συνειδητή πρωτοπορία της εργατικής τάξης. Αυτή η ανάλυση, όμως, αλλάζει στις «Θέσεις του Απρίλη» (1917), όπου ο Λένιν αναφέρει:

«Δεν θέλουμε μια κοινοβουλευτική δημοκρατία -αν γυρίζαμε εκεί ύστερα από τα Σοβιέτ των εργατών αντιπροσώπων θα είχαμε κάνει ένα βήμα προς τα πίσω-, αλλά μια δημοκρατία των Σοβιέτ των αντιπροσώπων εργατών γης και χωρικών σε ολόκληρη τη Χώρα, από τη βάση μέχρι την κορυφή». Πλέον, σε σύγκρουση με τους μενσεβίκους, τους εσέρους, αλλά ακόμη και τους παλαιότερους μπολσεβίκους, ο Λένιν αναγνωρίζει τα Σοβιέτ όχι μόνο ως όργανα εξέγερσης, αλλά και ως όργανα «εξουσίας του προλεταριάτου». Σύμφωνα με το Νέγκρι, η μεταστροφή αυτή έχει να κάνει με την αλλαγή των συνθηκών:

«Σε αντίθεση με το 1905, τα Σοβιέτ δεν έχουν να αντιμετωπίσουν πλέον τον παλιό απολυταρχικό μηχανισμό, αλλά την καινούργια κυβέρνηση της αστικής τάξης. Σε σύγκριση με το 1905, ο μαζικός χαρακτήρας έχει τροποποιηθεί, όχι μόνο λόγω της τεράστιας κλίμακας του φαινομένου και λόγω της τεράστιας σημασίας που έχει η διάδοσή του στον στρατό, ο οποίος εξοπλίζει και ενοποιεί την πολιτική και στρατιωτική οργάνωση του προλεταριάτου, αλλά κυρίως λόγω της ριζοσπαστικοποίησης των ίδιων των μαζών». Γι’ αυτό και γίνεται ένας τεράστιος αγώνας των μπολσεβίκων από τον Ιούνη μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1917 να κατακτήσουν την πλειοψηφία στα Σοβιέτ. Τελικά θα το καταφέρουν, παρά την αρχική ηγεμονία των μενσεβίκων.

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 

Ο πόλεμος του Τσάρου της Ρωσίας ενάντια στην Ιαπωνία, που ξέσπασε το Γενάρη του 1904, όξυνε όλες τις αντιθέσεις της κοινωνικής ζωής και επιτάχυνε τα επαναστατικά γεγονότα. Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος τα προηγούμενα χρόνια ανάγκασε τον Τσαρισμό, προκειμένου να τραβήξει με το μέρος του την αστική τάξη, να παραχωρήσει ορισμένες ελευθερίες. Η κυβέρνηση επέτρεπε στην αστική τάξη να οργανώνει συνέδρια και συμπόσια, να μιλάει για φιλελευθεροποίηση και να συμβιβάζεται με αυτήν την κατάσταση, αφού ήταν κοντά στα όργανα της εξουσίας.Οι Μπολσεβίκοι αξιοποιούσαν τη λεγόμενη «φιλελεύθερη άνοιξη» για να οργανώνουν και να πλαταίνουν το επαναστατικό εργατικό κίνημα.

Ο Ρωσοϊαπωνικός πόλεμος ήταν ένας από τους πρώτους πολέμους στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Οι μπολσεβίκοι εξηγούσαν τον άδικο χαρακτήρα του πολέμου για τους λαούς και της Ρωσίας και της Ιαπωνίας. Η δράση του κόμματος, που καθοδηγούσε ο Λένιν, στην εργατική τάξη, την αγροτιά και τις άλλες καταπιεζόμενες μάζες, το έφεραν επικεφαλής των επαναστατικών γεγονότων.

Η Ήττα της Ρωσίας

Η ήττα της Ρωσίας στον πόλεμο επιτάχυνε τα γεγονότα. Στη Ρωσία, ωρίμαζε επαναστατική κρίση. Ήδη, ο πόλεμος είχε οδηγήσει τις μάζες σε εξαθλίωση. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος για τις διαδηλώσεις στις 9 Γενάρη, που με το χτύπημα του στρατού έγινε η αφορμή για το επαναστατικό ξέσπασμα του ρώσικου προλεταριάτου και των άλλων καταπιεζόμενων μαζών. Την ίδια περίοδο, το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα περνάει στο μονοπωλιακό του στάδιο. Και η Ρωσία επίσης, παρά το καθεστώς του τσαρισμού περνά στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού.

Ο Λένιν, από τη συγκεκριμένη περίοδο ακόμη διέγραφε την τάση ανάπτυξης του καπιταλισμού, αλλά και το πέρασμα της Ρωσίας στο ιμπεριαλιστικό στάδιο, όταν ακόμη την πολιτική εξουσία ασκούσε ο Τσαρισμός. Την περίοδο πριν τα επαναστατικά γεγονότα στη Ρωσία ξέσπασε παγκόσμια οικονομική κρίση (1900 - 1903), που αφενός επιτάχυνε τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, ενίσχυσε το ρόλο των μονοπωλίων, επιδείνωνε όμως τη θέση και τη ζωή της εργατικής τάξης και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων.

Η Οικονομική Κρίση στα 1900 - 1903

Η οικονομική κρίση χτύπησε την ελαφριά βιομηχανία, αλλά με μεγαλύτερη δύναμη χτύπησε τους καινούριους κλάδους της βαριάς βιομηχανίας. Οι μισές περίπου υψικάμινοι και το 45% περίπου από όλα τα φρέατα πετρελαίου σταμάτησαν να λειτουργούν. Εκεί όπου η παραγωγή έπεσε πιο πολύ, ήταν οι κλάδοι της βαριάς βιομηχανίας που κατασκεύαζαν σιδηροδρομικές γραμμές, ατμάμαξες και βαγόνια. Με την κρίση, η ανεργία εξαπλώθηκε, οι συνθήκες εργασίας των εργατών χειροτέρευσαν και πολλοί μικροί και μεσαίοι επιχειρηματίες καταστράφηκαν. Ταυτόχρονα, αυξήθηκε η συγκέντρωση της παραγωγής και δυνάμωσαν οι μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες πλέον αποκτούσαν μονοπωλιακό χαρακτήρα.

«Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την ίδρυση μονοπωλιακών συγκροτημάτων, προπάντων με τη μορφή των συνδικάτων. Στις αρχές του 20ού αιώνα, τα μονοπώλια ήταν λίγα (τριάντα περίπου). Ωστόσο, αν και όχι αμέσως, τα μονοπώλια αυτά στερεώθηκαν στους κυριότερους κλάδους της βαριάς βιομηχανίας κι έπαιρναν σιγά σιγά στα χέρια τους τις σπουδαιότερες πηγές πρώτων υλών και καυσίμων». Όλες οι παραπάνω συνθήκες, όπως ωρίμανση του καπιταλισμού και πέρασμά του στο μονοπωλιακό του στάδιο τον ιμπεριαλισμό, οξύτατη οικονομική κρίση που οδήγησε σε επαναστατική κρίση, επαναστατική κατάσταση.

Η εργατική τάξη που αν και μειοψηφία στο σύνολο των λαϊκών στρωμάτων, από τη θέση της στην κοινωνία και την κοινωνική παραγωγή ξεπρόβαλε ως ηγέτης και καθοδηγητής των εξελίξεων, σε συνδυασμό με την ύπαρξη επαναστατικού κόμματος, αν και νεαρού, συνέβαλαν στο ξέσπασμα της επανάστασης.

ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 

Με την έλευση του 20ού αιώνα, η Ρωσία εισερχόταν σε μια περίοδο αναταραχών, πολέμων και επαναστάσεων. Ήδη από την εποχή του Τσάρου Αλέξανδρου Β' οι αντίπαλοι της Αυτοκρατορίας αισθάνονταν ότι η ατμόσφαιρα στην Ρωσία ήταν έντονα ηλεκτρισμένη, προμηνύοντας καταστροφές. Οι μεταρρυθμιστές του Αλέξανδρου Β' καθησύχασαν για λίγο τα πνεύματα, αλλά μετά την δολοφονία του Αυτοκράτορα, η ατμόσφαιρα έγινε για μια ακόμη φορά βαριά, από τα σύννεφα της αντίδρασης προς το καθεστώς. Στα τέλη του 19ου αιώνα, σχεδόν όλοι στην Ρωσία αντιλαμβάνονταν ότι τα θεμέλια του παλιού καθεστώτος άρχιζαν να τρίζουν. Ο Νικόλαος Β' όμως αρνιόταν πεισματικά να ακούσει τα μηνύματα των καιρών.

Με αταλάντευτη εμμονή πίστευε ότι η Αυτοκρατορία έπρεπε να διοικείται απ’ αυτόν με τον ίδιο αυταρχικό τρόπο που την διοικούσαν οι πρόγονοί του τα τελευταία 300 χρόνια. Περιτριγυρισμένος από κακούς συμβούλους, κώφευσε οποιαδήποτε έκκληση για παροχή έστω και περιορισμένων συνταγματικών ελευθεριών, προτιμώντας να κυβερνά στηριζόμενος σε ένα τεράστιο αλλά κακά εξοπλισμένο στρατό, μια δυσκίνητη κρατική γραφειοκρατία και ένα δίκτυο μυστικής αστυνομίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η μεγαλύτερη απειλή για το καθεστώς προερχόταν από τους αγρότες. Ο υπερπληθυσμός και η πείνα στην ύπαιθρο διατηρήθηκαν και μετά την χειραφέτηση.

Η γη των αγροτών δεν έφθανε για να τους θρέψει και αυτό δεν ήταν το μόνο. Εξαιτίας της πληθυσμιακής τους αύξησης ήταν αναγκασμένοι να γίνουν μισθωτοί εργάτες γης ή βιομηχανικοί εργάτες για να επιβιώσουν, αν αυτό μπορούσε να ονομαστεί επιβίωση. Οι Μουζίκοι ζούσαν σε ξύλινες καλύβες ενός δωματίου με χωμάτινο πάτωμα, ενώ στον ίδιο χώρο πολλές φορές είχαν μαζί τους και τα ζώα τους. το διαιτολόγιό τους αποτελείτο από ψωμί, σούπα από λάχανο και βότκα. Σε εποχές μεγάλης πείνας οι αγρότες έκαναν τοπικές εξεγέρσεις με στόχο την λεηλασία των αποθηκών τροφίμων και σιτηρών καθώς και των σπιτιών των γαιοκτημόνων, αλλά τελικά τα Τσαρικά στρατεύματα που έφθαναν στην περιοχή τις κατέπνιγαν στο αίμα.

Η μεγεθυμένη τάξη των βιομηχανικών εργατών βρισκόταν στην ίδια απελπιστική κατάσταση όπως και οι αγρότες. Οι εργάτες, που μέχρι πριν λίγο καιρό ήταν δουλοπάροικοι, βρίσκονταν τώρα ξεκομμένοι από τις ρίζες τους στα εργοστάσια. Ήταν έρμαια στα χέρια άκαρδων επιστατών και διευθυντών. Οι πενιχροί μισθοί τους υφίσταντο επιπλέον περικοπές για δήθεν παραβάσεις των κανόνων του εργοστασίου, οι εργάτες δεν είχαν κανένα νομικό δικαίωμα, ούτε καν μπορούσαν να εκφράσουν τα παράπονά τους. Η προσαρμογή τους στο νέο τρόπο ζωής φαινόταν σχεδόν αδύνατη. Οι εργάτες των εργοστασίων έπασχαν επίσης από κρίση ταυτότητας, δεν είχαν ξεκαθαρίσει ακόμη αν ήταν αγρότες ή εργάτες.

Σε πολλές περιοχές της Ρωσίας, ειδικότερα στα εργοστάσια υφαντουργίας στη βόρεια Ρωσία, οι εργάτες θεωρούνταν νομικά αγρότες. Ως τέτοιοι, είχαν το δικαίωμα κατοχής κάποιου κομματιού γης αλλά υπόκειντο και στους κανόνες της κοινότητας όπως π.χ. η έκδοση άδειας εργασίας για τους βιομηχανικούς εργάτες. Λόγω της αγροτικής νοοτροπίας τους, τα σποραδικά ξεσπάσματά τους ενάντια στην κατάσταση που υφίσταντο στα εργοστάσια, έμοιαζαν περισσότερο με αγροτικές ταραχές παλιών καιρών παρά με οργανωμένες απεργίες. Σιγά-σιγά άρχισαν να χαλαρώνουν οι δεσμοί των εργατών με την ύπαιθρο και το παρελθόν και η συμβίωσή τους σε κοινούς κοιτώνες στα εργοστάσια, ενέτεινε περαιτέρω την καταπίεση που υφίσταντο.

Ωστόσο, η μεγάλη συγκέντρωση εργατών στα Ρώσικα εργοστάσια λόγω της έλλειψης σύγχρονης τεχνολογίας, βοήθησε τους εργάτες να αποκτήσουν μιαν αίσθηση νέας συλλογικότητας που αντικαθιστούσε όλο και περισσότερο την παλιά σύνδεσή τους με το χωριό. Ο περίεργος αυτός διχασμός της νεοδημιουργούμενης εργατικής τάξης άρχισε να υποχωρεί. Οι εργάτες ξεχνούσαν τις παλιές παραδόσεις και πεποιθήσεις και αποκτούσαν ταυτότητα σαν ξεχωριστή κοινωνική ομάδα από τους αγρότες από τους οποίους είχαν προέλθει. Στα τέλη του αιώνα, η νέα εργατική τάξη δέχτηκε ένα ισχυρό πλήγμα. Το 1899, μετά από μια παρατεταμένη περίοδο βιομηχανικής ανάπτυξης ή Αυτοκρατορία βυθίστηκε σε μια οικονομική κρίση που κράτησε περίπου 10 χρόνια.

Η κρίση χτύπησε πρώτα την κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία στις βόρειες και δυτικές περιοχές της Ρωσίας και ύστερα εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα προς τα νότια, καλύπτοντας όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής -εργοστάσια, μεταλλεία. πετρελαιοπηγές και λιμάνια- και προκαλώντας εργατικές αναταραχές στο πέρασμά της. Το καλοκαίρι του 1903, οι εργάτες πετρελαίου του Μπακού και του Βατούμ συγκρούστηκαν με την αστυνομία και στην Οδησσό, οι στάσεις εργασίας εξελίχθηκαν σε γενική απεργία που απλώθηκε στα βόρεια βιομηχανικά κέντρα της Ουκρανίας, κυρίως στο Κίεβο, το Χάρκοβο, το Νικολάγεφ και το Αικατερίνοσλαβ.

Ένα κύριο χαρακτηριστικό αυτής της αναταραχής ήταν η συσπείρωση των διαφόρων δυσαρεστημένων κοινωνικών ομάδων, που προκάλεσε εκρηκτικές καταστάσεις. Οι εργάτες λειτούργησαν ως αγωγοί μεταφοράς των ριζοσπαστικών ιδεών που είχαν υιοθετήσει στις πόλεις, στους αγροτικούς χώρους καταγωγής τους, σπάζοντας την απομόνωση των χωριών. Παρόμοια, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των βιομηχανικών απεργιών στο Νότο ήταν η παρουσία φοιτητών δίπλα στους εργάτες, στις μαζικές συγκεντρώσεις, τις διαδηλώσεις και τις συγκρούσεις με την εξουσία. Τα χρόνια της οικονομικής κρίσης συνέπεσαν με μια εποχή φοιτητικής αναταραχής.

Πολλοί φοιτητές αισθάνονταν τελείως αποξενωμένοι από την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, καθώς οι καλύτερες προοπτικές τους εξαντλούνταν σε μια κατώτερη θέση στην κρατική γραφειοκρατική μηχανή. Ακόμα και οι φοιτητές που προέρχονταν από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα ήταν απηυδισμένοι από την αυθαιρεσία των τσαρικών συμβούλων και την εμμονή τους να διοικούν αυταρχικά μην παραχωρώντας συνταγματικές ελευθερίες. Οι φοιτητές ήταν βαθιά δυσάρεστημένοι με τον Πανεπιστημιακό Νόμο του 1884 που διέλυσε τις πανεπιστημιακές οργανώσεις και λέσχες τους και εκτόπισε όλους τους φιλελεύθερους καθηγητές σε απομακρυσμένες περιοχές και επαρχίες, καταργώντας ταυτόχρονα την αυτονομία των πανεπιστημίων και την ακαδημαϊκή ελευθερία.

Το Φεβρουάριο του 1899, με αφορμή κάποια μικρά επεισόδια μεταξύ αστυνομίας και φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πετρούπολης εστάλη η έφιππη Τσαρική αστυνομία που διέλυσε τους φοιτητές με μαστίγια. Σε αντίποινα, οι φοιτητές κήρυξαν αποχή από τα μαθήματα και απεργία. Οι απεργίες συμπαράστασης σάρωσαν την Ευρωπαϊκή Ρωσία, αναστατώνοντας για πολλούς μήνες την ακαδημαϊκή ζωή. Η κατάσταση εξελίχτηκε σε γενική απεργία στην ανώτερη εκπαίδευση στην οποία η κυβέρνηση απάντησε αποβάλλοντας εκατοντάδες φοιτητές από τις εστίες και αναγκάζοντας πολλούς από αυτούς να καταταγούν στο στρατό.

Ένας από τους φοιτητές που αποβλήθηκαν, δολοφόνησε τον Υπουργό Παιδείας, και στα δυο επόμενα χρόνια, έγιναν εκτελέσεις και απόπειρες δολοφονίας Τσαρικών υπουργών και αξιωματούχων από φοιτητές και εργάτες. Μέσα σ’ αυτόν τον κυκεώνα βίας, η Ρωσία ταλαντευόταν ανάμεσα σε δυο κόσμους, σ’ αυτόν που χανόταν και σ’ αυτόν που ακόμα δεν είχε τη δύναμη να υπάρξει. Η πικρία και η απογοήτευση των αγροτών και εργατών δεν μπορούσε να διοχετευθεί σε ειρηνικά κανάλια, μια και δεν υπήρχαν τα κατάλληλα νομικά θεσμικά πλαίσια και ο τσάρος δεν ήταν διατεθειμένος για μεταρρυθμιστικές παραχωρήσεις. Για αυτούς τους λόγους, οι καταπιεσμένοι έτειναν κύρια προς ακραίες λύσεις των προβλημάτων τους και ειδικά μετά την οικονομική κρίση.

Στην επικράτεια της Ρωσίας, εκτός των προαναφερθέντων προβλημάτων, η αναταραχή εντεινόταν από τις θρησκευτικές και εθνικές διακρίσεις. Στα τέλη του αιώνα, οι μη Ρώσικης καταγωγής κάτοικοι ήταν η πλειοψηφία. Μια πολιτική εκρωσισμού των διαφόρων εθνοτήτων, έμπνευση του Πομπεντονόστεφ που επηρέαζε πολιτικά τους Ρομανώφ, έφερε τα αντίθετα από τα προβλεπόμενα αποτελέσματα, ενισχύοντας τους τοπικούς εθνικισμούς λόγω της κρατικής καταπίεσης. Αυτή η κρατική καταπίεση των εθνοτήτων έλαβε τη χειρότερη μορφή της εναντίον των Εβραϊκών πληθυσμών των δυτικών συνόρων και του νότου, πολλές φορές καταλήγοντας σε άγριους διωγμούς και σφαγές όπως την ημέρα της Ανάστασης του 1903.

Ο κύριος λόγος αυτών των διωγμών ήταν ο αποπροσανατολισμός των μαζών από τα πραγματικά προβλήματα και για αυτό υποθάλπονταν από το Τσαρικό καθεστώς και ειδικότερα από τον Υπουργό Εσωτερικών, Πλέβ, ο οποίος ήταν ο κύριος εμπνευστής του Ρωσοϊαπωνικού πολέμου που άρχισε το 1904 και έμελλε να παίξει τον ρόλο της τελευταίας σταγόνας στο ποτήρι της απογοήτευσης των Ρώσων εργατών και αγροτών. Παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τα διάφορα σοσιαλιστικά κόμματα και οι άλλες επαναστατικές ομάδες, στις αρχές του 1900, η προπαγάνδα και οι ιδέες τους άρχισαν να γίνονται αποδεκτές από τους εργάτες. Στις μεγάλες πόλεις, ήδη είχαν δημιουργηθεί και οι πρώτοι οργανωμένοι πυρήνες εργατών.

