Πρωταγόρας: Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος

Ζούμε σε μια εποχή όπου όλα κυρίως εξαρτώνται από του οικονομικούς παράγοντες για να ευημερήσουμε. Η οικονομία και το κέρδος έχει εισχωρήσει σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας όλα εξαρτώνται από αυτήν. Έχουμε πειστεί ως κοινωνία πως αν δεν υπάρχει μια άνεση οικονομική δεν θα οδηγηθούμε στην ευτυχία μας.

Το κέρδος αφορά την ύλη και την απόκτηση ανέσεων μέσω αυτής, ενώ η ευτυχία αφορά κάτι βαθύτερο και ανεξάρτητο εν μέρει και άυλο. Πάραυτα το ένα δεν σημάνει κατ’ ανάγκην ότι αναιρεί το άλλο.

Μια και ο ρόλος των χρημάτων στην ποιότητα της ζωή μας παίζει θεωρούμε καταλυτικό ρόλο, ας επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την προέλευση και το νόημα που αυτή εμπεριέχει.

Ετυμολογία

Τα «χρήματα», από το ρήμα χράομαι στην αρχαία Ελλάδα είναι κάτι που χρησιμοποιείται, που κάνει χρήση, ή χρειάζεται κάποιος. Επειδή τα «χρήματα» απαρτίζουν την κινητή και ακίνητη περι-ουσία μας, η λέξη «χρήματα» πήρε την σημασία «πράγματα», που της αποδίδουμε σήμερα. Τα «πράγμα» ως μέσο συναλλαγής εξισώθηκε με τα «χρήματα» μεταξύ των ανθρώπων. Το τίμημα των ανταλλαγής των «πραγμάτων» με «χρημάτα» το λέμε «νόμισμα». Η λέξη ετυμολογείται από το νέμω=νόμος=νόμισμα, ως η νόμιμη αποτίμηση μίας συναλλαγής. Τα «χρήματα» θεωρούντο ως το μέσον απόκτησης «πραγμάτων», επ’ αγαθώ. Ήταν αυτά που με την χρήση τους θα έπρεπε να προάγουν το ήθος του ανθρώπου.

Ο σοφιστής Πρωταγόρας (490 π.Χ. -420 π.Χ. ) διατύπωσε:

Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε μη όντων ως ουκ έστιν.

Είναι σύγχρονος του Δημόκριτου, και με αυτή του την ρήση, αμφισβητεί την ύπαρξη μίας αλήθειας, κοινής για όλους τους ανθρώπους να αντιληφθούν. Με τον Πρωταγόρα εισάγεται το ρεύμα της σχετικότητας της γνώσης, του αγνωστικισμού και της υποκειμενικής ματιάς στη φιλοσοφία. Ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα.

Ο Πρωταγόρας πίστευε ότι η γνώση δεν προσδιορίζεται αντικειμενικά, αλλά μέσα από τους περιορισμούς που παρέχουν οι αισθήσεις στον άνθρωπο να αντιληφθεί.

Άρα, γνώση είναι ό,τι αντιλαμβανόμαστε όπως αποτυπώνεται από τα όρια των αισθήσεων μας. Ο Πρωταγόρας εισήγαγε και την έννοια του «ανθρωποκεντρισμού», με τη χαρακτηριστική ρήση «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Η έκφραση αυτή σημαίνει ότι ο άνθρωπος αποτελεί μέτρο της αλήθειας και της γνώσης ως μέρος της. Γι’ αυτό κάθε υποκειμενική άποψη για κάποιο θέμα, έχει την άξια της ως μέρος του πραγματικού. Αυτού δηλ. που πραγματώνεται κάθε στιγμή μέσα από εμάς. Ο Πρωταγόρας εκφράζει την πεμπτουσία του επαγγελματισμού ως λειτούργημα αξιών.

Υποστηρίζει ότι:

επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων, αλλά και την αξιολόγηση της πραγματικότητας. H γνώση συνεπώς είναι σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες, τους νόμους, τα πιστεύω εν γένει διαφορετικών πολιτισμών και λαών.


Ο Πλάτων στον έργο του “Θεαίτητος” στην προσπάθεια να ερμηνεύσει τον Πρωταγόρα αναφέρει:

«Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και των υπαρκτών και των ανυπάρκτων αλλά διαφέρει πάρα πολύ το ίδιο πράγμα από τον έναν άνθρωπος στον άλλον, γιατί άλλα υπάρχουν και φαίνονται στον ένα, και άλλα στον άλλο.
Κάθε άλλο παρά αρνούμαι πως υπάρχει σοφία και σοφός άνθρωπος, αλλά ονομάζω σοφό αυτόν τον ίδιο, ο οποίος θα μεταβάλλει ότι φαίνεται και είναι κακό σε κάποιον από μας, και θα το κάνει να φαίνεται και να είναι καλό.