Αυτή η κατάσταση ανησύχησε σε μεγάλο βαθμό την κυβέρνηση που άρχισε να αναζητά τρόπους για να σταματήσει την ανάπτυξη του νεογέννητου εργατικού κινήματος. Για να απομακρύνουν τους εργάτες από τα σοσιαλιστικά κόμματα, μια και είδαν ότι οι παλιές μέθοδοι καταστολής άρχισαν να μην αποδίδουν καρπούς, αποφάσισαν να εκτρέψουν και να χειραγωγήσουν το εργατικό κίνημα. Έτσι αποφασίστηκε η ίδρυση ελεγχόμενων από το κράτος εργατικών οργανώσεων. Υπολόγισαν ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα πετύχαιναν ένα διπλό στόχο:

Αφ’ ενός, θ’ αποπροσανατόλιζαν το εργατικό κίνημα, πείθοντας τους εργάτες ότι οι προσδοκίες τους θα εκπληρώνονταν μέσω των κρατικά ελεγχόμενων συνδικάτων και αφ’ ετέρου, θα έπλητταν τα σοσιαλιστικά κόμματα και τις άλλες επαναστατικές ομάδες, περιορίζοντας το πεδίο δράσης τους. Υπολόγιζαν ότι με ελάχιστες και μη ουσιαστικές παραχωρήσεις, οι εργάτες θα χειραγωγούνταν πλήρως και θα ήταν επ’ άπειρον έρμαια της θέλησής τους. Έτσι, βρήκαν ανθρώπους τους οποίους πίστευαν ότι θα τους εμπιστεύονταν οι εργάτες, αλλά που, φυσικά, το κράτος τους έλεγχε πλήρως. Για την Πετρούπολη διάλεξαν ένα παπά, πράκτορα της μυστικής αστυνομίας, τον παπά-Γκαπόν.

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΗΣ ΘΥΕΛΛΑΣ 

Ο Γκαπόν σαν παπάς ήταν ταλέντο στον προσηλυτισμό, έτσι κατάφερε, δουλεύοντας υπόγεια, να κερδίσει και την αγάπη και την εκτίμηση των εργατών της Πετρούπολης. Ίδρυσε εργατικές οργανώσεις με το όνομα «Εργατικοί Τομείς», οι οποίες στα τέλη του 1904 ανέρχονταν σε 11 και αριθμούσαν χιλιάδες μέλη. Οι εργάτες πήραν στα σοβαρά αυτές τις οργανώσεις και άρχισαν να συζητούν εκεί με τον Γκαπόν τα προβλήματά, τους, τρόπους βελτίωσης της ζωής τους και τρόπους πάλης ενάντια στα αφεντικά τους. Παρόλο που ο Γκαπόν προφασιζόταν ότι τους καταλάβαινε και τους υποστήριζε, η γραμμή που του είχε υποδειχθεί να περάσει στους εργάτες ήταν διαφορετική.

Εν ολίγοις, ήταν η ακόλουθη: οι εργάτες θα μπορούσαν να βελτιώσουν την κατάστασή τους αποτεινόμενοι στην κυβέρνηση με σεβασμό και μέσα από τους Εργατικούς Τομείς για τα άμεσα οικονομικά και άλλα προβλήματά τους, απέχοντας όμως από την πολιτική. Οι εργάτες δεν έχασαν στιγμή, αμέσως, με τη σύμφωνη γνώμη του Γκαπόν, ετοίμασαν ένα κατάλογο με αιτήματα και ο Γκαπόν ήταν αναγκασμένος να συμμετάσχει στη διαδικασία αυτή, για να μη χάσουν οι εργάτες την εμπιστοσύνη τους σ’ αυτόν. Έτσι, ο Γκαπόν επικρότησε πλήρως τα αιτήματα, πιστεύοντας ότι θα διατηρούσε τον έλεγχο των εργατών και των πράξεών τους. Αλλά το κίνημα τον ξεπέρασε κι αυτός ήταν πια αναγκασμένος να το ακολουθεί.

Τον Δεκέμβριο, οι εργάτες του εργοστασίου Πουτίλωφ έδωσαν στην διεύθυνση του εργοστασίου μια λίστα με εύλογα οικονομικά αιτήματα, τα οποία όμως απορρίφθηκαν με τη δικαιολογία ότι η κυβέρνηση δεν μπορούσε να τα ικανοποιήσει και σαν να μην έφτανε αυτό, η διεύθυνση προχώρησε σε απολύσεις κάποιων εργατών που θεωρήθηκαν υποκινητές. Οι άλλοι εργάτες απαίτησαν την επαναπρόσληψή τους αλλά ξανά συνάντησαν άρνηση. Το γεγονός αυτό εξαγρίωσε τους εργάτες. Είχαν ήδη πιστέψει πως οι προσπάθειές τους θα στέφονταν με επιτυχία και αισθάνθηκαν εξαπατημένοι, μια και το πρώτο βήμα τους αντιμετωπίστηκε με τόση σκληρότητα.

Από την άλλη, έπρεπε να κάνουν κάτι για τους απολυμένους συναδέλφους τους. Έτσι, απευθύνθηκαν στον Γκαπόν ο οποίος τους συμβούλευσε να δράσουν δυναμικά. Υποστηριζόμενοι από τον Γκαπόν και τους Εργατικούς Τομείς, οι εργάτες μετά από θυελλώδεις συζητήσεις αποφάσισαν να κατέβουν σε απεργία στο εργοστάσιο Πουτίλωφ. Η πρώτη μεγάλη απεργία στην Ρωσία ήταν γεγονός. Αλλά αυτό δεν σταμάτησε εκεί. Οι άλλοι Εργατικοί Τομείς ξεσηκώθηκαν για να υπερασπίσουν τους συναδέλφους τους στο Πουτίλωφ. Ο Γκαπόν ήταν πια αναγκασμένος να υποστηρίξει ανεπιφύλακτα τους Τομείς. Έτσι, εκεί που δεν το περίμενε κανείς, μέσα σε λίγες μέρες τα εργοστάσια άδειασαν σε χρόνο μηδέν.

Χωρίς καμιά προετοιμασία ή ηγεσία, η απεργία στο Πουτίλωφ εξελίχτηκε σχεδόν σε γενική απεργία των εργατών της Πετρούπολης. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό, οι απεργοί των Τομέων, απαιτούσαν περισσότερη δράση. Κανείς δεν γνωρίζει πως εμφανίστηκε η ιδέα της «αίτησης» των εργατών και αγροτών της Ρωσίας προς τον Τσάρο. Το βέβαιο είναι ότι η ιδέα αυτή συνεπήρε όλους τους εργάτες της πόλης και εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά. Ο Γκαπόν επιφορτίστηκε με τη συγγραφή της «αίτησης» και θα ήταν επικεφαλής της πορείας προς τα θερινά ανάκτορα και εκείνος που θα παρέδιδε την αίτηση στον Τσάρο. Έτσι, εντελώς συγκυριακά, βρέθηκε επικεφαλής ενός μεγάλου μαζικού κινήματος. Η «αίτηση» ήταν έτοιμη τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου του 1905.

Περιέγραφε απλά και με τρόπο συναισθηματικό τα δεινά των εργατών και παρακαλούσε τον Τσάρο να βοηθήσει ώστε να σταματήσει αυτή η κατάσταση, να συμφωνήσει για αποτελεσματικές μεταρρυθμίσεις. Το επόμενο βήμα ήταν να διαβαστεί στους εργάτες, να εγκριθεί από αυτούς και να οργανωθεί η πορεία. Στο μεταξύ, κάποιοι επαναστάτες πλησιάζουν για πρώτη φορά τον Γκαπόν και τον πείθουν να αλλάξει το ύφος της «αίτησης» από παρακλητικό σε μαχητικό. Η «αίτηση», στην τελική της μορφή, ήταν αντιφατική: ενώ απευθυνόταν στον τσάρο με ταπεινότητα, τα αιτήματά της ήταν τέτοιας υφής που αν τα αποδεχόταν ο Τσάρος, θα περιόριζε την εξουσία του στο ελάχιστο. Ο κατάλογος των αιτημάτων χωριζόταν σε 3 μέρη.

Το πρώτο μέρος ζητούσε:

1) Προσωπική ελευθερία και αξιοπρέπεια. Ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του Τύπου, ελευθερία του συνέρχεσθαι, ανεξιθρησκεία και χωρισμό της εκκλησίας από το κράτος.

2) Κρατική, δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία.

3) Οι υπουργοί να είναι υπόλογοι απέναντι στο λαό, τερματισμό με νομοθετικά μέτρα της κρατικής ασυδοσίας.

4) Ισότητα των ανθρώπων απέναντι στο νόμο.

5) Άμεση αποφυλάκιση όσων κρατούνται εξαιτίας των ιδεών τους.

Το δεύτερο μέρος αποτελείτο από αιτήματα για την αντιμετώπιση της φτώχειας:

1) Κατάργηση της έμμεσης φορολογίας. Άμεση και προοδευτική φορολογία του εισοδήματος.

2) Ακύρωση των οφειλών λόγω εξαγοράς γαιών. Χαμηλότοκες χρηματικές πιστώσεις και σταδιακή παραχώρηση της γης στους αγρότες.

Το τρίτο μέρος περιλάμβανε μέτρα προστασίας των εργατών από το κεφάλαιο:

1) Νομική προστασία των εργατών.

2) Ελευθερία των εργατικών ενώσεων που έχουν συγκροτηθεί με σκοπό την συνεργασία και τη ρύθμιση επαγγελματικών ζητημάτων.

3) Οκτάωρη ημέρα εργασίας και κατάργηση των υπερωριών.

4) Ελευθερία των εργατών να παλεύουν εναντίον του κεφαλαίου.

5) Συμμετοχή αντιπροσώπων των εργατών στην προετοιμασία νόμου για την κρατική ασφάλιση των εργατών.

6) Κατώτατο όριο ημερομισθίου.

Οι εργάτες προσέρχονταν στους Τομείς, λάμβαναν γνώση του περιεχομένου της «αίτησης» και μετά υπέγραφαν ότι συμφωνούσαν. Όταν τελείωσε η διαδικασία αυτή τα πάντα ήταν έτοιμα για την πορεία. Όλο αυτό το διάστημα, η αστυνομία είχε παραμείνει αδρανής, ίσως διότι δεν αντελήφθη την μεταστροφή του Γκαπόν, όπως υποστηρίζει ο Βολίν και συνέχιζε να του έχει τυφλή εμπιστοσύνη. Αυτό όμως το γεγονός ενθάρρυνε τις μάζες και τις έκανε να πιστεύουν ότι η κυβέρνηση δεν τολμούσε να αντισταθεί στο κίνημα. Οι τελευταίες οδηγίες του Γκαπόν προς τους εργάτες για την πορεία ήταν ότι η συμμετοχή όλων ήταν απαραίτητη, ότι η πορεία έπρεπε να είναι ειρηνική και ότι ο ίδιος είχε ενημερώσει τον Τσάρο με επιστολή του για τις καλές προθέσεις του λαού.

Ήδη από την παραμονή της πορείας, κάποιοι κύκλοι διανοουμένων ήξεραν ότι η κυβέρνηση είχε πάρει απόφαση να μην αφήσει το πλήθος να πλησιάσει το παλάτι, αν το πλήθος επέμενε, θα πυροβολείτο στο ψαχνό. Μια επιτροπή διαδηλωτών, προσπάθησε την τελευταία στιγμή να ανατρέψει την απόφαση αλλά δεν κατάφερε τίποτα. Εξάλλου, ο Τσάρος και οι δικοί του είχαν φύγει από την Πετρούπολη για τα θερινά ανάκτορα, περί τα 15 χλμ. έξω από την πόλη. Την άλλη μέρα, Κυριακή 9 Ιανουαρίου 1905 (με το παλιό ημερολόγιο) τεράστια πλήθη, κύρια εργάτες, πολλοί οικογενειακώς, άρχισαν να συρρέουν από όλες τις περιοχές της πόλης και να συγκλίνουν από όλους τους δρόμους προς τη πλατεία των ανακτόρων όπου ήταν ο τελικός χώρος συγκέντρωσης.

Σημειωτέον ότι οι προσβάσεις στην πλατεία είχαν σχεδιαστεί επί Μ. Πέτρου με τέτοιο τρόπο ώστε οι αμυνόμενοι από τα ανάκτορα και την πλατεία να έχουν πολύ μεγάλο οπτικό πεδίο. Μπροστά βάδιζε ο Γκαπόν, περιτριγυρισμένος από ανθρώπους που κρατούσαν φωτογραφίες του Τσάρου και ιερές εικόνες και πίσω ο λαός πορευόταν προς τον «Πατερούλη». Κάποια στιγμή οι στρατιώτες και οι αστυνομία άρχισαν να πυροβολούν την ανθρωποθάλασσα. Τα αλλεπάλληλα κύματα των διαδηλωτών προχωρούσαν σπρώχνοντας, πιστεύοντας ότι όταν θα έφθαναν στη πλατεία όλα τα προβλήματα θα λύνονταν. Στη πλατεία τους περίμεναν τα πολυβόλα και επακολούθησε η ανθρωποσφαγή και ο πανικός.

Προς το βράδυ, η τάξη είχε αποκατασταθεί. Ποτέ δεν μαθεύτηκε ο αριθμός των θυμάτων, η μοναδική πληροφορία λέει ότι όλο το βράδυ τραίνα φορτωμένα με πτώματα έφευγαν από την Πετρούπολη, οι νεκροί θάφτηκαν πρόχειρα σε ομαδικούς τάφους στην ύπαιθρο και τα δάση. Ο ίδιος ο Γκαπόν μόλις που γλίτωσε και μεταμφιεσμένος φυγαδεύτηκε στο εξωτερικό, αφού προηγουμένως έβγαλε μια σκληρή ανακοίνωση εναντίον του Τσάρου λέγοντας ότι ''ο Τσάρος δεν υπάρχει πλέον και ότι το αδικοχυμένο αίμα τον χώρισε μια για πάντα απ’ το λαό''. Στο εξωτερικό, του δόθηκαν όλες οι ευκαιρίες και κάθε βοήθεια για να εξελιχτεί σε πραγματικό αγωνιστή.

Δεν κατάφερε όμως να ισορροπήσει: πρώτα το έριξε στο πιοτό και την ασωτία και ύστερα ήρθε σε επαφή με την Ρώσικη μυστική αστυνομία, ζητώντας να ξαναγίνει πράκτοράς της. Αυτοί του ζήτησαν σαν απόδειξη νομιμοφροσύνης να προδώσει μέλη των σοσιαλεπαναστατών. Εκείνοι όμως τον υποψιάσθηκαν, και ανέθεσαν σ’ ένα στέλεχος τους, τον Ρούτεμπεργκ, να τον παρακολουθεί από κοντά για να τον ξεσκεπάσει. Ο Ρούτε­μπεργκ τον έπεισε στη συνέχεια ότι και αυτός ήθελε να συνεργαστεί με την αστυνομία. Το ξεσκέπασμα έγινε σε μια ερημική αυλή έξω από την Πετρούπολη, παρουσία εργατών που, κρυμμένοι δίπλα, άκουσαν την όλη στιχομυθία.

Μην μπορώντας να συγκρατήσουν την οργή τους, όρμησαν επάνω του και τον σκότωσαν με άγριο τρόπο. Έτσι τελείωσε η ζωή του Γκαπόν. Γρήγορα, τα νέα για την δολοφονία μαθεύτηκαν παντού. Αντιπροσωπείες αγροτών έφθαναν από την ύπαιθρο και πληροφορούνταν τα καθέκαστα. Ο μύθος του Τσάρου είχε τελειώσει. Στην Πετρούπολη, τα γεγονότα της 9ης Ιανουαρίου είχαν σαν αποτέλεσμα την επέκταση της απεργίας. Στις 10 Ιανουαρίου, δεν υπήρχε εργοστάσιο ανοιχτό. Η πρώτη γενική απεργία των εργατών της Πετρούπολης ήταν πραγματικότητα. Το εργατικό κίνημα έμπαινε σε νέα φάση.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 1905 

Μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουάριου, κατά τη διάρκεια της απεργίας, δημιουργείται το Σοβιέτ της Πετρούπολης, στην αρχή σαν μια άτυπη επιτροπή παροχής βοήθειας στις οικογένειες των απεργών. Μετά από απόφαση των εργατών, παίρνει την πιο μόνιμη μορφή του συμβουλίου εργατικών αντιπροσώπων, για να ασχοληθεί με τα διάφορα προβλήματα των εργατών. Στο 1ο Σοβιέτ συμμετέχουν εργατικοί αντιπρόσωποι από διάφορα εργοστάσια με πρόεδρο τον Χρουσταλέφ - Νοσάρ. Κάποια στιγμή όμως λόγω της καταστολής, σταματά να συνέρχεται για να επανεμφανιστεί σε καινούργια βάση τον Οκτώβριο του 1905.

Την άνοιξη του 1905, η Τσαρική κυβέρνηση βρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση λόγω της ήττας της Ρωσίας στον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο. Αυτός ο πόλεμος άρχισε τον Φεβρουάριο του 1904 με στόχο μια εύκολη νίκη επί της Ιαπωνίας που θα είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση του Τσαρικού καθεστώτος και της πολιτικής εκρωσισμού των εθνοτήτων. Όμως ο Ρώσικος στρατός και στόλος ηττήθηκαν κατά κράτος. Η κοινή γνώμη κατηγορούσε ανοιχτά την κυβέρνηση για ανεπάρκεια και ανικανότητα. Εκτός από τους εργάτες και άλλες τάξεις ένιωσαν αγανάκτηση που άρχισε να εξελίσσεται σε επαναστατική διάθεση. Οι άνθρωποι άρχισαν να καταφέρονται ανοιχτά εναντίον της κυβέρνησης η οποία, κάτω από το φάσμα της ήττας, σιωπούσε.

Έτσι, οι φιλελεύθεροι και οι επαναστάτες βρήκαν την ευκαιρία να εξαπολύσουν μια βίαιη επίθεση εναντίον του καθεστώτος. Χωρίς έγκριση από τις αρχές άρχισαν να ασκούν ελεύθερα το δικαίωμα της έκφρασης. Άρχισαν να εκδίδουν εφημερίδες, ακόμα και επαναστατικού περιεχομένου, χωρίς λογοκρισία, στις οποίες το καθεστώς και η κυβέρνηση δέχονταν άγριες επικρίσεις. Μέχρι και οι συντηρητικοί φιλελεύθεροι μπήκαν σε δράση ιδρύοντας επαγγελματικές ενώσεις, μια μυστική πολιτική οργάνωση με το όνομα «Ένωση Απελευθέρωσης» και ένα κόμμα, το Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα, γνωστό σαν Καντέτ.

Οι πολιτικές δολοφονίες αυξήθηκαν σε αριθμό, οργανώνονταν μαχητικές διαδηλώσεις, και σε ορισμένες πόλεις έγιναν εξεγέρσεις και στήθηκαν οδοφράγματα. Στις επαρχίες έγιναν αγροτικές εξεγέρσεις, λεηλασίες, εμπρησμοί κάστρων ακόμα και απαλλοτριώσεις γης, καθώς και εκδίωξη και δολοφονίες γαιοκτημόνων. Η στρατιωτική ήττα αποδυνάμωσε οικονομικά την κυβέρνηση και έτσι δεν μπορούσε να κινητοποιήσει δραστικά τους μηχανισμούς της. Άρχισαν διαπραγματεύσεις για δάνειο από την Γαλλία αλλά η παροχή του καθυστερούσε λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης προς το καθεστώς. Το καλοκαίρι του 1905, οι ταραχές επεκτάθηκαν στο ναυτικό και στο στρατό.

Η ανταρσία του θωρηκτού Ποτέμκιν είναι το πιο γνωστό επεισόδιο. Το τελευταίο προπύργιο του καθεστώτος, οι ένοπλες δυνάμεις, άρχισε να κλονίζεται. Τον Αύγουστο του 1905, η κυβέρνηση αναγνώρισε εκ των υστέρων κάποιες πολιτικές ελευθερίες που ήδη είχαν κατακτηθεί από τον λαό. Ο Τσάρος υποσχέθηκε κοινοβούλιο με περιορισμένη δικαιοδοσία, κάτι που δεν ικανοποιούσε κανέναν. Ο υπουργός Εσωτερικών που ανέλαβε την οργάνωσή του, καθυστερούσε εσκεμμένα το σχηματισμό του. Οι ταραχές συνεχίζονταν, ο υπουργός «παραιτήθηκε» και αντικαταστάθηκε από τον Βίττε που είχε πιο φιλελεύθερες ιδέες. Εν τω μεταξύ, η αδράνεια της κυβέρνησης ενθάρρυνε τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης.

Στις αρχές Οκτωβρίου, όλοι μιλούσαν για μια πανρωσική γενική απεργία που θα ήταν η αρχή της τελικής επανάστασης. Αυτή η μοναδική στην Ιστορία γενική απεργία ξεκίνησε στα μέσα Οκτωβρίου. Δεν ήταν αυθόρμητη αλλά είχε οργανωθεί, μετά από προετοιμασία, από το Σοβιέτ, την «Ένωση των Ενώσεων», την επαγγελματική οργάνωση των φιλελευθέρων και από άλλες απεργιακές επιτροπές. Η επιτυχία της ήταν πλήρης μέχρι και τα εστιατόρια έμειναν κλειστά. Ολόκληρη η ζωή της χώρας παρέλυε. Λόγω των συνθηκών, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να προβεί σε υποχωρήσεις.

Στις 17 Οκτωβρίου 1905, ο Τσάρος έκανε ένα διάγγελμα με το οποίο παραχωρούσε στους «αγαπητούς και πιστούς» του υπηκόους όλες τις πολιτικές ελευθερίες και υποσχόταν ότι θα συγκαλούσε το συντομότερο ένα τύπο αντιπροσωπευτικού κοινοβουλίου την «Κρατική Δούμα», της οποίας το καθήκον θα ήταν να βοηθά την Κυβέρνηση. Παρά τις ασάφειες των Τσαρικών υποσχέσεων, βρέθηκαν ομάδες ανθρώπων που τις πήραν στα σοβαρά. Εμφανίστηκε πάραυτα ένα κόμμα «Δεκεμβριστών» που δήλωσε ότι δέχεται να εφαρμόσει και να υποστηρίξει τις Τσαρικές μεταρρυθμίσεις. Με το Τσαρικό διάγγελμα η κυβέρνηση επιδίωξε και πέτυχε δυο στόχους:

1) Έδειξε στο εξωτερικό ότι η επανάσταση τελείωσε και ότι αποκαθίσταται η ομαλότης στη χώρα, κάτι ζωτικό για την συνέχιση των διαπραγματεύσεων για το δάνειο από την Γαλλία.

2) Εξαπάτησε τις μάζες και ταυτόχρονα τις διέσπασε, εμποδίζοντας την πραγματική ριζοσπαστικοποίησή τους.

Και πράγματι το δάνειο εγκρίθηκε, το παλιό καθεστώς θα ήταν εκ νέου σε θέση να αντιμετωπίσει την επανάσταση, ενώ οι εργάτες ακινητοποιημένοι από τις εξελίξεις σταμάτησαν την απεργία, οι φιλελεθέροι ετοιμάζονταν να γευτούν το «μερίδιο» τους από τις πολιτικές ελευθερίες. Αλλά τα σημάδια ήταν καθαρά, ενώ ο λαός σε ορισμένες πόλεις πανηγύριζε για το διάγγελμα του Τσάρου και το «νέο καθεστώς» με ειρηνικές συγκεντρώσεις, η αστυνομία επενέβαινε και τις διέλυε, ενώ επαναλήφθηκαν και οι διωγμοί των Εβραίων. Οι μόνοι που αντέδρασαν ήταν τα επαναστατικά κόμματα, αλλά το γεγονός ότι η απεργία είχε τερματιστεί έδειξε ότι η επανάσταση δεν είχε πια την ορμή για να προχωρήσει.

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1905 

Τα Πρώτα Βήματα

Η σπίθα που άναψε την πυρκαγιά, ήταν μια από τις πιο συνηθισμένες συγκρούσεις της εργασίας με το κεφάλαιο - μια απεργία σε εργοστάσιο. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον ότι η απεργία αυτή των 12.000 εργατών του Πουτίλοφ, που ξέσπασε τη Δευτέρα, στις 3 του Γενάρη, ήταν προπαντός απεργία προλεταριακής αλληλεγγύης. Αφορμή στάθηκε η απόλυση τεσσάρων εργατών. Όταν το αίτημα για επαναπρόσληψή τους δεν ικανοποιήθηκε, το εργοστάσιο σταμάτησε μονομιάς, με πολλή σύμπνοια. Η απεργία έχει απόλυτα πειθαρχημένο χαρακτήρα. Οι εργάτες έβαλαν μερικούς ανθρώπους να φρουρούν τις μηχανές και την υπόλοιπη περιουσία από οποιαδήποτε ενδεχόμενη βλάβη από μέρους των λιγότερο συνειδητών.

Έπειτα έστειλαν αντιπροσωπεία σε άλλα εργοστάσια για να κάνει γνωστά τα αιτήματά τους και να προτείνει να προσχωρήσουν και εκείνα στην απεργία. Χιλιάδες και δεκάδες χιλιάδες εργάτες άρχισαν να προσχωρούν στο κίνημα. Ο νόμιμος, ο ζουμπατοφικός εργατικός σύνδεσμος που ιδρύθηκε με τη συνδρομή της κυβέρνησης και με σκοπό να διαφθείρει το προλεταριάτο, χρησιμοποιώντας συστηματική μοναρχική προπαγάνδα, πρόσφερε όχι μικρές υπηρεσίες στην οργάνωση του κινήματος, στα κατώτερα στάδιά του και στην ανάπτυξή του σε πλάτος. Έγινε εκείνο που οι σοσιαλδημοκράτες τόνιζαν ήδη από καιρό.

Όταν δηλαδή, έλεγαν στους ζουμπατοφικούς πως το επαναστατικό ένστιχτο της εργατικής τάξης και το πνεύμα της αλληλεγγύης της θα υπερισχύσει από όλα τα φτηνά αστυνομικά τεχνάσματα. Οι πιο καθυστερημένοι εργάτες θα τραβηχτούν στο κίνημα από τους ζουμπατοφικούς κι ύστερα πια η ίδια η Τσαρική κυβέρνηση θα φροντίσει να σπρώξει τους εργάτες παραπέρα, η ίδια η κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση θα τους φέρει από τον ειρηνικό και πέρα για πέρα υποκριτικό ζουμπατοφισμό στην επαναστατική σοσιαλδημοκρατία. Η πράξη της προλεταριακής ζωής και της προλεταριακής πάλης θα υπερισχύσει απ' όλες τις «θεωρίες» και απ' όλες τις προσπάθειες των κυρίων ζουμπατοφικών.

Η απεργία αναπτυσσόταν από μέρα σε μέρα με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Οι εργάτες οργάνωναν πολλές συγκεντρώσεις κι επεξεργάζονταν το «χάρτη» τους, τις οικονομικές και τις πολιτικές διεκδικήσεις τους. Και οι πρώτες και οι δεύτερες, παρά την ηγεσία των ζουμπατοφικών, ανάγονταν γενικά στις διεκδικήσεις του προγράμματος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, φτάνοντας ως το σύνθημα: Σύγκληση Συνταχτικής Συνέλευσης με βάση το καθολικό, άμεσο, ίσο και μυστικό εκλογικό δικαίωμα. Η αυθόρμητη ανάπτυξη της πρωτοφάνερης σε διαστάσεις απεργίας ξεπερνούσε κατά πολύ τη συστηματική συμμετοχή στο κίνημα των οργανωμένων σοσιαλδημοκρατών.

Η Έναρξη της Επανάστασης

Το Δεκέμβριο του 1904, μια απεργία κηρύχθηκε στο Εργοστάσιο Πουτίλοφ (προμηθευτή των σιδηροδρόμων και του πυροβολικού) στην Αγία Πετρούπολη. Συμπαθούντες απεργοί σε άλλα σημεία της πόλης ανέβασαν τον αριθμό των απεργούντων σε πάνω από 80,000. Ο αμφιλεγόμενος Ορθόδοξος ιερέας Γκεόργκϊι Γκαπόν, που ήταν επικεφαλής της υποστηριζόμενης από την αστυνομία εργατικής ένωσης, οδήγησε μια τεράστια πορεία εργατών στα Χειμερινά Ανάκτορα για να παραδώσουν μια δέσμη αιτημάτων στον Τσάρο την Κυριακή, 22 Ιανουαρίου (π.η. 9 Ιανουαρίου) 1905.

Τα στρατεύματα που φυλούσαν τα Χειμερινά Ανάκτορα και είχαν εντολή να μην επιτρέψουν στους διαδηλωτές να περάσουν πέρα από ένα συγκεκριμένο σημείο, σύμφωνα με τον Σεγκέι Βίττε, άνοιξαν πυρά εναντίον τους, με αποτέλεσμα να πέσουν περισσότεροι από 200 έως 1000 νεκροί. Το γεγονός έμεινε γνωστό ως Ματωμένη Κυριακή, και θεωρείται συνήθως ως το σημείο έναρξης της ενεργητικής φάσης της επανάστασης. Τα γεγονότα στην Αγία Πετρούπολη προκάλεσαν δημόσια κατακραυγή και μια σειρά από μαζικές απεργίες απλώθηκαν τάχιστα σε όλα τα βιομηχανικά κέντρα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Πολωνοί σοσιαλιστές -τόσο του PPS και του SDKPiL- κάλεσαν για γενική απεργία.

Με το τέλος του Ιανουαρίου του 1905, πάνω από 400,000 εργάτες στη Ρωσική Πολωνία βρίσκονταν σε απεργία. Οι μισοί από τους βιομηχανικούς εργάτες της Ρωσίας κατέβηκαν σε απεργία το 1905, ενώ στην Πολωνία το 93.2%. Υπήρχαν επίσης απεργίες στη Φινλανδία και στη Βαλτική ακτή. Στη Ρίγα, 80 διαδηλωτές σκοτώθηκαν στις 26 Ιανουαρίου (π.η. 13 Ιανουαρίου) 1905, και στη Βαρσοβία μερικές μέρες αργότερα περισσότεροι από 100 απεργοί πυροβολήθηκαν στους δρόμους. Μέχρι τον Φεβρουάριο, ξέσπασαν απεργίες στην Καυκασία, και περί τον Απρίλιο, στα Ουράλια και πιο πέρα.

Το Μάρτιο, όλα τα ανώτερα ακαδημαϊκά ιδρύματα αναγκάστηκαν να κλείσουν για το υπόλοιπο της χρονιάς, προσθέτοντας με αυτόν τον τρόπο τους ριζοσπαστικούς φοιτητές στις δυνάμεις των απεργών εργατών. Μια απεργία εργατών στους σιδηροδρόμους στις 21 Οκτωβρίου (π.η. 8 Οκτωβρίου) 1905 γρήγορα αναπτύχθηκε σε μια γενική απεργία στην Αγία Πετρούπολη και στη Μόσχα. Αυτή με τη σειρά της προέτρεψε στη θέσπιση του βραχύβιου Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης των αντιπροσώπων των εργατών, μια μεγάλη ομάδα μενσεβίκων που καθοδηγούνταν από τον Τρότσκι, ο οποίος οργάνωσε την απεργιακή δράση σε πάνω από 200 εργοστάσια.

Στις 26 Οκτωβρίου (π.η. 13 Οκτωβρίου) 1905, πάνω από 2 εκατομμύρια εργάτες βρίσκονταν σε απεργία και σχεδόν σε όλη τη Ρωσία δεν υπήρχε σιδηρόδρομος σε λειτουργία. Η αυξανόμενη ενδοεθνική σύγκρουση σε όλη την περιοχή του Καυκάσου είχε ως αποτέλεσμα τις Αρμενο-Ταταρικές σφαγές, προκαλώντας μεγάλες ζημιές στις πόλεις και στις πετρελαϊκές πηγές του Μπακού. Με τον ανεπιτυχή και αιματηρό Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο (1904 - 1905) υπήρξε αναταραχή στις εφεδρείες του στρατού. Στις 2 Ιανουαρίου, 1905 απωλέσθηκε το Πορτ Άρθουρ, και ο Ρωσικός Στόλος της Βαλτικής ηττήθηκε στη Μάχη της Τσουσίμα.

Τον Φεβρουάριο του 1905, ο Ρωσικός στρατός ηττήθηκε στο Μούκντεν, χάνοντας σχεδόν 80.000 άντρες στη μάχη. Ο Βίττε στάλθηκε για να συνάψει ειρήνη, διαπραγματευόμενος τη Συνθήκη του Πόρτσμουθ η οποία υπογράφτηκε στις 5 Σεπτεμβρίου (π.η. 23 Αυγούστου) 1905. Το 1905, υπήρξαν ναυτικές ανταρσίες στη Σεβαστούπολη, το Βλαδιβοστόκ, και την Κροστάνδη, με αποκορύφωμα τον Ιούνιο με την ανταρσία στο κατάστρωμα του Θωρηκτού Ποτέμκιν - με μερικές πηγές να ισχυρίζονται ότι πάνω από 2,000 να έχουν σκοτωθεί κατά τις επιχειρήσεις αποκατάστασης της τάξης. Οι ανταρσίες αποδιοργανώθηκαν και γρήγορα συντρίφθηκαν.

Παρά τις ανταρσίες αυτές, οι ένοπλες δυνάμεις ήταν σε μεγάλο βαθμό απολίτικες και παρέμειναν κυρίως νομιμόφρονες, ακόμα κι αν ήσαν δυσαρεστημένες - έτσι χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από την κυβέρνηση για να ελέγξουν την γενικευμένη αναταραχή του 1905. Οι εθνικές ομάδες είχαν εξαγριωθεί από τον εκρωσισμό που είχε αναληφθεί από τον Αλέξανδρο Β'. Οι Πολωνοί, οι Φινλανδοί και οι επαρχίες της Βαλτικής επεδίωκαν όλες αυτονομία, καθώς και ελευθερία για τη χρήση της εθνικής τους γλώσσας και την προώθηση της δικής τους κουλτούρας. Οι Μουσουλμανικές ομάδες ήταν επίσης ενεργές - το Πρώτο Συνέδριο της Μουσουλμανικής Ένωσης πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1905.

Συγκεκριμένες ομάδες άδραξαν την ευκαιρία για ξεκαθάρισμα των διαφορών μεταξύ τους παρά με την κυβέρνηση. Κάποιοι εθνικιστές προέβησαν σε πογκρόμ κατά των Εβραίων, πιθανόν με τη βοήθεια της κυβέρνησης, με αποτέλεσμα τον θάνατο πάνω από 3.000 Εβραίων. Ο αριθμός των κρατουμένων σε όλη τη Ρωσική Αυτοκρατορία, που είχε φτάσει στους 116.376 το 1893, έπεσε πάνω από το ένα τρίτο στο χαμηλό των 75.009 τον Ιανουάριο του 1905, κυρίως εξαιτίας των μαζικών αμνηστεύσεων που χορηγήθηκαν από τον Τσάρο.

Η Επανάσταση Εξαπλώνεται

Η επανάσταση που ξέσπασε με αφορμή τη «ματωμένη Κυριακή» της Ρωσικής εργατικής τάξης, στις 9 Γενάρη 1905 απλώθηκε σ' ολόκληρη τη Ρωσία. Τον Οκτώβρη του 1905 τα Σοβιέτ εξαπλώθηκαν σε όλα τα βιομηχανικά κέντρα. Αποκορύφωμα της επαναστατικής δράσης ήταν η ένοπλη εξέγερση των εργατών της Μόσχας. Στις 5 (18) Δεκέμβρη το Σοβιέτ της Μόσχας, ύστερα από πρόταση των μπολσεβίκων, πήρε απόφαση να κηρύξει γενική πολιτική απεργία, με σκοπό να τη μετατρέψει στη συνέχεια σε εξέγερση. Στις 7 (20) Δεκέμβρη άρχισε η γενική πολιτική απεργία, ενώ στις 9 (22) του Δεκέμβρη στήθηκαν στη Μόσχα τα πρώτα οδοφράγματα που σε λίγο γέμισαν την πόλη απ' άκρη σ' άκρη.

Αλλά η εξέγερση δεν μπόρεσε να εξαπλωθεί σε όλη τη Ρωσία. Αν και κράτησε εννέα ολόκληρες μέρες και οι χιλιάδες εξεγερμένοι Μοσχοβίτες εργάτες μάχονταν ηρωικά, η τσαρική κυβέρνηση χρησιμοποίησε ενάντιά τους στρατό που ξεπερνούσε κατά πολύ τις δυνάμεις των εξεγερμένων εργατών. Έτσι η επανάσταση ηττήθηκε. Αλλά και αν ηττήθηκε η ιστορική σημασία της επανάστασης υπήρξε τεράστια. Στάση ή επανάσταση; Αυτό το ερώτημα βάζουν στον εαυτό τους οι δημοσιογράφοι και οι ανταποκριτές της Ευρώπης, όταν αγγέλλουν σε όλο τον κόσμο τα γεγονότα της Πετρούπολης και προσπαθούν να τα εκτιμήσουν. Αυτές οι δεκάδες χιλιάδες προλετάριοι, που ενάντιά τους επιτέθηκε νικηφόρα ο στρατός του Τσάρου, είναι στασιαστές ή επαναστάτες;

Και οι εφημερίδες του εξωτερικού που έχουν περισσότερο από τον καθένα τη δυνατότητα να εξετάζουν τα γεγονότα «σαν θεατές», με αμεροληψία χρονικογράφου, δυσκολεύονται ν' απαντήσουν σ' αυτό το ερώτημα, πέφτουν συνεχώς από τη μια ορολογία στην άλλη. Οι αστικές εφημερίδες που όπως και παλιά μιλάνε για στάση, για ανταρσία, για ταραχές, δεν μπορούν ωστόσο να μη βλέπουν την πανεθνική, ακόμα και διεθνή σημασία τους. Ομως, αυτό ίσα ίσα είναι εκείνο που δίνει στα γεγονότα το χαρακτήρα επανάστασης. Και όσοι γράφουν για τις τελευταίες μέρες της στάσης, αρχίζουν άθελά τους να μιλάνε για πρώτες μέρες της επανάστασης. Η ιστορία της Ρωσίας έφτασε σε σημείο στροφής.

Αυτό δεν το αρνιέται και ο πιο φανατικός Ευρωπαίος συντηρητικός, ο καταγοητευμένος και κατασυγκινημένος από την ισχυρή, ανεξέλεγκτη εξουσία της απολυταρχίας πασών των Ρωσιών. Για ειρήνη ανάμεσα στην απολυταρχία και στο λαό ούτε λόγος μπορεί να γίνει. Για επανάσταση μιλάνε όχι μόνο μερικοί παράτολμοι, όχι μόνο οι «μηδενιστές», όπως εξακολουθεί ακόμα να θεωρεί τους Ρώσους επαναστάτες η Ευρώπη, αλλά όλοι όσοι είναι λίγο-πολύ σε θέση να ενδιαφέρονται για την παγκόσμια πολιτική. Το Ρωσικό εργατικό κίνημα μέσα σε λίγες μέρες ανέβηκε σε ανώτερη βαθμίδα. Μπροστά στα μάτια μας αναπτύσσεται σε παλλαϊκή εξέγερση.

Η Αντίδραση της Κυβέρνησης

Ο Τσάρος απέλυσε από τα καθήκοντά του τον Υπουργό Εσωτερικών Πιότρ Ντμίτριεβιτς Σβιατοπόλκ, στις 18 Φεβρουαρίου (π.η. 5 Φεβρουαρίου) 1905 και διόρισε μια κυβερνητική επιτροπή "για να διερευνήσει χωρίς καθυστέρηση τα αίτια της δυσφορίας στις τάξεις των εργατών στην πόλη της Αγίας Πετρούπολης και τα προάστιά της", δηλαδή μια εξέταση του απεργιακού κινήματος. Η επιτροπή είχε ως επικεφαλής τον Γερουσιαστή Σιντλόφσκι, ένα μέλος του Κρατικού Συμβουλίου, και περιελάμβανε κρατικούς αξιωματούχους, διοικητές των κρατικών εργοστασίων, και ιδιοκτήτες ιδιωτικών εργοστασίων. Σκόπευε επίσης να συμπεριλάβει και αντιπροσώπους των εργατών που εκλέγονταν με ένα σύστημα 2 σταδίων.

Οι εκλογές από τους εκπροσώπους των εργατών είχαν, ωστόσο, μπλοκαριστεί από τους σοσιαλιστές που ήθελαν να εκτρέψουν τους εργάτες από τις εκλογές στην ένοπλο αγώνα . Στις 5 Μαρτίου (π.η. 20 Φεβρουαρίου) 1905, η Επιτροπή διαλύθηκε χωρίς να έχει καν αρχίσει τις εργασίες της. Μετά τη δολοφονία του θείου του, του Μεγάλου Δούκα Σεργκέι Αλεξάντροβιτς, στις 17 Φεβρουαρίου (π.η. 4 Φεβρουαρίου) 1905, ο Τσάρος συμφώνησε να κάνει νέες παραχωρήσεις. Στις 18 Φεβρουαρίου (π.η. 5 Φεβρουαρίου) 1905 δημοσίευσε το Διάταγμα Μπιλίγκιν, το οποίο υπόσχονταν το σχηματισμό μια συμβουλευτικής συνέλευσης, θρησκευτική ανεκτικότητα, ελευθερία του λόγου (με τη μορφή των γλωσσικών δικαιωμάτων για την Πολωνική μειονότητα) και μείωση των πληρωμών εξαγοράς για τους αγρότες.

Στις 24 και 25 Μαΐου (π.η. 11 και 12 Μαΐου) 1905, περίπου 300 Ζέμστβο και τοπικοί αντιπρόσωποι πραγματοποίησαν 3 συναντήσεις στη Μόσχα, οι οποίες πέρασαν μια απόφαση, ζητώντας λαϊκή εκπροσώπηση σε εθνικό επίπεδο. Στις 6 Ιουνίου (π.η. 24 Μαΐου) 1905, ο Νικόλαος ο Β' δέχτηκε μια αντιπροσωπεία των Ζέμστβο. Απαντώντας στις ομιλίες του Πρίγκιπα Σεργκέι Τρουμπετσκόϊ και του κυρίου Φιόντροφ, ο Τσάρος επιβεβαίωσε την υπόσχεσή του να συγκαλέσει μια συνέλευση αντιπροσώπων του λαού.

Η Κορύφωση της Επανάστασης

Ο Νικόλαος Β' της Ρωσίας συμφώνησε στις 18 Φεβρουαρίου (π.η. 5 Φεβρουαρίου) στη δημιουργία μιας Κρατικής Δούμας της Ρωσικής Αυτοκρατορίας αλλά μόνον με συμβουλευτικές αρμοδιότητες. Όταν αποκαλύφθηκαν οι αδύναμες εξουσίες και οι περιορισμοί που τίθονταν στο εκλεκτορικό σώμα, η αναταραχή διπλασιάστηκε. Το Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης είχε ήδη συγκροτηθεί και κάλεσε για γενική απεργία τον Οκτώβριο, άρνηση πληρωμής φόρων, και την ανάληψη των καταθέσεων από τις τράπεζες. Τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1905, υπήρξαν πολλές εξεγέρσεις στην ύπαιθρο κατά τις οποίες οι αγρότες απαλλοτρίωναν εκτάσεις και εργαλεία.

Αναταραχές στο ελεγχόμενο από τη Ρωσία Βασίλειο του Κογκρέσου κορυφώθηκαν τον Ιούνιο του 1905 στην Εξέγερση του Λοντζ. Παραδόξως, μόνο ένας γαιοκτήμονας αναφέρθηκε ότι σκοτώθηκε. Πολύ μεγαλύτερη βία ασκήθηκε στους αγρότες που βρίσκονταν έξω από την κοινότητα: 50 θάνατοι αναφέρθηκαν εκεί. Το Οκτωβριανό Μανιφέστο, γραμμένο από τον Σεργκέι Βίττε και τον Αλέξις Ομπολένσκϊι, παρουσιάστηκε στον Τσάρο στις 14 Οκτωβρίου (π.η. 1 Οκτωβρίου). Ακολουθούσε από κοντά τα αιτήματα του Συμβουλίου των Ζέμστβο το Σεπτέμβριο, εξασφαλίζοντας βασικά πολιτικά δικαιώματα, επιτρέποντας τον σχηματισμό πολιτικών κομμάτων, επεκτείνοντας το προνόμιο προς την καθολική ψηφοφορία, και εγκαθιδρύοντας τη Δούμα ως το κεντρικό νομοθετικό σώμα.

Ο Τσάρος περίμενε και πρόβαλλε τις αντιρρήσεις του επί τρεις ημέρες, αλλά τελικά υπέγραψε το μανιφέστο στις 30 Οκτωβρίου (π.η. 17 Οκτωβρίου) 1905, που οφείλονταν στην επιθυμία του να αποφύγει μια σφαγή, και στη συνειδητοποίηση ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν ανεπαρκείς για να πράξει διαφορετικά. Έδειξε μετανιωμένος για την υπογραφή του εγγράφου, λέγοντας ότι αισθάνεται "αηδιασμένος από ντροπή για την προδοσία της δυναστείας, προδοσία που ήταν πλήρης". Όταν διακηρύχθηκε το Μανιφέστο υπήρξαν αυθόρμητες εκδηλώσεις υποστήριξης σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Οι απεργίες στην Αγία Πετρούπολη και αλλού επίσημα τερματίστηκαν ή γρήγορα κατέρρευσαν.

Πολιτική αμνηστεία προσφέρθηκε επίσης. Οι παραχωρήσεις αυτές ήρθαν χέρι-χέρι με ανανεωμένη και ωμή δράση ενάντια στην εξέγερση. Υπήρξε επίσης μια αρνητική αντίδραση από τα συντηρητικά στοιχεία της κοινωνίας, με επιθέσεις ακροδεξιών σε απεργούς, ακροαριστερούς και Εβραίους. Κι ενώ οι Ρώσοι φιλελεύθεροι ήταν ικανοποιημένοι από το Οκτωβριανό Μανιφέστο και είχαν κάνει προετοιμασίες για τις επερχόμενες εκλογές στη Δούμα, ριζοσπάστες σοσιαλιστές και επαναστάστες αποκήρυξαν τις εκλογές και κάλεσαν για ένοπλη εξέγερση με σκοπό την καταστροφή της Αυτοκρατορίας.

Μερικές από τις εξεγέρσεις του Νοεμβρίου του 1905 στη Σεβαστούπολη, με επικεφαλής τον απόστρατο υποπλοίαρχο Πιότρ Σμιντ, κατευθύνθηκαν ενάντια στην κυβέρνηση, ενώ άλλες δεν είχαν συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αυτές περιελάμβαναν τρομοκρατία, εργατικές απεργίες, εξεγέρσεις αγροτών, και στρατιωτικές ανταρσίες που καταπνίγηκαν μόνο μετά από άγριες μάχες. Η σιδηρόδρομος περί την λίμνη Βαϊκάλη έπεσε στα χέρια των επιτροπών των απεργών και στρατιωτών που είχαν αυτομολήσει γυρίζοντας από την Μαντζουρία μετά τον Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο. Ο Τσάρος έπρεπε να στείλει ένα ειδικό απόσπασμα πιστών σε αυτόν στρατευμάτων προκειμένου να αποκαταστήσει την τάξη στον Υπερσιβηρικό Σιδηρόδρομο.

Στο διάστημα μεταξύ της 5 και 7 Δεκεμβρίου (π.η. 22 και 24 Νοεμβρίου), ακολούθησε μια γενική απεργία από τους Ρώσους εργάτες. Η κυβέρνηση έστειλε στρατεύματα στις 7 Δεκεμβρίου, και μια άγια μάχη ξέσπασε στους δρόμους. Μια εβδομάδα αργότερα εμφανίστηκε το Σύνταγμα Σεμενόφσκιϊ, και χρησιμοποίησε πυροβόλα όπλα για να σπάσει τις διαδηλώσεις και να και να απομονώσει τις περιοχές των εργατών. Στις 18 Δεκεμβρίου (π.η. 5 Δεκεμβρίου), με περίπου χίλιους νεκρούς και τμήματα της πόλης να βρίσκονται σε συντρίμμια, οι εργάτες παραδόθηκαν. Μετά τον τελικό σπασμό της Μόσχας, οι εξεγέρσεις τερματίστηκαν τον Δεκέμβριο του 1905.

Σύμφωνα με τα μεγέθη που παρουσιάστηκαν στη Δούμα από τον καθηγητή Μαξίμ Κοβαλέφσκι, από τον Απρίλιο 1906, περισσότεροι από 14.000 άνθρωποι εκτελέστηκαν και 75.000 φυλακίστηκαν. Ο ιστορικός Μπράϊαν Τέϊλορ διαβεβαιώνει ότι ο αριθμός των νεκρών στην Επανάσταση του 1905 ήταν "χιλιάδες", και αναφέρεται στην ύπαρξη μιας πηγής που ανεβάζει το μέγεθος σε πάνω από 13.000 θανάτους.

Ηγέτης η Εργατική Τάξη

Το χτύπημα του στρατού, με εντολή του τσάρου, στους άοπλους εργάτες, τις γυναίκες και τα παιδιά τους με τα όπλα, οι χιλιάδες νεκροί και τραυματίες, έγινε αφορμή να μπουν εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες στον αγώνα, και να αρχίσει η πρώτη επανάσταση στην τσαρική Ρωσία, στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Οι εργάτες άρχισαν να εξοπλίζονται. Στις 10 Γενάρη, στην Πετρούπολη, συνεχίζονται οι ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στους εργάτες και το στρατό. Σε όλη τη Ρωσία, ξεσπούν απεργίες διαμαρτυρίας και πολιτικές διαδηλώσεις. Στη Μόσχα, άρχισε γενική απεργία στις 10 Γενάρη, ενώ στη Ρίγα, στις 13 του ίδιου μήνα, στην απεργία και τη διαδήλωση γίνονται συγκρούσεις με την αστυνομία.

Στις 14 Γενάρη, ξέσπασε γενική απεργία στη Βαρσοβία και στις 18 Γενάρη γενική απεργία στην Τιφλίδα, που παίρνει χαρακτήρα πολιτικής απεργίας. Τα επαναστατικά γεγονότα εξελίσσονται ραγδαία, εξαπλώνονται σε ολόκληρη την Τσαρική Ρωσία και καθ' όλη τη διάρκεια του 1905 και έτσι εξελίσσεται η πρώτη στην ιστορία της Ρωσίας επανάσταση, που ηγήθηκε η εργατική τάξη, επικεφαλής όλων των καταπιεσμένων μαζών, που αγωνίζονταν για την πολιτική τους απελευθέρωση. Το βασικό σύνθημα ήταν «κάτω ο Τσάρος». Το επαναστατικό κίνημα καθοδηγούσε το ΣΔΕΚΡ, οι Μπολσεβίκοι, με επικεφαλής τον Λένιν.

Η ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ

Η Θύελλα Κοπάζει

Στα τέλη του Φθινοπώρου του 1905, οι Γάλλοι αστοί ενέκριναν και παραχώρησαν το δάνειο, ενώ ταυτόχρονα η Ρώσικη κυβέρνηση πέτυχε να τερματίσει τον πόλεμο, υπογράφοντας μια συνθήκη ειρήνης που δεν ήταν τελείως ατιμωτική. Η αντίδραση μπορούσε πια να αντεπιτεθεί. Οι ελευθερίες που είχαν παραχωρηθεί από τον Τσάρο άρχισαν να καταπνίγονται. Ο επαναστατικός Τύπος κηρύχθηκε παράνομος, επανήλθε η λογοκρισία, έγιναν μαζικές συλλήψεις, διαλύθηκαν όσες εργατικές και επαναστατικές οργανώσεις ήταν δυνατόν, χτυπήθηκε το σοβιέτ και συνελήφθησαν οι επικεφαλής του, Νοσάρ και Τρότσκι. Επίσης, εστάλησαν στρατεύματα στις περιοχές όπου είχαν γίνει οι κυριότερες εξεγέρσεις.

Το μόνο που δεν τόλμησαν να χτυπήσουν ήταν η Δούμα. Η επανάσταση προσπάθησε να απαντήσει με δυο κινήσεις στην αυξανόμενη δραστηριότητα της αντίδρασης. Η πρώτη ήταν μια νέα εξέγερση του στόλου της Μαύρης Θάλασσας υπό την ηγεσία του υποπλοίαρχου Σμίτ, η οποία όμως κατεστάλη και ο Σμίτ αντιμετώπισε το εκτελεστικό απόσπασμα. Η δεύτερη κίνηση ήταν μια ένοπλη εξέγερση των εργατών (υπό την ηγεσία των Μπολσεβίκων) στην Μόσχα. Κράτησε αρκετές μέρες και η κυβέρνηση, για να την καταπνίξει, κάλεσε ενισχύσεις πεζικού και πυροβολικού από την Πετρούπολη. Ενώ η εξέγερση βρισκόταν σε εξέλιξη, έγιναν προσπάθειες για την κήρυξη μιας νέας γενικής απεργίας σε όλη τη χώρα.

Αυτή την φορά δεν πέτυχε όμως όπως αυτή του Οκτωβρίου. Τα ταχυδρομεία λειτουργούσαν όπως και οι σιδηρόδρομοι, έτσι κατέστη εφικτό να σταλούν έγκαιρα οι απαιτούμενες ενισχύσεις και η κυβέρνηση απεκατέστησε παντού τον έλεγχό της. Η επανάσταση τελικά ηττήθηκε. Τι κέρδισε όμως ο λαός από την επανάσταση; Κυρίως, την ίδρυση της Δούμας, που η κυβέρνηση δεν τόλμησε να καταργήσει. Ο λαός περίμενε πάρα πολλά απ’ αυτή. Οι εκλογές προκηρύχτηκαν για την άνοιξη του 1906 και όλη η χώρα ήταν σε συναγερμό. Όλα τα πολιτικά κόμματα θα λάμβαναν μέρος. Ακόμα και τα επαναστατικά κόμματα της αριστεράς άρχισαν προεκλογικό αγώνα.

Το πλέον παράδοξο ήταν ότι, ενώ οι φυλακές ήταν γεμάτες από τα μέλη τους, η προεκλογική τους προπαγάνδα διεξαγόταν λίγο-πολύ ελεύθερα. Αλλά η κυβέρνηση ήξερε τι έκανε. Ποτέ δεν είχε δει την Δούμα σαν συνέχεια της επανάστασης. Γι’ αυτό φρόντιζε ώστε η Δούμα να μην παρεκκλίνει προς τα αριστερά κι αυτός ήταν ο κυριότερος λόγος που κρατούσε στη φυλακή τα αριστερά στελέχη. Άλλο θετικό γεγονός ήταν η εμφάνιση για πρώτη φορά πολιτικών κομμάτων στην Ρωσία. Μέχρι τότε υπήρχαν μόνο δυο παράνομα κόμματα: το Σοσιαλδημοκρατικό και το Σοσιαλεπαναστατικό.

Το διάγγελμα της 17ης Οκτωβρίου, με τις ελευθερίες που παραχώρησε, δημιούργησε ένα φάσμα νόμιμων και ημινόμιμων κομμάτων. Οι μοναρχικοί αντιδραστικοί ίδρυσαν την «Ένωση του Ρώσικου Λαού» που κύρια ζητούσε την κατάργηση όσων κερδήθηκαν το 1905, ακόμη και της Δούμας. Οι λιγότερο αντιδραστικοί ίδρυσαν το «Κόμμα των Οκτωβριστών». Τα μέλη του ήταν μεγαλοβιομήχανοι, τραπεζίτες, γαιοκτήμονες, ευγενείς και επιχειρηματίες. Αλλά και τα δυο μαζί δεν είχαν σημαντική επιρροή.

Η πλειοψηφία των αστών και των πλουσίων καθώς και της «επώνυμης» διανόησης, δημιούργησε ένα κεντρώο κόμμα που υποστήριζε τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και το δραστικό περιορισμό της Τσαρικής απολυταρχίας, με το όνομα ''Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα'' (Καντέτ). Η ηγεσία του αποτελείτο από ελεύθερους επαγγελματίες, γιατρούς, δικηγόρους και ακαδημαϊκούς. Ήταν οικονομικά ισχυρό για αυτό και από την ίδρυσή του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Ρωσίας. Στα αριστερά, βρίσκονταν το «Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα», του οποίου η προεκλογική εκστρατεία ήταν σχεδόν νόμιμη παρόλα τα δημοκρατικά και επαναστατικά προγράμματα που επαγγέλετο.

Και το «Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα», που οι απόψεις του ήταν ίδιες με του προηγούμενου μόνο που αντιμετώπι­ζε διαφορετικά το αγροτικό πρόβλημα. Αυτά τα δυο κόμματα εκπροσωπούσαν τις μάζες των αγροτών και εργατών. Ποιά ήταν όμως τα προγράμματα και οι ιδεολογίες αυτών των κομμάτων; Το κυριότερο σημείο των προγραμμάτων τους αφορούσε το αγροτικό πρόβλημα. Η γη που είχε παραχωρηθεί στους αγρότες με τη χειραφέτηση τους το 1861, ήταν ανεπαρκής για να τους θρέψει. Έτσι, οι αγροτικές μάζες περίμεναν με ανυπομονησία την λύση του προβλήματος, ας δούμε πως το αντιμετώπιζαν τα τρία μεγάλα κόμματα.

1) Το Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα υποστήριζε ότι έπρεπε να δοθεί μέρος της ιδιωτικής και κρατικής γης, το οποίο οι αγρότες θα πλήρωναν σταδιακά.

2) Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα υποστήριζε την εθνικοποίηση της γης και την δωρεάν παροχή της στους αγρότες σύμφωνα με τις ανάγκες τους.

3) Το Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα υποστήριζε την άμεση και πλήρη δήμευση της ατομικής κτηματικής περιουσίας και τη μεταβίβασή της σε συνεταιρισμούς των εργατών υπό τον έλεγχο του κράτους.

Ποιά ήταν όμως η ιδεολογία των 2 κομμάτων της άκρας αριστεράς; Γύρω στα 1900, δημιουργήθηκαν μεγάλες διαφορές απόψεων μεταξύ των μελών του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Ορισμένα μέλη του πίστευαν ότι μια επανάσταση ήταν μοιραίο να καταλήξει σε ένα εθνικοαστικό καθεστώς, διότι πίστευαν ότι ήταν αδύνατο το άλμα από την φεουδαρχία στο σοσιαλισμό και έτσι δέχτηκαν το μίνιμουμ πρόγραμμα, την μετάβαση από την φεουδαρχία στο εθνικοαστικό κράτος. Άλλα μέλη του κόμματος είχαν διαφορετική άποψη. Πίστευαν ότι η επόμενη επανάσταση μπορούσε να είναι μια σοσιαλιστική επανάσταση με όλες της τις συνέπειες.

Αυτοί οι σοσιαλιστές απέρριψαν το μίνιμουμ πρόγραμμα, και προετοιμάζονταν για την κατάληψη της εξουσίας από το κόμμα, για την άμεση πάλη κατά του κεφαλαίου. Οι αρχηγοί του πρώτου ρεύματος ήταν ο Πλεχάνωφ, ο Μαρτώφ κ.λ.π. Του δεύτερου ήταν ο Λένιν. Η διάσπαση του κόμματος έγινε το 1903 στο συνέδριο του Λονδίνου. Οι οπαδοί της γραμμής του Λένιν αποτελούσαν την πλειοψηφία και ονομάστηκαν Μπολσεβίκοι, ενώ η μειοψηφία Μενσεβίκοι. Η ίδια διάσπαση, ως προς το μέχρι που μπορεί να προχωρήσει η επανάσταση στη Ρωσία, έγινε και στο Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα που χωρίστηκε στους δεξιούς Σοσιαλεπαναστάτες, που είχαν ίδιες θέσεις με τους Μενσεβίκους και τους αριστερούς Σοσιαλεπαναστάτες που είχαν ίδιες θέσεις με τους Μπολσεβίκους.

Το 1905, η επιρροή των Μπολσεβίκων και των αριστερών σοσιαλεπαναστατών στις μάζες ήταν περιορισμένη. Στο Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα δημιουργήθηκε και μια τρίτη τάση, που κατά την διάρκεια της επανάστασης υποστήριζε όχι μόνο την εξάλειψη του αστικού Κράτους αλλά και του Κράτους γενικότερα. Το ρεύμα αυτό έγινε γνωστό με το όνομα Μαξιμαλιστές, διότι είχε απορρίψει το «μίνιμουμ πρόγραμμα» όπως και το πρόγραμμα των αριστερών σοσιαλεπαναστατών και κήρυττε των ανάγκη της άμεσης πάλης για υλοποίηση του μάξιμουμ προγράμματος που ήταν ο πλήρης σοσιαλισμός. Δεν δημιούργησαν κόμμα αλλά την «Ένωση των Σοσιαλεπαναστατών Μαξιμαλιστών» που η αριθμητική της δύναμη ήταν αμελητέα.

Εξέδωσαν κάποια φυλλάδια και περιοδικά με τις απόψεις τους αλλά κύρια άσκησαν τρομοκρατική δράση και αγωνίστηκαν καθόλη την διάρκεια της επανάστασης, έχοντας αρκετούς νεκρούς στις τάξεις τους. Οι ιδέες των Μαξιμαλιστών ήταν πολύ κοντά στον αναρχισμό. Δεν ήταν δογματικοί Μαρξιστές και αρνιόντουσαν την χρησιμότητα των κομμάτων, ασκούσαν κριτική στο Κράτος και στην, πολιτική εξουσία, αλλά πίστευαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει άμεση μετάβαση στην αναρχική κοινωνία και για αυτό σαν λύση πρότειναν μια «εργατική δημοκρατία» όπου τα στοιχεία του Κράτους και της εξουσίας θα μειώνονταν σταδιακά μέχρι την έξαλειψή τους.

Η επανάσταση του 1905 κατέρριψε τον μύθο του Τσάρου, ο λαός αντελήφθηκε τι ήταν πραγματικά το Τσαρικό καθεστώς και την ανάγκη εξάλειψής του, έγινε κοινωνός των προοδευτικών ιδεών και πλησίασε τα επαναστατικά κόμματα. Είχε ήδη αρχίσει να προετοιμάζεται το έδαφος για το επόμενο αποφασιστικό επαναστατικό βήμα. Η επανάσταση του 1905 δεν πέτυχε να κατακτήσει το δικαίωμα των εργατών να οργανώνονται σε δικές τους οργανώσεις και αυτό ήταν σε βάρος του εργατικού κινήματος που ήταν αναγκασμένο να είναι ουραγός των πολιτικών κομμάτων, παραχωρώντας έτσι σ’ αυτά τα ηνία της μελλοντικής επανάστασης εις βάρος των πραγματικών αναγκών και συμφερόντων των εργατών, κάτι που αποδείχτηκε περίτρανα στην Επανάσταση του 1917.

ΤΟ ΑΝΑΡΧΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1905

Το Ρώσικο αναρχικό κίνημα αρχίζει να διαμορφώνεται περί τα τέλη του 19ου αιώνα στα δυτικά και νότια σύνορα της Ρωσίας και κυρίως στις Εβραϊκές πόλεις. Σ’ αυτές τις περιοχές, η οικονομική κρίση σε συνδυασμό με την μεγάλη καταπίεση των εθνοτήτων, είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία έντονων μηδενιστικών τάσεων μεταξύ των αγροτών, των εργατών και των φοιτητών, οδηγώντας πολλούς απ’ αυτούς στο κατώφλι των επαναστατικών ιδεών. Από τα πρώτα χρόνια της αντιδραστικής βασιλείας του Αλέξανδρου Γ', τεχνίτες, διανοούμενοι και εργάτες εργοστασίων συμμετείχαν σε παράνομους κύκλους αυτομόρφωσης και ριζοσπαστικής προπαγάνδας.

Ο μεγάλος λιμός του 1891 ενίσχυσε την ανάπτυξη αυτών των ομάδων που εξελίχτηκαν σε πυρήνες των 2 επαναστατικών κομμάτων: των Μαρξιστών σοσιαλδημοκρατών και των Νεοποπουλιστών σοσιαλεπαναστατών. Την άνοιξη του 1903, ένας σημαντικός αριθμός νεαρών εργατών εγκατέλειψε το Σοσιαλδημοκρατικό Εβραϊκό Κόμμα, το Πούντ, τους σοσιαλεπαναστάτες και το Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα στην πόλη του Μπιαλιστόκ, αναζητώντας πιο ακραίες πολιτικές θέσεις και μεθόδους. Οι αποσχισθέντες από το Πούντ είχαν πολλούς λόγους διαφωνίας αλλά ο κυριότερος ήταν η απέχθεια του κόμματος απέναντι στην τρομοκρατική δράση.

Αρχικά, οι διαφωνούντες είχαν ιδρύσει μια αντιπολιτευτική ομάδα μέσα στο κόμμα και εξέδωσαν ένα πρόγραμμα «άμεσης δράσης». Επίσης, προμηθεύτηκαν περίστροφα και δυναμίτες και επετέθησαν εναντίον κυβερνητικών επισήμων, αστυνομικών, βιομηχάνων και πρακτόρων της αστυνομίας ενώ παράλληλα προέβησαν σε απαλλοτριώσεις τραπεζών, ταχυδρομείων, αποθηκών, γραφείων, εργοστασίων και ιδιωτικών κατοικιών. Η κριτική που τους άσκησε η ηγεσία του Πούντ τους ώθησε να εγκαταλείψουν την Σοσιαλδημοκρατία υπέρ ενός είδους αναρχισμού που δεχόταν οποιεσδήποτε πράξεις βίας.

Την άνοιξη του 1903, μετά το συνέδριο που επέφερε την διάσπαση της Σοσιαλδημοκρατίας, η ομάδα του Μπιαλιστόκ διαχώρισε πλήρως τη θέση της. Θεωρούσε ότι η Σοσιαλδημοκρατία είχε πολλούς διανοουμένους στην ηγεσία της οι οποίοι ανέστελαν την επαναστατική δράση, έδιναν προσοχή μόνο στους ειδικευμένους εργάτες και παραμελούσαν τις μάζες των ανειδίκευτων εργατών και αγροτών. Τις ίδιες παλινδρομήσεις διέκριναν και στους σοσιαλεπαναστάτες όπως και στο Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, αν και επικροτούσαν τις τρομοκρατικές ενέργειες των σοσιαλεπαναστατών εναντίον κυβερνητικών επισήμων και ήθελαν να τις επεκτείνουν και ενάντια σε οικονομικούς παράγοντες, δηλαδή, εργοδότες και ιδιοκτήτες.

Επίσης, διαφωνούσαν με την υπερβολική απασχόληση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος με το αγροτικό πρόβλημα και δεν δέχονταν τους εθνικιστικούς στόχους του Πολωνικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Συνοπτικά, κατηγορούσαν τις σοσιαλιστικές ομάδες σαν καιροσκοπικές και συμβιβασμένες με το κυρίαρχο σύστημα. Η παλιά τάξη πραγμάτων ήταν σάπια και έπρεπε να καταστραφεί ολοσχερώς. Η θεωρία των σταδίων και ο ρεφορμισμός δεν τους ταίριαζαν. Όντας ανυπόμονοι να πραγματοποιήσουν άμεσα την αταξική ουτοπία τους, εγκατέλειψαν τον Μαρξισμό και τους σοσιαλεπαναστάτες και στράφηκαν προς τον Μπακουνινισμό και τον Κροπότκιν.

Παρ’ όλη την εξάπλωση του μηδενιστικού πνεύματος στην Ρωσία, λίγοι μόνο Ρώσοι εντάχτηκαν στο αναρχικό κίνημα. Ένας από τους λόγους ήταν το χαμηλό επίπεδο συνείδησης των μαζών. Εξάλλου, οι ελάχιστοι συνειδητοποιημένοι εργάτες και αγρότες στις αρχές του αιώνα προτιμούσαν τα σοσιαλιστικά κόμματα, διότι οι φανατικές θέσεις του Μπακούνιν και οι ρομαντικές θέσεις του Κροπότκιν δεν τους έπειθαν ότι θα τους οδηγούσαν στην λύση των προβλημάτων τους. Από την άλλη, τα Ρώσικα σοσιαλιστικά κόμματα, σε αντίθεση με τα αντίστοιχα δυτικοευρωπαϊκά, ήταν αρκετά μαχητικά και κάλυπταν και αυτή την πλευρά των Ρώσων εργατών και αγροτών.

Έτσι, για 25 χρόνια, οι αναρχικοί στην Ρωσία υπήρχαν σαν διάφορες ανεξάρτητες ομάδες χωρίς κοινό πρόγραμμα και συντονισμό. Πάντως, στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, ο αναρχισμός, τηρούμενων των αναλογιών, έμελλε να παίξει τον δικό του ρόλο και να ασκήσει την δική του επιρροή στην επαναστατική Ρωσία.

Οι Αναρχοτρομοκράτες

Το αναρχικό κίνημα που εμφανίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα στη Ρωσία είχε τις ρίζες του στο ιστορικό παρελθόν της χώρας. Για αιώνες, οι μεθοριακές περιοχές της Ρωσίας ήταν μάρτυρες άγριων λαϊκών εξεγέρσεων με αναρχική χροιά. Επίσης, ο θρησκευτικός αναρχισμός των ησυχαστών επηρέασε το αναρχικό κίνημα όπως και τους οπαδούς του Τολστόι στα 1880, οι οποίοι οργάνωσαν αναρχικές ομάδες στην Τουλά, το Ορέλ, την Σαμάρα και την ίδια την Μόσχα. Η προπαγάνδα του Χριστιανικού αναρχισμού βρήκε απήχηση στις επαρχίες της Μαυρογής (Τσερνόμπιλ) καθώς και στο Νότο μέχρι τον Καύκασο, όπου ίδρυσαν αποικίες.

Στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, διάφορες ομάδες Ρώσων εμιγκρέδων άρχισαν μια αρκετά δραστήρια εκδοτική δραστηριότητα με σκοπό τη διάδοση των αναρχικών ιδεών μέσα στην Ρωσία. Τέτοιες ομάδες ήταν η «Αναρχική Βιβλιοθήκη» με ηγέτη έναν Αρμένη νεαρό γιατρό, τον Αλέξανδρο Αταμπεκιάν μαθητή του Κροπότκιν που εξέδωσε κείμενα των Μπακούνιν, Μαλατέστα, Κροπότκιν και άλλων Ευρωπαίων αναρχικών. Το 1903, στην Γενεύη, νεαροί Κροποτκινικοί ίδρυσαν την ομάδα Χλέμβ ί Βόλια (Ψωμί και Ελευθερία) με υπεύθυνους τον Οργκεάνι, την σύζυγό του Λώτια και την Μαρία Κόρν που εξέδωσαν το περιοδικό Χλέμβ ί Βόλια.

Την άνοιξη του ιδίου χρόνου, ιδρύεται στο Μπιαλιστόκ η πρώτη αναρχική ομάδα, που αποτελείτο από 12 μέλη, με το όνομα Μπορ' μπα (αγώνας). Με τη λαθραία εισαγωγή αναρχικών κειμένων στην Ρωσία και την μελέτη τους από τις νέο-δημιουργημένες ομάδες επιτυγχάνεται η πρώτη επαφή εμιγκρέδων και αναρχικών ενώ η ανάγνωση των αναρχικών κειμένων ξυπνά το ενδιαφέρον των φοιτητών και νεαρών εργατών. Λαθραία, χέρι με χέρι, ακόμη και με χειρόγραφα αντίγραφα, οι αναρχικές θέσεις άρχισαν να εξαπλώνονται στην Ρωσία. Μετά τον Ιανουάριο του 1905, οι αναρχικές ομάδες στο Μπιαλιστόκ πολλαπλασιάζονται σαν μανιτάρια.

Ήδη την άνοιξη του 1905, από ένα αρχικό αναρχικό κύκλο 12 - 15 ατόμων που υπήρχε πριν την εξέγερση, δημιουργούνται 5, που αποτελούνται από πρώην μέλη του Πούντ και των σοσιαλεπαναστατών που ανέρχονταν σε 60 περίπου. Τον επόμενο χρόνο, οι κύκλοι αυτοί ήταν 12, με 200 περίπου μέλη και συνδέονταν μεταξύ τους με μια χαλαρή ομοσπονδία. Από το Μπιαλιστόκ, ο αναρχισμός άρχισε να εξαπλώνεται στις πόλεις της Δύσης, Βαρσοβία, Βίλνα, Μίνσκ, Ρίγα καθώς και σε μικρότερες Εβραϊκές κωμοπόλεις των οποίων οι μικρές ομάδες, 2 - 12 ατόμων, έπαιρναν αναρχική φιλολογία και όπλα από τις μεγαλύτερες πόλεις για να τα χρησιμοποιήσουν εναντίον κυβερνητικών στόχων και των ιδιοκτητών.

Στο νότο, εξαπλώθηκαν από την Οδησσό και το Αικατερίνοσλαβ προς το Κίεβο και το Χάρκοβο στην Ουκρανία και στις κυριότερες πόλεις του Καυκάσου και της Κριμαίας. Παντού, ο τρόπος δημιουργίας των αναρχικών ομάδων ήταν ίδιος. Μια μικρή ομάδα αποστατών από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και το Σοσιαλεπαναστατικό, δημιουργούσε έναν ολιγομελή αναρχικό κύκλο. Γινόταν λαθραία εισαγωγή αναρχικής φιλολογίας από τη Δύση και διανέμετο μαζί με άλλα Ρώσικα κέντρα προπαγάνδας στους εργάτες και τους φοιτητές της περιοχής.

Σε σύντομο χρονικό διάστημα δημιουργούνταν νέοι κύκλοι που ενώνονταν, φτιάχνοντας ομοσπονδίες οι οποίες άρχιζαν επαναστατική δραστηριότητα κάθε είδους - προπαγάνδα, διαδηλώσεις, απεργίες, ληστείες και δολοφονίες. Καθώς η επανάσταση προχωρούσε δημιουργήθηκαν αναρχικές ομάδες στην Πετρούπολη και την Μόσχα, αν και εκεί η δράση τους ήταν πιο ήπια απ’ ό,τι στην περιφέρεια. Ο κοινός στόχος των αναρχικών οργανώσεων ήταν η συνολική καταστροφή του κεφαλαίου και του κράτους για να ανοίξει ο δρόμος προς την ελευθεριακή κοινωνία του μέλλοντος. Για το πώς θα πετύχαιναν αυτόν τον στόχο υπήρχαν διαφωνίες.

Οι κύριες διαφωνίες επικεντρώνονταν στον ρόλο της τρομοκρατίας στην επανάσταση. Στην μια πλευρά βρίσκονταν οι αναρχικές ομάδες Τσερνόε Ζνάμια (Μαύρη Σημαία) και Μπεζνατσιάλιε που υποστήριζαν μια εκστρατεία αδησώπητης τρομοκρατίας εναντίον των αστών. Η ομάδα Τσερνόε Ζνάμια ήταν η μεγαλύτερη τρομοκρατική ομάδα στην Αυτοκρατορία. Τα μέλη της θεωρούσαν τους εαυτούς τους αναρχοκομμουνιστές (υποστήριζαν τη θέση του Κροπότκιν ότι στην ελεύθερη κοινωνία ο καθένας θα αμοίβεται σύμφωνα με τις ανάγκες του, αλλά οι συνωμοτικές και βίαιες τακτικές τους ήταν εμπνευσμένες από τον Μπακούνιν). Η Τσερνόε Ζνάμια είχε τη μεγαλύτερη δύναμή της στις επαρχίες των Νότιων και Δυτικών συνόρων.

Τα μέλη της ήταν κύρια εργάτες εργοστασίων, φοιτητές και τεχνίτες καθώς και λίγοι αγρότες, άνεργοι, απατεώνες, επαγγελματίες κλέφτες και οπαδοί του «υπερανθρώπου» του Νίτσε. Η ηλικία τους κατά μέσον όρο ήταν 19 μέχρι 20 χρόνων αλλά υπήρχαν ενεργά μέλη 15 και 16 χρονών. Από άποψη εθνικότητας ήταν Πολωνοί, Ουκρανοί, Μεγαλορώσοι αλλά η πλειοψηφία τους ήταν Εβραϊκής καταγωγής. Όλοι σχεδόν οι αναρχικοί του Μπιαλιστόκ ήταν, μέλη της. Έκαναν συγκεντρώσεις σε κύκλους 10 - 12 ατόμων και κατάστρωναν σχέδια αντεκδίκησης ενάντια στους κυβερνήτες και τα αφεντικά.

Ήταν η πρώτη ομάδα που εφάρμοσε προγραμματισμένα αμείλικτη τρομοκρατία εναντίον της καθεστηκυίας τάξης. Με αφορμή μια σύγκρουση απεργών και απεργοσπαστών, ο Νισάν Φάρμπερ σκότωσε στα σκαλιά της συναγωγής τον ιδιοκτήτη του εργοστασίου την ημέρα του Γιόμ Κηπούρ (από τις μεγαλύτερες Εβραϊκές γιορτές). Λίγες μέρες αργότερα, όταν η αστυνομία διέλυσε συγκέντρωση αναρχικών και συνέλαβε πολλούς απ’ αυτούς ο Νισάν Φάρμπερ ανάλαβε να πάρει εκδίκηση. Έριξε αυτοσχέδια βόμβα στο τοπικό αρχηγείο της αστυνομίας τραυματίζοντας μερικούς αστυνομικούς ενώ ο ίδιος σκοτώθηκε από μια βόμβα του, ήταν 18 χρονών και έγινε θρύλος και παράδειγμα για τους νεαρούς συντρόφους του.

Με το ξέσπασμα της επανάστασης, τον Ιανουάριο του 1905, οι αναρχικοί με επιδρομές σε αστυνομικούς σταθμούς, οπλοπωλεία και αποθήκες πυρομαχικών απέκτησαν άφθονο οπλισμό. Έστησαν εργαστήρια παραγωγής αυτοσχέδιων βομβών και ξεκίνησαν δολοφονίες και απαλλοτριώσεις εναντίον κρατικών λειτουργών και θεσμών, τραπεζών, εργοστασίων, σπιτιών ευγενών, ιδιοκτητών και εργοδοτών. Ακριβώς οι ίδιες μέθοδοι εφαρμόστηκαν στο Νότο. Τα μέλη της Τσερνόε Ζνάμια ήταν οπαδοί της τυφλής τρομοκρατίας. Αρκεί να είχαν κάποια πληροφορία π.χ. ότι σε ένα μέρος (θέατρο, καφετέρια) σύχναζαν εύποροι, για να το ανατινάξουν.

Αυτή η πρακτική δημιούργησε διαφωνίες στους κόλπους της ομάδας και στο Μπιαλιστόκ εμφανίστηκε μια ομάδα, οι Κομμουνάροι, με ηγέτη τον Βλαντιμίρ Στρίγκα, που υποστήριξε ότι η τυφλή τρομοκρατία εναντίον των αστών δεν είναι αρκετή από μόνη της και ότι χρειάζεται επίσης η δράση των μαζών. Είχαν σαν όραμα την Κομμούνα του Παρισιού. Σε μια συνέλευση της Τσερνόε Ζνάμια τον Ιανουάριο του 1906, έθεσε το θέμα αλλά μειοψήφησε λόγω του ότι η αντίπαλη φράξια, οι Βεζμοτιβνίκοι (χωρίς κίνητρο τρομοκράτες) είχαν δυο μεγάλες βομβιστικές επιτυχίες τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1905, μια στο ξενοδοχείο Μπρίστολ στην Βαρσοβία και μια στην Καφετέρια Λίμπμαν.

Οι οποίες κατατρομοκράτησαν τους αστούς, ενώ ταυτόχρονα ανέβασαν το κύρος τους μέσα στους αναρχικούς κύκλους. Ενθαρρυμένοι από αυτές τις επιτυχίες οι Βεσμοτιβνίκοι, ετοιμάζονταν για νέα χτυπήματα, ανύποπτοι για την εξίσου βίαια απάντηση που ετοίμαζε το κράτος. Οι Μπεζνατσιάλιε (Οι Άναρχοι) είχαν έδρα την Πετρούπολη. Ήταν ολιγομελέστερη ομάδα απ’ ό,τι η Μαύρη Σημαία, τα μέλη της ήταν κυρίως φοιτητές και οι ανειδίκευτοι εργάτες και άνεργοι ήταν λιγότεροι σε ποσοστό απ’ ό,τι στην Μαύρη Σημαία. Θεωρούσαν και αυτοί τους εαυτούς τους αναρχοκομμουνιστές, αλλά είχαν πολλά κοινά με τους αναρχοατομικιστές, που είχαν επηρεαστεί από τον Στίρνερ, τον Τάκερ και τον Νίτσε.

Ήταν παθιασμένοι με τον επαναστατικό συνωμοτισμό και μισούσαν τους διανοούμενους, παρ’ όλο που και οι ίδιοι ήταν διανοούμενοι εδώ, η επιρροή του Νετσάγιεφ και των διαδόχων του ήταν εμφανής. Όπως οι σύντροφοί τους της Μαύρης Σημαίας, ήταν και αυτοί οπαδοί της τυφλής τρομοκρατίας. Η ομάδα ιδρύθηκε το 1905 από ένα Ρώσο νεαρό διανοούμενο με το ψευδώνυμο Μπιντμπέι (το πραγματικό του όνομα, από μια παράξενη σύμπτωση, ήταν Νικολάι Ρομανώφ όπως του Τσάρου). Ήταν φοιτητής στο ινστιτούτο Μεταλλειολογίας της Πετρούπολης αλλά αποβλήθηκε λόγω της συμμετοχής του στις φοιτητικές διαδηλώσεις. Δραπέτευσε από την Ρωσία με πλαστό διαβατήριο και πήγε στο Παρίσι.

Λίγο μετά το ξέσπασμα της επανάστασης του 1905, εξέδωσε με τη βοήθεια δυο συντρόφων του επαναστατικό περιοδικό με τον τίτλο «Φυλλάδιο της Ομάδας των Άναρχων», όπου περιέγραφε τις θέσεις του για την επανάσταση οι οποίες ήταν ένα μείγμα της πίστης του Μπακούνιν στην δημιουργικότητα της κοινωνίας, των θέσεων του Νετσάγιεφ για αιματηρή τρομοκρατία ενάντια στις προνομιούχες τάξεις, των απόψεων του Μάρξ για ταξική πάλη και διαρκή επανάσταση και του οράματος του Κροπότκιν για ελεύθερη ομοσπονδία κοινοτήτων.

Ο Μπίντμπέι και οι σύντροφοί του κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της συμβατικής κοινωνίας στον οποίο όλες οι μορφές τρομοκρατίας -ατομική, μαζική, οικονομική- ήταν επιτρεπτές μέχρι ο αγώνας να εξελισσόταν σε μια ένοπλη πάλη όλου του λαού. Οι Άναρχοι αποκήρυτταν τη θρησκεία, την οικογένεια και γενικότερα την αστική ηθική, ενθαρρύνοντας τους φτωχούς να ληστεύουν τις επιχειρήσεις και τα σπίτια των εκμεταλλευτών τους. Ο Μπιντμπέι επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Μπακούνιν έλεγε ότι η επανάσταση δεν πρέπει να διεξαχθεί μόνον από τους εργάτες και τους αγρότες αλλά και από τους απόκληρους και απόβλητους της κοινωνίας.

Τις θέσεις του Μπιντμπέι υποστήριζε μια μικρή ομάδα στην Πετρούπολη, οι Αναρχίστι - Ομπστσιννίκι (οι αναρχοκομμουνιστές) που το 1905 εξέδωσε πολλά επαναστατικά κείμενα. Ηγέτης της ήταν ο Ροστοτσέφ ο οποίος προερχόταν από τους κύκλους των οπαδών του Τολστόι αλλά που όταν ήταν φοιτητής στο Χάρκοβο μεταμορφώθηκε σε φανατικό της τρομοκρατίας. Ο Ροστοτσέφ και οι σύντροφοί του εξέδωσαν φυλλάδια στα οποία καλούσαν τους εργάτες να καταστρέψουν τα εργοστάσια, να ληστέψουν τράπεζες και καταστήματα κ.λ.π «Εμπρός να εξαπλώσουμε την ατομική και μαζική τρομοκρατία σ’ ολόκληρη την Ρωσία», κατάληγε μια προκήρυξή τους.

Όταν ο Μπιντμπέι έφτασε στην Πετρούπολη τον Δεκέμβριο του 1905, η ομάδα του Ροστοτσέφ τον αποδέχτηκε σαν ηγέτη και οι δυο ομάδες ενώθηκαν με το όνομα Μπεζνατσιάλε (Άναρχοι). Τα μέλη της ομάδας ήταν μια γιατρός, τρεις - τέσσερις μαθητές γυμνασίου, η σύζυγος του Ροστοτσέφ και αρκετοί τέως φοιτητές. Ένα από τα μέλη της ομάδας, ο Ντιμίτρι Μπογκολιιουμπώφ, ήταν πράκτορας της αστυνομίας και τους κατέδωσε με αποτέλεσμα να συλληφθούν τον Ιανουάριο του 1906, ενώ κατέστρωναν σχέδια απαλλοτριώσεων (μέχρι εκείνη την στιγμή είχαν κάνει μόνο μια βομβιστική ενέργεια και είχαν δολοφονήσει έναν αστυνομικό).

Αυτές οι δυο ήταν οι κύριες αναρχοκομμουνιστικές οργανώσεις αλλά υπήρξαν και μικρότερες ομάδες στη Ρίγα, το Κίεβο και τη Μόσχα. Οι ομάδες του Κιέβου και της Μόσχας έδωσαν περισσότερη έμφαση στην προπαγάνδα. Η Μόσχα ήταν το κύριο κέντρο προπαγάνδας. Ο πρώτος κύκλος ιδρύθηκε το 1905 αλλά διαλύθηκε σχεδόν αμέσως με τη σύλληψη του αρχηγού του. Ακολούθησε το Δεκέμβριο του 1905 η ίδρυση της ομάδας Σβομπόνια (Ελευθερία) που διένειμε προπαγανδιστικό υλικό από τη Δύση και τις μεθοριακές επαρχίες στις βιομηχανικές περιοχές της Κεντρικής Ρωσίας.

Το 1906, ιδρύθηκαν άλλες 4 ομάδες στη Μόσχα, η Ελεύθερη Κομμούνα, η Αλληλεγγύη και η Αναρχία που στρατολογούσαν μέλη από τις εργατικές συνοικίες και ένας κύκλος φοιτητών που λειτουργούσε κύρια στους πανεπιστη­μιακούς χώρους. Μερικές ομάδες της Μόσχας πρόσθεσαν και κάποιες βομβιστικές επιθέσεις στην προπαγάνδα τους. Κατά την διάρκεια της Επανάστασης του 1905, εμφανίστηκαν άλλες δυο αναρχικές τάσεις, οι αναρχοσυνδικαλιστές και οι αναρχοατομικιστές. Οι πρώτοι εμφανίστηκαν στην Οδησσό και οι δεύτεροι στην Μόσχα, το Κίεβο και την Πετρούπολη. Οι αναρχοατομικιστές επιθυμούσαν την κατάλυση όλων των αξιών της αστικής τάξης, πολιτικών, ηθικών και πολιτιστικών.

Κάποιοι, επηρεασμένοι από τον Στίρνερ, τον Τάκερ, τους Γερμανούς και Αμερικάνους αναρχικούς θεωρητικούς, απαιτούσαν την πλήρη αποδέσμευση του ατόμου από τους φραγμούς της οργανωμένης κοινωνίας. Μερικοί από αυτούς βρήκαν ως μέσο έκφρασης την τρομοκρατία, αλλά οι περισσότεροι προσκολλήθηκαν σε πρωτοποριακούς κύκλους λογοτεχνών και καλλιτεχνών, παραμένοντας μόνο «φιλοσοφικά» αναρχικοί, συζητώντας και γράφοντας για τις ιδέες τους σε διάφορα έντυπα. Ενώ και οι τρεις κατηγορίες αναρχικών αντλούσαν τις ιδέες τους από τη διανόηση και τους εργάτες, οι αναρχοκομμουνιστές έκαναν κάποιες προσπάθειες να αποκτήσουν επαφές με τους στρατιώτες και τους αγρότες.

Μετά την κήρυξη του Ρωσοϊαπωνικού πολέμου, τα φυλλάδια των αναρχικών προσπαθούσαν να πείσουν τους φαντάρους ότι ο πραγματικός αγώνας ήταν στην πατρίδα, εναντίον της κυβέρνησης και της ατομικής ιδιοκτησίας. Ωστόσο, διανεμήθηκαν πολύ λίγες προκηρύξεις και μάλλον δεν εντυπωσίασαν τους στρατιώτες. Στους αγρότες διενεμήθηκε περισσότερο υλικό προπαγάνδας, με κάπως καλύτερα αποτελέσματα, που τους καλούσε να εξεγερθούν εναντίον των γαιοκτημόνων και να επαναφέρουν το μεσαιωνικό κοινοτικό σύστημα καλλιέργειας της γης.

Μέσα στην Μαξιμαλιστική ατμόσφαιρα του 1905, οι αναρχοκομμουνιστές με την τρομοκρατία τους επίσκιασαν τους πρωτοεμφανιζόμενους αναρχοσυνδικαλιστές και τους οπαδούς της Κροποτκινικής Χλεμπ ί Βό­ λια που κύρια δούλευαν προπαγανδιστικά μέσα στις μάζες των εργατών και αγροτών. Δεν περνούσε μέρα που να μην γινόταν κάποια τρομοκρατική ενέργεια. Μετά την καταστολή της ένοπλης εξέγερσης στη Μόσχα, οι περισσότεροι επαναστάτες πέρασαν στην παρανομία. Κατά την διάρκεια του 1906 και του 1907, οι διάφορες επαναστατικές ομάδες διέπραξαν 4.000 φόνους αν και έχασαν και οι δυο σημαντικό αριθμό μελών τους (κυρίως οι σοσιαλεπαναστάτες).

Τον Αύγουστο του 1906, οι Μαξιμαλιστές σοσιαλεπαναστάτες ανατίναξαν τη καλοκαιρινή κατοικία του Πρωθυπουργού Στολύπιν, τραυματίζοντας το γιο και την κόρη του και σκοτώνοντας 32 άτομα. Στα τέλη του 1906, όλη σχεδόν η Αυτοκρατορία βρισκόταν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης με διαταγή του Στολύπιν. Η χωροφυλακή ανακάλυψε τα άντρα των Τσερνοζναμέντσι και των Μπεζνατσάλτσι, κατάσχοντας τον οπλισμό τους και καταστρέφοντας τα εργαστήρια κατασκευής βομβών. Η διαδικασία επιβολής της τιμωρίας ήταν σύντομη. Έκτακτα στρατοδικεία έβγαζαν σε δυο μέρες καταδικαστική απόφαση για αναρχικούς ή υπόπτους για αναρχική δράση και η ποινή, που συνήθως ήταν ο απαγχονισμός, εκτελείτο άμεσα.

Οι νεαροί επαναστάτες, αντί να απολαύσουν την «γραβάτα του Στολύπιν», όπως ονόμαζαν τον απαγχονισμό, προτιμούσαν να πέσουν μαχόμενοι σε επιχειρήσεις αυτοκτονίας. Άλλοι που αντιμετώπιζαν τα στρατοδικεία, υποστήριζαν τις θέσεις τους με θάρρος και οι απολογίες τους ήταν καταπέλτης ενάντια στο κράτος και την ιδιοκτησία. Στα χρόνια που ακολούθησαν το 1905, πολλοί αναρχοκομμουνιστές εκτελέστηκαν, άλλοι καταδικάστηκαν σε βαρύτατες ποινές φυλάκισης και κάποιοι κατάφεραν να δραπετεύσουν στο εξωτερικό απ’ όπου συνέχισαν να αγωνίζονται με άλλα μέσα για την ολοκλήρωση της υπόθεσης.

Ήταν πια φανερό ότι το 1905 ήταν απλώς ο πρόλογος που θα δημιουργούσε το υπόβαθρο για την πραγματική κοινωνική επανάσταση που πλησίαζε.

Οι Αναρχοσυνδικαλιστές

Από το 1903, οι ακραίοι αναρχικοί άρχισαν να δυσπιστούν προς τον Κροπότκιν και τους συντρόφους του μετά τη δήλωση του πρώτου ότι «η επερχόμενη επανάσταση θα είναι απλά ο πρόλογος ή μόνον η πρώτη πράξη των τοπικών κοινοτικών επαναστάσεων». Μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1905, ο Κροπότκιν έκανε μια σύγκριση της Ρώσικης θύελλας με τις αστικές επαναστάσεις στην Γαλλία και Αγγλία. Στο σημείο αυτό έγινε η οριστική ρήξη με τις ομάδες Μπεζνατσιέλι και Τσερνόε Ζνάμια που θεωρούσαν το 1905 σαν την τελική, αποφασιστική μάχη.

Αυτοί οι ζηλωτές του αναρχισμού κάπου παρεξήγησαν την ανάλυση του Κροπότκιν, που δήλωνε ότι η φάση του 1905 δεν ήταν απλά μια αλλαγή από τον αυταρχισμό στη συνταγματική μοναρχία, ή απλά μια μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας στους αριστοκράτες και τους αστούς. Πίστευε πως το 1905 ήταν μια εξέγερση περιορισμένης εμβέλειας που δεν θα άλλαζε την δομή της Ρωσίας. Αλλά η επιμονή του Κροπότκιν να αναφέρεται στην Αγγλική και Γαλλική επανάσταση δεν ταίριαζε με τις ελπίδες των Ρώσων αναρχοκομμουνιστών για άμεσο αταξικό κομμουνισμό. Εξάλλου, ήταν δεδομένη η αντιπάθεια του Κροπότκιν για την τρομοκρατική δράση από μικρές συνωμοτικές ομάδες.

Οι περιστασιακές δολοφονίες, οι ληστείες και οι απαλλοτριώσεις ερήμην των μαζών, υποστήριζε, δεν βοηθούν τον αγώνα για κοινωνική αλλαγή. Ένας μαθητής του Κροπότκιν, ο Ζαπρεζνέφ, δήλωνε ότι όλη αυτή η ενδημική βία, παρ’ όλο που προκαλείται από την κοινωνική ανισότητα, εξυπηρετεί μόνο την προσωπική ικανοποίηση. Με παρόμοιο τρόπο, τα μέλη της Χλεμπ ι Βόλια κατηγορούσαν διάφορες αναρχικές ομάδες σαν συγκαλυμμένες συμμορίες ληστών. Από την μεριά τους, οι αναρχοκομμουνιστές τους θεωρούσαν δειλούς και παθητικούς. Παρ’ όλη την σκληρή κριτική κατά της τρομοκρατίας, οι Κροποτκινικοί δεν απέρριπταν την βία την οποία χρησιμοποιούσαν σαν προστασία για τους καταπιεζόμενους ή σαν έμπρακτη προπαγάνδα για την αφύπνιση της επαναστατικής συνείδησης των μαζών.

Η ομάδα Χλέμπ ι Βόλια ενέκρινε επίσης την «αμυντική» τρομοκρατία εναντίον της κρατικής και αστυνομικής καταστολής. Αυτό το κλίμα επικρατούσε όταν έκαναν την εμφάνισή τους στην Οδησσό οι πρώτοι αναρχοσυνδικαλιστές, με επικεφαλής τον Δανιήλ Νοβομίρσκι (ψευδώνυμο του Ιακώβ Κυριλλόφσκι) που επέκρινε τον Κροπότκιν και τους οπαδούς του ότι ασκούν ένοπλη προπαγάνδα και άλλες μορφές ατομικής τρομοκρατίας που απλά αναλώνουν άσκοπα «το πνεύμα εξέγερσης» των μαζών. Για τα μέλη της Τσερνόε Ζνάμια και της Μπεζνατσιάλιε έλεγε ότι βρίσκονται μια γενιά πίσω, αντιγράφοντας τις πρακτικές της Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέληση).

Έτσι η κάθε ομάδα βασίζεται σε μικρούς πυρήνες για να πετύχει τον βασικό μετασχηματισμό της παλιάς τάξης πραγμάτων, ένα στόχο που μόνον οι μάζες του Ρωσικού λαού μπορούσαν να επιτύχουν. Ο Νοβομίρσκι συνέχιζε προειδοποιώντας τους αναρχικούς συντρόφους του ότι αν συνέχιζαν με τον ίδιο τρόπο θα είχαν την τύχη των ηγετών της «Λαϊκής Θέλησης», που είχαν οδηγηθεί στο ικρίωμα. Είπε ότι το άμεσο καθήκον του αναρχισμού ήταν να διαδώσει την προπαγάνδα του στα εργοστάσια και να οργανώσει εργατικές ενώσεις που θα έπαιζαν το ρόλο προχωρημένων φυλακίων στη ταξική πάλη με τους αστούς.

Στην σύγχρονη εποχή, πρόσθεσε, η μόνη αποτελεσματική τρομοκρατία είναι η οικονομική τρομοκρατία - οι απεργίες, το μποϋκοτάζ, το σαμποτάζ, η επίθεση εναντίον εργοστασιακών διευθυντικών στελεχών και η απαλλοτρίωση κυβερνητικών οικονομικών πόρων. Παρ’ όλη αυτή την κριτική, η ομάδα του Νοβομίρσκι στην Οδησσό οργάνωσε «ομάδα κρούσης», που προέβαινε σε απαλλοτριώσεις για την οικονομική της ενίσχυση ενώ διέθετε και εργαστήριο κατασκευής βομβών. Ο Νοβομίρσκι δικαιολογούσε τις τρομοκρατικές ενέργειες των συντρόφων του λέγοντας ότι ενεργούν για το κοινό όφελος και όχι τυχαία και στα τυφλά όπως οι άλλοι.

Τις ίδιες απόψεις για την τυφλή τρομοκρατία είχε εκείνη την εποχή και ο Μάξιμ Ραέφσκι στη Δ. Ευρώπη, ο οποίος έλεγε ότι ο αγώνας πρέπει να πάψει να στηρίζεται στο λούμπεν προλεταριάτο και άλλα σκοτεινά στοιχεία και ότι μια κοινωνική επανάσταση χρειάζεται μια μαχητική οργάνωση που μόνο το εργατικό κίνημα μπορεί να προσφέρει. Οι αναρχοκομμουνιστικές ομάδες είχαν μια ενστικτώδη απέχθεια για τις μαζικές οργανώσεις και δεν έδειχναν καμιά διάθεση να διανείμουν προπαγανδιστικό υλικό στα εργοστάσια, εκτός από προκηρύξεις που παρότρυναν τους εργάτες σε πράξεις βίας και καταστροφής.

Έτσι, οι ομάδες των Χλεμπόβολτσι και των αναρχοσυνδικαλιστών που θεωρούσαν τους οργανωμένους εργάτες σαν κύριο μοχλό της επανάστασης, έγιναν οι κήρυκες του εργατικού συνδικαλισμού στην Ρωσία. Οι ιδέες των Ρώσων αναρχοσυνδικαλιστών εμπνέονταν εν μέρει από τους Γάλλους αναρχοσυνδικαλιστές της δεκαετίας του 1890, οι οποίοι απορρίπτοντας την τρομοκρατία, εντάχθηκαν στις εργατικές ενώσεις που κάτω από την αναρχική επιρροή έγιναν εχθρικές προς το κράτος, απέρριπταν την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας -είτε επαναστατικά είτε κοινοβουλευτικά- σαν επιζήμια προς την άμεση επανάσταση η οποία θα κατέστρεφε τον καπιταλισμό.

Και θα δημιουργούσε μια αταξική κοινωνία στην οποία την διαχείριση της οικονομίας θα αναλάμβανε μια γενική συνομοσπονδία εργατικών ενώσεων. Η δεύτερη πηγή έμπνευσής τους ήταν η μαρξιστική αντίληψη για την ταξική πάλη. Οι συνδικαλιστές στήριζαν τις ελπίδες τους για ανατροπή του καπιταλισμού στην εργατική τάξη. Η τρίτη πηγή ιδεών ήταν η αντίληψη των συνδικαλιστών ότι παρ’ όλο που ο Μάρξ θεωρούσε τον εργάτη σαν πολιτικό ον το οποίο μαζί με τα άλλα ταξικά του αδέρφια θ’ αγωνιζόταν για την κατάληψη της εξουσίας, αυτοί τον έβλεπαν κυρίως σαν οικονομικό ον με άμεσους αντικειμενικούς υλικούς στόχους. Η άμεση δράση ήταν οι απεργίες, οι διαδηλώσεις, το σαμποτάζ και μποϋκοτάζ της δουλειάς.

Τα δυο τελευταία περιλάμβαναν κακή δουλειά για κακή πληρωμή, καταστροφή μηχανημάτων και εφοδίων, επιθέσεις εναντίον επιστατών και μηχανικών κ.λ.π Σαν υπέρτατο όπλο για την κοινωνική επανάσταση οι συνδικαλιστές είχαν την γενική απεργία, όλο το προλεταριάτο αυτόματα θα σταματούσε την παραγωγή, θα εγκατέλειπε τα εργοστάσια, και οι καπιταλιστές θα ήταν αναγκασμένοι να συνθηκολογήσουν. Από το 1903, δυο από τα βασικά στελέχη της ομάδας του Κροπότκιν Χλέμπ ι Βόλια, η Μαρία Κορν και ο Οργκεϊάνι ενστερνίστηκαν τις συνδικαλιστικές αρχές, αποδεχόμενα τη γενική απεργία «σαν ένα δυναμικό όπλο στα χέρια των εργατών».

Μετά τις μεγάλες απεργίες του 1903 στο νότο, η Κόρν έγραφε ότι οι Ρώσοι αρχίζουν να μαθαίνουν από τους επαναστάτες συνδικαλιστές στη Γαλλία, ενώ ο Οργκεϊάνι πρότεινε να δημιουργηθούν εργατικές ενώσεις και ομοσπονδίες εργατικών ενώσεων στα πρότυπα των Γαλλικών συνδικάτων. Ο Νοβομίρσκι, ο κορυφαίος συνδικαλιστής στην Ρωσία την εποχή εκείνη, επικέντρωσε επίσης τις προσπάθειες του αναρχισμού στην οργάνωση του εργατικού κινήματος. Παρόλο που ήταν επηρεασμένος από τα Γαλλικά πρότυπα, υποστήριζε ότι έπρεπε να ληφθούν σοβαρά υπ’ όψη οι ιδιαίτερες συνθήκες της Ρωσίας. Οι βασικές θέσεις τον Νοβομίρσκι ήταν οι ακόλουθες:

• Οι εργατικές ενώσεις θα διεξήγαγαν τον καθημερινό οικονομικό αγώνα, ενώ ταυτόχρονα θα προετοίμαζαν την εργατική τάξη για την κοινωνική επανάσταση μετά την οποία θα γινόντουσαν τα βασικά κύτταρα της εργατικής κοινωνίας του μέλλοντος. 

• Υιοθέτησε την Γαλλική θέση για μια συνειδητή μειοψηφία διορατικών εργατών που θα έβγαζε τις μάζες από την αδράνεια και δεν θα αναλάμβανε ηγετικό ρόλο, αλλά θα υπηρετούσε το κίνημα σαν ανιχνευτής της επαναστατικής πάλης.

Ο άμεσος σκοπός τους θα ήταν να εμποδίσουν τις ενώσεις να γίνουν υποχείριο των πολιτικών κομμάτων. Για τους αναρχι­κούς, ήταν βασική η ύπαρξη μυστικών πυρήνων που θα χτυπούσαν τον οπορτουνισμό των σοσιαλιστών μέσα στις ήδη υπάρχουσες οργανώσεις. Ταυτόχρονα, για να προσελκύσουν τους ανοργάνωτους και ανένταχτους εργάτες, θα δημιουργούσαν τις δικές τους εργατικές ενώσεις που θα ενώνονταν σε μια Πανρωσική Συνομοσπονδία Εργατών κατά τα πρότυπα της Γαλλικής C.G.T. Μεταξύ 1905 και 1907, η αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση της νότιας Ρωσίας προσέλκυσε αρκετούς εργάτες.

Αν και ο αριθμός 5.000 που δήλωνε η ίδια, μάλλον ήταν υπερβολικός, στην Ουκρανία και τη Νέα Ρωσία καθώς και διανοούμενους από τους χώρους των σοσιαλεπαναστατών και των αναρχοκομμουνιστών. Εκτός από τους εργάτες εργοστασίων, στις τάξεις των αναρχοσυνδικαλιστών προσχώρησε ένας αριθμός ναυτικών και λιμενεργατών της Οδησσού και αρτεργατών και ραφτάδων του Αικατερίνοσλαβ. Εκτός από τους αναρχοσυνδικαλιστές και οι αναρχοκομμουνιστές της Χλέμπ ι Βόλια προσπάθησαν να προσεγγίσουν το νεαρό εργατικό κίνημα της Ρωσίας. Στη Μόσχα, διένειμαν προπαγανδιστικά φυλλάδια στα εργοστάσια των περιοχών Ζαμοσκορέτσι και Πρέσνια και στα κλωστοϋφαντουργεία των κοντινών πόλεων.

Δημιούργησαν αναρχικούς πυρήνες στα μεγάλα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας και παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος του Τσίντελ, όπου οργανώθηκαν κάποιες απεργίες και διαδηλώσεις. Η ομάδα Σβομποντνάϊα Κομμούνα (Ελεύθερη Κομμούνα) παρόλο που ήταν αναρχοκομμουνιστική, ανέπτυξε χαλαρούς δεσμούς με την κίνηση του Νοβομίρσκι και απέκτησε κάποια υποστήριξη ανάμεσα στους εργάτες μεταλλουργίας και τους τυπογράφους. Τον Απρίλιο του 1907, σε μια συνδιάσκεψή τους οι αναρχοκομμουνιστικές ομάδες στα Ουράλια, κύρια προσκείμενες προς την Χλέμπ ι Βόλια, απηύθυναν κάλεσμα για την δημιουργία «παράνομων ενδοκομματικών ενώσεων».

Και ταυτόχρονα για συμμετοχή των αναρχικών στις ήδη υπάρχουσες εργατικές ενώσεις σαν αντιστάθμισμα της διαβρωτικής επιρροής των σοσιαλιστών «καιροσκόπων». Εν τω μεταξύ, στην Β. Αμερική, χιλιάδες Ρώσοι μετανάστες είχαν ενταχθεί στην Αναρχοσυνδικαλιστική Ένωση Ρώσων Εργατών των Η.Π.A και του Καναδά. Οι Ρώσοι συνδικαλιστές στη Ρωσία και το εξωτερικό εντυπωσιάστηκαν από την τάση των βιομηχανικών εργατών για αυτοοργάνωση, παρ’ όλες τις κρατικές απαγορεύσεις. Παράνομες εργατικές ενώσεις υφίσταντο στην Ρωσία περίπου 30 χρόνια, ενώ στις μεγάλες απεργίες της κλωστοϋφαντουργίας της Πετρούπολης το 1896 και το 1897, εμφανίστηκαν απεργιακές επιτροπές.

Το 1903, η κυβέρνηση επέτρεψε τη δημιουργία «συμβουλίων πρεσβυτέρων» στα εργοστάσια. Παρ’ ότι ελεγχόμενα από το κράτος, αυτά τα συμβούλια έπαιξαν το ρόλο τους στην οργάνωση των εργατών και το 1905, κάποια εξελίχτηκαν σε πραγματικούς εκπροσώπους των εργατών. Στην επανάσταση επίσης δημιουργήθηκαν αυθόρμητα εργατικές επιτροπές σε εργοστάσια και εργαστήρια. Αυτές έπαιξαν βασικό ρόλο στη δημιουργία των σοβιέτ, στην Πετρούπολη και σε άλλες πόλεις. Οι εργατικές ενώσεις, πάντως, νομιμοποιήθηκαν τον Μάρτιο του επόμενου χρόνου.

Οι αναρχοσυνδικαλιστές το 1905, είδαν την αυθόρμητη δημιουργία των σοβιέτ πέρα από την άποψη του Κροπότκιν ότι ήταν η σύγχρονη απόδειξη της φυσικής τάσης των ανθρώπων για αλληλοβοήθεια. Ερμήνευσαν τα σοβιέτ με βάση την μαρξιστική άποψη για την πάλη των τάξεων. Οι διάφορες εργατικές ενώσεις ήταν οι μάχιμες δυνάμεις που θα ανέτρεπαν εκ των κάτω το καθεστώς. Η θέση των αναρχοσυνδικαλιστών ότι τα σοβιέτ ήταν μη πολιτικοί και μη ιδεολογικοί χώροι της εργατικής τάξης στην πάλη της με το κεφάλαιο, ήταν επικίνδυνη για τους Ρώσους σοσιαλδημοκράτες οι οποίοι επιδίωξαν να αφήσουν και τις δυο τάσεις του αναρχισμού, αναρχοκομμουνιστές και αναρχοσυνδικαλιστές, εκτός εργατικών ενώσεων, σοβιέτ και εργατικών επιτροπών.

Το Νοέμβριο του 1905, όταν η γενική απεργία άρχισε να υποχωρεί, η εκτελεστική επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης ψήφισε την απαγόρευση συμμετοχής αναρχικών στο σοβιέτ. Αυτή η εξέλιξη ενίσχυσε την άποψη των Ρώσων συνδικαλιστών ότι, έπρεπε να δημιουργήσουν τις δικές τους αναρχικές, αυτόνομες εργατικές ενώσεις ξέχωρα από τις ήδη υπάρχουσες, σε αντίθεση με τους Γάλλους συνδικαλιστές που είχαν μη κομματική και μη ιδεολογική τοποθέτηση επί του θέματος.

Αντίθετα με τον ενθουσιασμό της Κόρν και του Οργκεϊάνι, ο Κροπότκιν ήταν χλιαρός στις εκτιμήσεις του για τα σοσιαλκυριαρχούμενα σοβιέτ και εισηγείτο την συμμετοχή των αναρχικών στις εργατικές ενώσεις όσο αυτές παρέμεναν μη κομματικές και όργανα της λαϊκής εξέγερσης. Ταυτόχρονα, άσκησε κριτική στους συνδικαλιστές, επειδή, όπως οι Μαρξιστές, δεν λαμβάνουν υπ’ όψη τους την αγροτική τάξη και επειδή η Ρώσικη εργατική τάξη είναι από μόνη της αδύναμη για να φέρει σε πέρας την κοινωνική επανάσταση. Κατά την άποψη του Κροπότκιν, το αναρχοκομμουνιστικό όραμα για το μέλλον ήταν ευρύτερο από το όραμα των αναρχοσυνδικαλιστών, γιατί στόχευε σε μια ολοκληρωμένη κοινωνία στην οποία όλες οι υγιείς πλευρές της ανθρώπινης ζωής μπορούσαν να αναπτυχθούν.

Ο Κροπότκιν θα πρέπει να είχε ενοχληθεί, ως ένα βαθμό, και από τη συνδικαλιστική άποψη για μια «συνειδητή μειοψηφία». Η ιδέα μιας επαναστατικής πρωτοπορίας, ακόμα και αν αποτελείτο από χειρώνακτες εργάτες, μύριζε Γιακωβινισμό, ό,τι χειρότερο για τον Κροπότκιν και ακόμη έμοιαζε πολύ με τη θεωρία του Μπολσεβικισμού που επεξεργαζόταν εκείνη την εποχή ο Λένιν. Επιπλέον, ο Κροπότκιν φοβόταν πως οι εργατικές ενώσεις μπορούσαν να έλθουν σε συμβιβασμό με την αστική τάξη ή ακόμα χειρότερα, να γίνουν θύματα των φιλόδοξων σοσιαλιστών διανοουμένων.

Γι’ αυτούς τους λόγους, οι αναρχικοί έπρεπε να ιδρύσουν αμιγώς αναρχικές ενώσεις ή να συμμετέχουν μόνο σε μη κομματικές ενώσεις, με σκοπό να τις κερδίσουν υπέρ των αναρχικών στόχων, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έπρεπε να συμμετέχουν σε εργατικές οργανώσεις που ήδη είχαν σοσιαλιστικό πρόγραμμα. Εκτός από τον Κροπότκιν και άλλοι αναρχικοί διαφώνησαν με τη στροφή προς τον Γαλλικό συνδικαλισμό. Ο κυριότερος εκπρόσωπος ήταν ο Αβραάμ Σολομόνοβιτς Γκρόσμαν. Ανήκε στην ομάδα Τσερνόε Ζνάμια και ήταν πρώην σοσιαλεπαναστάτης.

Αφού εξέτισε διετή φυλάκιση πριν την Επανάσταση του 1905, αποφυλακίστηκε και έφυγε για το Παρίσι όπου έγινε τακτικός συνεργάτης του αναρχικού περιοδικού Μπουρεβέστνικ. Το 1907, επέστρεψε στην Ρωσία και ανέλαβε την ηγεσία ένοπλης ομάδας αναρχοκομμουνιστών στο Αικατερίνοσλαβ. Τον επόμενο Φεβρουάριο, σκοτώθηκε από χωροφύλακες μετά από ανταλλαγή πυρών στο σιδηροδρομικό σταθμό του Κιέβου. Σε μια σειρά άρθρων του το 1906 και 1907 στο Μπουρεβέστνικ, επετίθετο με δριμύτητα εναντίον των θέσεων των συνδικαλιστών και ειδικότερα των Χλεμπόβολτσι, κατηγορώντας τους ότι τους είχε γοη­ τεύσει το Γαλλικό εργατικό κίνημα και ταύτιζαν λανθασμένα τον συνδικαλισμό με τον αναρχισμό.

Συγκεκριμένα έγραφε: «Ο Γαλλικός συνδικαλισμός είναι το συγκεκριμένο αποτέλεσμα των συγκεκριμένων Γαλλικών συνθηκών και πολύ συχνά είναι ανεφάρμοστος στις επαναστατικές συνθήκες της Ρωσίας». Υποστήριζε ότι οι ηγέτες των Γάλλων συνδικαλιστών επιδιώκουν κάποιες μεταρρυθμίσεις και ότι οι εργατικές ενώσεις έχουν εγκαταλείψει τα πραγματικά τους επαναστατικά καθήκοντα και επιδιώκουν μια συνδιεύθυνση προλετάριων και αστών. Κάθε αναθεώρηση είναι απειλή για το επαναστατικό πνεύμα των εργατικών μαζών και εμπεριέχει το σπέρμα της πολιτικής διαφθοράς. Η Ρωσία δεν χρειάζεται εργατικό κίνημα δυτικού τύπου αλλά άμεσα, παράνομα και επαναστατικά μέσα διεξαγωγής του αγώνα.

Η ουσία της επανάστασης δεν είναι η γενική απεργία αλλά η μαζική απαλλοτρίωση. Κατέληγε, υποστηρίζοντας ότι «η δύναμη του αναρχισμού βρίσκεται στη συνολική και επαναστατική άρνηση των θεσμών του υπάρχοντος συστήματος», περιλαμβάνοντας σ’ αυτούς και τις εργατικές ενώσεις. Μετά τον θάνατό του, την ηγεσία του αντισυνδικαλισμού ανάλαβε ο Ιούδας Σολομόνοβιτς Γκρόσμαν (Ρόστσιν). Γράφοντας στο περιοδικό της Γενεύης, Μπούνταρ (Ο Στασιαστής) υποστήριζε ότι οι εξόριστοι συνδικαλιστές στην Δύση έχουν χάσει την επαφή τους με τις ειδικές ανάγκες του Ρώσικου εργατικού κινήματος.

Οι απαιτήσεις για υψηλότερους μισθούς και λιγότερες ώρες εργασίας ήταν μόνο προς όφελος των ειδικευμένων εργατών, παραγνωρίζοντας τις ανάγκες του λούμπεν προλεταριάτου, των ανειδίκευτων και των ανέργων. Οι αδελφοί Γκρόσμαν ήταν οι πιο αυστηροί επικριτές των συνδικαλιστών, αλλά υπήρξαν και πιο μετριοπαθείς επικριτές όπως ο Ασκάρωφ, που εμφανίστηκε στη σκηνή μεταξύ 1907 - 1909 με μια σειρά άρθρων στο περιοδικό «Anarchiste» που εκδιδόταν στη Γενεύη και ύστερα στο Παρίσι Ο Ασκάρωφ έκανε διάκριση μεταξύ ρεφορμιστικών εργατικών ενώσεων (Αγγλία και Γερμανία) και επαναστατικών συνδικάτων (Γαλλία).

Ενώ τα πρώτα πάλευαν για ένα αμοιβαίο συμβιβασμό κεφαλαίου και εργασίας, τα δεύτερα παρέμεναν πιστά στην ριζοσπαστική παράδοση της Α' Διεθνούς. Ο Ασκάρωφ υποστήριζε ότι τα συνδικάτα δεν ζητούσαν απλά και μόνο την βελτίωση της ζωής των μελών τους αλλά πάλευαν με όπλο την γενική απεργία για την κατάργηση του κράτους και του κεφαλαίου. Η κριτική του για τα συνδικάτα συνίστατο στο ότι επειδή ήταν ανοικτά σε εργάτες όλου του πολιτικού φάσματος και δεν είχαν μια αναρχική ομοιογένεια, υπήρχε ο κίνδυνος να καταντήσουν υποχείρια των πολιτικών και των ηγετών των εργατικών ενώσεων.

Η σύγκρουση των συνδικαλιστών και των αντισυνδικαλιστών συνεχίστηκε για μια δεκαετία αλλά ήταν φανερό ότι οι μέρες της τρομοκρατίας είχαν περάσει. Η κρατική καταστολή εναντίον της τρομοκρατίας αποδείκνυε ότι κάποιο είδος πειθαρχίας και οργάνωσης ήταν απαραίτητο. Το τέλος της επανάστασης έγινε μάρτυρας μιας στροφής από την ρομαντική τρομοκρατία στην ρεαλιστική στρατηγική των μαζικών αγώνων. Όλο και περισσότεροι αναρχικοί στρεφόντουσαν προς τον προπαγανδιστικό αγώνα με σκοπό την σταθεροποίηση των προσβάσεων στο εργατικό κίνημα που είχαν κερδίσει το 1905.

Από τα επιζήσαντα μέλη των ομάδων Τσερνόε Ζνάμια και Μπεζνατσάλιε, οι πιο φανατικοί επέμεναν στον αντισυνδικαλισμό τους ενώ άλλοι, όπως ο Ρόστσιν (ο Γκρόσμαν) υιοθέτησαν μια μετριοπαθή στάση απέναντι στις ενώσεις, δεχόμενοι την άποψη των Χλεμηόβολτσι ότι οι εργατικές ενώσεις, αν είναι ανεξάρτητες και ανεπηρέαστες από τους σοσιαλιστές πολιτικούς, είναι σημαντικό όπλο στον επαναστατικό αγώνα. Συμφωνούσε ακόμη και με τη συμμετοχή αναρχικών σ’ αυτές, αν ο σκοπός ήταν να κάνουν τους άλλους εργάτες αναρχικούς. Μετά την άρση της λογοκρισίας από το Τσαρικό καθεστώς για ορισμένες εκδόσεις των συνδικαλιστών, οι αντισυνδικαλιστές τους ονόμασαν «νομιμόφρονες» αναρχικούς και τους κατηγορούσαν για οικονομικό ρεφορμισμό, γραφειοκρατική οργάνωση και σαν ψευδομαρξιστές.

Οι αναρχοκομμουνιστές οραματίζονταν μια ελεύθερη ομοσπονδία περιφερειακών κοινοτήτων που θα περιλάμβανε όλες τις κατηγορίες των κοινών ανθρώπων και όπου η βιομηχανία θα λειτουργούσε κατά μικρές μονάδες. Αυτό εξηγεί το γιατί οι τεχνίτες και οι ημιειδικευμένοι εργάτες του Μπιαλιστόκ, καθώς απειλούνταν από την ταχέως αναπτυσσόμενη σύγχρονη βιομηχανία, υποστήριξαν τους αναρχοκομμουνιστές της Τσερνόε Ζνάμια, ενώ οι αναρχοσυνδικαλιστές έκαναν την εμφάνισή τους στην Οδησσό, κύριο λιμάνι και κέντρο βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας. Οι αναρχοκομμουνιστές είχαν σαν πρότυπο την προβιομηχανική Ρωσία των αγροτικών κοινοτήτων και των συνεταιριστικών βιοτεχνιών.

Από την άλλη μεριά, οι αναρχοσυνδικαλιστές προσέβλεπαν τόσο προς το παρελθόν όσο και προς το μέλλον. Η προοπτική για ένα κόσμο βιομηχανικής παραγωγής δεν τους έκανε να απορρίπτουν το παρελθόν. Οι συνδικαλιστές έδειχναν ένα «δυτικό» θαυμασμό για μια «σλαβική» νοσταλγία, για μια χαμένη ανεπανάλη­πτη εποχή που ίσως να μην υπήρξε ποτέ. Πάντως, οι αναρχοσυνδικαλιστές δεν λάτρεψαν άκριτα τη μαζική παραγωγή. Βαθιά επηρεασμένοι από τον Μπακούνιν και τον Κροπότκιν, έβλεπαν πάντα τον κίνδυνο παγίδευσης του ανθρώπου στα γρανάζια ενός συγκεντρωτικού βιομηχανικού μηχανισμού.

Κοιτούσαν στο παρελθόν για μια έξοδο ασφαλείας, μια αποκεντρωμένη κοινωνία εργατικών ενώσεων στην οποία οι εργάτες θα ήταν πραγματικά κύριοι του εαυτού τους και της μοίρας τους. Αλλά η χρυσή εποχή της τοπικής αυτοδιεύθυνσης δεν επρόκειτο να έρθει, το συγκεντρωτικό κράτος και η συγκεντρωτική εκβιομηχάνιση, οι δυο ισχυρότερες δυνάμεις της εποχής, θα συνέτριβαν τους αναρχικούς στο διάβα τους.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1905

Η ιστορική σημασία της επανάστασης υπήρξε τεράστια. Ο Λένιν τη συμπυκνώνει ως εξής:

«Στα Χρόνια της επανάστασης 1905 - 1907. Ολες οι τάξεις εμφανίζονται ανοιχτά. Ολες οι απόψεις σχετικά με το πρόγραμμα και την τακτική ελέγχονται με τη δράση των μαζών. Ο απεργιακός αγώνας παίρνει πρωτοφανέρωτο στον κόσμο πλάτος και οξύτητα. Η οικονομική απεργία μετεξελίσσεται σε πολιτική και η πολιτική σε εξέγερση. Δοκιμάζονται στην πράξη οι σχέσεις ανάμεσα στο προλεταριάτο που καθοδηγεί και στην καθοδηγούμενη, ταλαντευόμενη ασταθή αγροτιά. Μέσα στην αυθόρμητη ανάπτυξη του αγώνα γεννιέται η σοβιετική μορφή οργάνωσης.

Η εναλλαγή των κοινοβουλευτικών μορφών πάλης με τις μη κοινοβουλευτικές, της τακτικής της αποχής από το Κοινοβούλιο με την τακτική της συμμετοχής στο Κοινοβούλιο, των νόμιμων μορφών πάλης με τις παράνομες, καθώς και η αλληλεξάρτηση και η σύνδεσή τους - όλα αυτά τα χαρακτηρίζει ένας καταπληκτικός πλούτος περιεχομένου. Κάθε μήνας αυτής της περιόδου ισοδυναμούσε, από την άποψη της εκμάθησης των βάσεων της πολιτικής επιστήμης -και από τις μάζες, και από τους αρχηγούς, και από τις τάξεις, και από τα κόμματα- με ένα χρόνο "ειρηνικής" "συνταγματικής" ανάπτυξης. Χωρίς τη "γενική δοκιμή" του 1905, θα ήταν αδύνατη η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917».

Τα Πρώτα Διδάγματα

Το πρώτο κύμα της επαναστατικής θύελλας υποχωρεί. Βρισκόμαστε στις παραμονές ενός αναπόφευκτου και αναπότρεπτου δεύτερου κύματος. Το προλεταριακό κίνημα όλο και πλαταίνει και έχει τώρα απλωθεί στις πιο απόμακρες περιοχές. Ο αναβρασμός και η δυσαρέσκεια αγκαλιάζουν τα πιο διαφορετικά και τα πιο καθυστερημένα στρώματα της κοινωνίας. Η εμποροβιομηχανική ζωή έχει παραλύσει, έκλεισαν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, απεργούν, ακολουθώντας το παράδειγμα των εργατών, οι ζέμτσι. Στα διαστήματα που μεσολαβούν ανάμεσα στα μαζικά κινήματα, γίνονται, όπως συμβαίνει πάντα, πιο συχνές οι μεμονωμένες τρομοκρατικές πράξεις:

Απόπειρα κατά της ζωής του αστυνομικού διευθυντή της Οδησσού, δολοφονία στον Καύκασο, δολοφονία του εισαγγελέα της συγκλήτου στο Έλσιγκφορς. Η κυβέρνηση ρίχνεται από την πολιτική του αιματηρού κνούτου στην πολιτική των υποσχέσεων. Προσπαθεί να ξεγελάσει έστω και μερικούς από τους εργάτες με την κωμωδία της αντιπροσωπείας που έγινε δεχτή από τον τσάρο. Προσπαθεί να περισπάσει την προσοχή της κοινωνίας με πολεμικές ειδήσεις και διατάζει τον Κουροπάτκιν να αρχίσει επίθεση στο Χουνχό. Στις 9 του Γενάρη έγινε η σφαγή στην Πετρούπολη, στις 12 άρχισε αυτή η επίθεση που δεν είχε κανένα απολύτως νόημα από στρατιωτική άποψη και που κατέληξε σε νέα σοβαρή ήττα των στρατηγών του Τσάρου.

Οι Ρώσοι αποκρούστηκαν, αφού έχασαν, σύμφωνα με τις πληροφορίες ακόμα και του ανταποκριτή της «Νόβογε Βρέμια», περίπου 13 χιλιάδες άνδρες, δηλαδή δυο φορές περισσότερους από τους Γιαπωνέζους. Στον τομέα της στρατιωτικής διοίκησης της Μαντζουρίας επικρατεί η ίδια αποσύνθεση και αποθάρρυνση, όπως και στην Πετρούπολη. Στον Τύπο του εξωτερικού τα τηλεγραφήματα που επιβεβαιώνουν και διαψεύδουν τον καυγά του Κουροπάτκιν με τον Γκρίπενμπεργκ, τα διαδέχονται τηλεγραφήματα που επιβεβαιώνουν και διαψεύδουν την είδηση ότι το κόμμα των μεγάλων δουκών κατάλαβε τον κίνδυνο που αποτελεί ο πόλεμος για την απολυταρχία και θέλει να πετύχει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα ειρήνη.

Δεν είναι εκπληκτικό πως κάτω από τέτοιες συνθήκες ακόμα και τα πιο νηφάλια αστικά όργανα της Ευρώπης δεν παύουν να μιλάνε για επανάσταση στη Ρωσία. Η επανάσταση αναπτύσσεται και ωριμάζει με ταχύτητα άγνωστη πριν από τις 9 του Γενάρη. Πριν από 20 σχεδόν χρόνια, το 1885, έγιναν οι πρώτες μεγάλες εργατικές απεργίες στην κεντρική βιομηχανική περιοχή, στο εργοστάσιο Μορόζοφ και σε άλλα. Τότε ο Κατκόφ έγραψε για το εργατικό ζήτημα που εμφανίστηκε στη Ρωσία. ''Και με τι καταπληκτική ταχύτητα αναπτύχθηκε το προλεταριάτο, περνώντας από την οικονομική πάλη στις πολιτικές διαδηλώσεις κι από τις διαδηλώσεις στην επαναστατική έφοδο''. Ας θυμηθούμε τα κυριότερα ορόσημα του δρόμου που έχει διανυθεί.

1885 - Μαζικές απεργίες με μηδαμινή συμμετοχή εντελώς μεμονωμένων σοσιαλιστών που δεν τους συνένωνε καμιά οργάνωση. Ο κοινωνικός αναβρασμός που προκάλεσαν οι απεργίες αναγκάζει τον Κατκόφ, πιστό της απολυταρχίας, να μιλάει απ' αφορμή τη δίκη για «εκατόν ένα χαιρετιστήριους κανονιοβολισμούς προς τιμήν του εργατικού ζητήματος που εμφανίστηκε στη Ρωσία». Η κυβέρνηση προβαίνει σε οικονομικές παραχωρήσεις.

1891 - Συμμετοχή των εργατών της Πετρούπολης στη διαδήλωση κατά την κηδεία του Σελγκουνόφ, πολιτικοί λόγοι στην πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση της Πετρούπολης. Έχουμε μια σοσιαλδημοκρατική εκδήλωση των πρωτοπόρων εργατών, χωρίς να υπάρχει μαζικό κίνημα.

1896 - Απεργία μερικών δεκάδων χιλιάδων εργατών στην Πετρούπολη. Μαζικό κίνημα και έναρξη ζύμωσης στους δρόμους, με τη συμμετοχή ολόκληρης πια σοσιαλδημοκρατικής οργάνωσης. Η κυβέρνηση προβαίνει ξανά σε οικονομικές παραχωρήσεις. Το απεργιακό κίνημα έχει γερές βάσεις σε όλη τη Ρωσία. Σύσσωμη η επαναστατική διανόηση γίνεται σοσιαλδημοκρατική. Ιδρύεται το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.

1901 - Ο εργάτης έρχεται σε βοήθεια του φοιτητή. Αρχίζει ένα κίνημα διαδηλώσεων. Το προλεταριάτο κατεβαίνει στους δρόμους με το σύνθημα: ''Κάτω η απολυταρχία''. Η ριζοσπαστική διανόηση χωρίζεται οριστικά σε φιλελεύθερη, επαναστατική - αστική και σοσιαλδημοκρατική. Η συμμετοχή των οργανώσεων της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας στις διαδηλώσεις γίνεται όλο και πιο πλατιά, δραστήρια και άμεση.

1902 - Η τεράστια απεργία του Ροστόβ μετατρέπεται σε επιβλητική διαδήλωση. Το πολιτικό κίνημα του προλεταριάτου δεν είναι πια προσκολλημένο στο κίνημα των διανοουμένων, των φοιτητών, αλλά ξεπετιέται μόνο του άμεσα από την απεργία. Η συμμετοχή της οργανωμένης επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας είναι ακόμα πιο δραστήρια. Το προλεταριάτο κατακτά για τον εαυτό του και για τους επαναστάτες σοσιαλδημοκράτες της δικής του επιτροπής την ελευθερία των μαζικών συγκεντρώσεων στους δρόμους. Για πρώτη φορά το προλεταριάτο αντιπαραθέτει τον εαυτό του σαν τάξη σε όλες τις άλλες τάξεις και στην Τσαρική κυβέρνηση.

1903 - Οι απεργίες συγχωνεύονται ξανά με την πολιτική διαδήλωση, αλλά σε ακόμα πλατύτερη βάση. Οι απεργίες αγκαλιάζουν ολόκληρη περιοχή, παίρνουν μέρος σ' αυτές πάνω από εκατό χιλιάδες εργάτες, οι μαζικές πολιτικές συγκεντρώσεις επαναλαβαίνονται στη διάρκεια των απεργιών σε πολλές πόλεις. Νιώθει κανείς πως βρισκόμαστε σε παραμονές οδοφραγμάτων (γνώμη των ντόπιων σοσιαλδημοκρατών για το κίνημα του 1903 στο Κίεβο).

1905 - Η εννιά του Γενάρη ξεσκέπασε ακόμα μια φορά όλους τους διανοουμενίσκους που ξέχασαν ποιοι είναι. Tο προλεταριακό κίνημα ανέβηκε μονομιάς σε ανώτερο σκαλοπάτι. Η γενική απεργία κινητοποίησε αναμφίβολα σ' όλη τη Ρωσία τουλάχιστον ένα εκατομμύριο εργάτες. Οι πολιτικές διεκδικήσεις της σοσιαλδημοκρατίας έφτασαν και σε στρώματα της εργατικής τάξης που πίστευαν ακόμα στον τσάρο. Το προλεταριάτο έσπασε τα πλαίσια του αστυνομικού ζουμπατοφισμού και όλη η μάζα των μελών του νόμιμου εργατικού συνδέσμου που είχε ιδρυθεί για την καταπολέμηση της επανάστασης, τράβηξε μαζί με τον Γκαπόν τον επαναστατικό δρόμο.

Η απεργία και η διαδήλωση μετατρέπονται σε εξέγερση. Η συμμετοχή της οργανωμένης επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας ήταν ασύγκριτα πιο σημαντική απ' ό,τι στα προηγούμενα στάδια του κινήματος, ωστόσο εξακολουθούσε ακόμα να είναι πολύ αδύνατη σε σύγκριση με την τεράστια ζήτηση σοσιαλδημοκρατικής καθοδήγησης από μέρους της δραστήριας προλεταριακής μάζας. Γενικά, το κίνημα των απεργιών και των διαδηλώσεων, σμίγοντας το ένα με το άλλο με διάφορες μορφές κι από διάφορες αιτίες, αναπτυσσόταν σε πλάτος και βάθος, γινόταν όλο και πιο επαναστατικό. Αξίζει τον κόπο να σταθούμε στο ιστορικό της ιδέας της εξέγερσης και τίποτα περισσότερο.

ΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟ 1917

Τα 12 χρόνια που μεσολάβησαν από το 1905 μέχρι την Επανάσταση του 1917 δεν έχουν να επιδείξουν ή να προσθέσουν κάτι σημαντικό από επαναστατική άποψη στο γενικότερο πολιτικό πλαίσιο. Αντιθέτως, η αντίδραση άνθιζε καθόλη τη διάρκεια του μεσοδιαστή­ ματος. Κάποιες απεργίες και μια εξέγερση του στόλου της Βαλτικής που κατεστάλησαν άγρια, δεν άλλαξαν το πολιτικό σκηνικό. Η πορεία της Δούμας παρουσιάζει, ωστόσο, κάποιο ενδιαφέρον. Αρχισε να λειτουργεί τον Μάϊο του 1906 και αμέσως ήρθε σε σύ­ γκρουση με την κυβέρνηση, με πλειοψηφούν κόμμα το Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα και με μια επιβλητική παρουσία των αριστερών κομμάτων.

Ο λαός άρχισε να ελπίζει και να περιμένει πολλά απ’ αυτή. Αλλά η κυβέρνηση μόλις που την ανεχόταν και δεν την δεχόταν ούτε καν σαν συμβουλευτικό σώμα. Οι σχέσεις τους άρχισαν να είναι τεταμένες. Ο λαός τάχθηκε στο πλευρό της Δούμας. Η θέση της κυβέρνησης έγινε κάπως δύσκολη. Όμως, καμιά πιθανότητα για επαναστατική δράση δεν υπήρχε, διότι η κυβέρνηση έλεγχε απόλυτα τον στρατό και την αστυνομία. Ένα πρωί του καλοκαιριού του 1906, οι αντιπρόσωποι βρήκαν τις πόρτες της Δούμας κλειστές και φρουρούμενες από τον στρατό, ενώ η αστυνομία και ο στρατός περιπολούσαν στους δρόμους. Αυτό ήταν το τέλος της πρώτης Δούμας.

Οι αντιπρόσωποι δεν τόλμησαν να αντισταθούν και περιορίστηκαν να πάνε στην Φινλανδία όπου τα πράγματα ήταν κάπως πιο ελεύθερα και εξέδωσαν μια διαμαρτυρία για αυτή την αυθαιρεσία, επιστρέφοντας ύστερα στα σπίτια τους. Τα αριστερά κόμματα και ο λαός δεν ένοιωθαν, ωστόσο, αρκετά ισχυρά για να αντιδράσουν. Αμέσως μετά η κυβέρνηση άλλαξε τον εκλογικό νόμο, βάζοντας ακόμα περισσότερους περιορισμούς και απαγορεύσεις και έτσι συγκροτήθηκε η «Δεύτερη Δούμα», πολύ πιο συντηρητική και προσεχτική από την πρώτη αλλά κι αυτή ήταν πολύ επαναστατική για την κυβέρνηση, διότι παρ’ όλες τις μηχανορραφίες, είχαν εκλεγεί αρκετοί αριστεροί αντιπρόσωποί Σε λίγο καιρό διαλύθηκε και η «Δεύτερη Δούμα».

Αυτή τη φορά ο εκλογικός νόμος τροποποιήθηκε σημαντικά, αλλά αυτό δεν προκάλεσε αντιδράσεις καθώς ο λαός είχε χάσει κάθε ενδιαφέρον για τις δραστηριότητες της Δούμας. Έτσι ήρθε η σειρά της «Τρίτης Δούμας» και τελικά, της «Τέταρτης Δούμας» που ήταν απλή μαριονέτα στα χέρια της αντιδραστικής κυβέρνησης και η οποία διατηρήθηκε μέχρι την επανάσταση. Παρόλο που η Δούμα δεν έκανε μεταρρυθμίσεις, είχε και τα θετικά της, διότι μέσα από ορισμένες αγορεύσεις μελών της αντιπολίτευσης και την αδράνειά της, ο λαός αντελήφθη σε μεγαλύτερο βαθμό την φύση του καθεστώτος, τον ρόλο των αστών και τα προγράμματα των κομμάτων. Αυτή την εποχή χαρακτηρίζουν δυο παράλληλες διαδικασίες.

Από την μια, η επιταχυνόμενη αποδυνάμωση και διάλυση του παλιού καθεστώτος και από την άλλη, η ταχύτατη συνειδητοποίηση των μαζών. Τα σημάδια της διάλυσης ήταν ολοφάνερα: η αδιαφορία και η ανικανότητα του Νικόλαου Β' και της αυλής του, η διαφθορά των υπουργών και των αξιωματούχων, όπως επίσης και η θρησκοληψία και ο μυστικισμός που κυρίεψαν την Τσαρική οικογένεια (ο Ρασπούτιν και η επιρροή του). Από την άλλη, ο λαός, βουβός λόγω των απαγορεύσεων, περνούσε μια περίοδο εσωτερικής αλλά γόνιμης μεταλλαγής. Οι μάζες όλο και περισσότερο, στρέφονταν εναντίον του Τσάρου.

Έτσι, παρά την έλλειψη έντονης, φανερής επαναστατικής δραστηριότητας η επαναστατική διαδικασία συνεχιζόταν υπόγεια στις σκέψεις και τα αισθήματα του λαού. Στο μεταξύ, τα ζωτικά προβλήματα συσσωρεύονταν και παρέμεναν άλυτα. Η χώρα είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Η επανάσταση ήταν αναπόφευκτη, το μόνο που έλειπε ήταν το έναυσμα και τα όπλα. Με το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, οι μάζες βρήκαν και τα κίνητρα και τα όπλα. Με την κήρυξη του πολέμου το 1914, το Τσαρικό καθεστώς κατάφερε στην αρχή να εμφυσήσει στον λαό αισθήματα σωβινισμού και εθνικισμού. Για ένα διάστημα, όλος ο λαός σαν υπνωτισμένος ξέχασε τα τρέχοντα προβλήματα, ενώ κάποιες επιτυχίες στο μέτωπο δυνά­ μωσαν τον ενθουσιασμό.

Αλλά τόσο ο στρατός όσο και ο λαός άφηναν να εννοηθεί ξεκάθαρα ότι μετά τον πόλεμο θα απαιτούσαν παροχή πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, καθώς και αλλαγές στο καθεστώς. Όμως, σύντομα η κατάσταση άλλαξε, μετά από μια σειρά ήττες, η ανησυχία και η δυσαρέσκεια εμφανίστηκαν ξανά. Το Τσαρικό καθεστώς για μια ακόμη φορά έδειχνε την ανικανότητα και ανεπάρκειά του. Ο λαός κατηγορούσε ανοιχτά την Τσαρική οικογένεια για φιλογερμανικά αισθήματα. Αλλά δεν ήταν η κατάσταση στο μέτωπο ή η ανικανότητα του καθεστώτος που πυροδότησε την επαναστατική διαδικασία.

Αυτό που απογοήτευσε τον λαό στο έπακρο ήταν η πλήρης αποδιοργάνωση της οικονομικής ζωής σ’ ολόκληρη την χώρα. Όλα τα εμπόλεμα έθνη είχαν οικονομικές δυσκολίες, διότι οι ανάγκες διατροφής και προμηθειών στο μέτωπο ήταν τεράστιες, αλλά το είχαν προβλέψει και είχαν κάνει ανάλογο προγραμματισμό. Στην Ρωσία δεν συνέβη τίποτα απ’ αυτά. Η κυβερνητική γραφειοκρατία είχε παραλύσει και η διάλυση θα επερχόταν πιο γρήγορα αν δεν λειτουργούσαν μέσα στο κράτος κάποιες ζωντανές δυνάμεις όπως η Ένωση Πόλεων, η Επιτροπή Πολεμικής Βιομηχανίας και τα Ζέμστβο (επαρχιακά συμβούλια) που δημιουργήθηκαν αυθόρμητα και κατάφεραν να ανταπεξέλθουν ως ένα βαθμό στις τρέχουσες ανάγκες του στρατού και του αστικού πληθυσμού.

Η ενεργητική και θετική δραστηριότητα αυτών των οργανώσεων -δραστηριότητα που γινόταν ενάντια στους νόμους και την αντίδραση της γραφειοκρατίας- έδειξε ξεκάθαρα στον κόσμο ότι υπήρχαν στοιχεία που μπορούσαν να αντικαταστήσουν με επιτυχία τον Τσαρισμό ο οποίος, προσπαθώντας να παρεμποδίσει την λειτουργία τους, οδήγησε την Ρωσία στο χείλος της καταστροφής. Αυτό το γεγονός προετοίμασε τον στρατό και τον πληθυσμό για την πτώση του Τσαρισμού και την αντικατάστασή του από άλλες δυνάμεις. Τον Ιανουάριο του 1917, η κατάσταση είχε φτάσει σε αδιέξοδο.

Το οικονομικό χάος, η φτώχεια των εργατών και η κοινωνική αποδιοργάνωση στη Ρωσία ήταν τόσο έντονα, ώστε οι κάτοικοι σε πολ­λές πόλεις και κυρίως στην Πετρούπολη, δεν είχαν καύσιμα, ρουχισμό και τρόφιμα, τους έλειπε ακόμη και το ψωμί. Έτσι, έφτασε ο Φεβρουάριος του 1917 με τον λαό να πεινά και τον στρατό απογοητευμένο στο μέτωπο. Το αναπόφευκτο της αλλαγής έκρουε τις θύρες της Ρωσίας.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

 

(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)