Τον λόγο μου βέβαια μην ακολουθείς κατά γράμμα, αλλά ν’ αντιληφθείς κατ’ αυτό τον τρόπο πιο συγκεκριμένα τι εννοώ. Θυμήσου λοιπόν τι αναφέρθηκε στα προηγούμενα, ότι στον ασθενή ότι τρώει φαίνεται και είναι πικρό, ενώ στον υγιή φαίνεται και είναι το αντίθετο».

«Δεν χρειάζεται -ούτε είναι δυνατόν- να κάνουμε σοφότερο κανέναν από τους δύο, και δεν πρέπει να διατυπώνουμε κατηγορία πως ο ασθενής είναι αμαθής, επειδή σχηματίζει τέτοιες αντιλήψεις, ενώ ο υγιής σοφός, επειδή σχηματίζει διαφορετικές»

Ο εκπρόσωπος του σκεπτικισμού Σέξτος ο Εμπειρικός (2ου - αρχές 3ουμ. Χ.) ερμηνεύει το εν λόγω ρήμα ακολούθως:

«Επίσης, κατά τον Πρωταγόρα, μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν· με τον όρο «μέτρο» εννοεί το κριτήριο, με τον όρο «χρήματα» τα πράγματα, ώστε τελικά να υποστηρίζει ότι το κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος: για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται μόνο ό,τι φαίνεται στον καθένα ατομικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικότητα».

Το κλειδί για τη σωστή ερμηνεία του κειμένου είναι η λέξη "χρήματα" και τι αυτή σημαίνει.

Σύμφωνα με τον Nestle:

τα χρήματα στη φράση του Πρωταγόρα, δεν σημαίνουν τις νομισματικές αξίες, αλλά, γενικά, τις ποιότητες, τις πεποιθήσεις, τις αρχές, την εσωτερική συγκρότηση με άλλα λόγια, και την ικανότητα κάθε ανθρώπου, χωριστά, να αντιλαμβάνεται με το δικό του τρόπο αυτό που είναι κοινό, μόνο κατ΄ όνομα, για όλους τους ανθρώπους.

Με βάση τα παραπάνω, η φράση θα μπορούσε να μεταφρασθεί ως εξής: "Όλων των αξιών (ποιοτήτων) μέτρο είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν, για το ότι υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν, για το ότι δεν υπάρχουν".

Οι αξίες, οι ποιότητες, υπάρχουν έτσι κι αλλιώς. Παίρνουν, όμως, διαφορετικές διαστάσεις, μετρώνται δηλαδή, στο πρόσωπο του κάθε ανθρώπου, μέσα από το μέγεθος και την ποιότητα του γνωστικού και διεργασιακού του σύμπαντος προς ό,τι αυτό αντιπροσωπεύει. Με μετρήσιμους όρους, π.χ. τι ξέρει και τι δεν ξέρει, τι μπορεί και τι δε μπορεί, τι νιώθει και τι δε νιώθει, τι πιστεύει και τι δεν πιστεύει κ.ο.κ.

Επομένως, οι αξίες και οι ποιότητες δεν έχουν καμία σημασία ερήμην του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι που δίνει υπόσταση σ΄ αυτές, στην έκταση που αυτές ενσωματώνονται σ΄ αυτόν, που τις κατέχει, δηλαδή, ή δεν τις κατέχει και στην έκταση που τις εξασκεί. Γι΄ αυτό και λέει ο Πρωταγόρας χρήματα και όχι πράγματα. Γιατί το χρήμα, σημειώνει ο Nestle, είναι ένα πράγμα ώ χρήται τις, πράγμα που κάποιος το χρησιμοποιεί. Ένα πράγμα γίνεται χρήμα, αποκτά αξία δηλαδή, όταν κάποιος το χρησιμοποιεί. Ο άνθρωπος είναι που δίνει αντίκρισμα-μέτρο στις αξίες και αυτό είναι το νόημα της φράσης.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το "μέτρον χρημάτων" προσδιορίζεται όχι μόνο θετικά, μέσω των αξιών που υπάρχουν, (των μεν όντων ως έστιν), αλλά και αρνητικά, για το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στο αντιληπτικό μας πεδίο, (των δε μη όντων, ως ουκ έστιν). Είτε ως καταγραμμένη γνωστική επάρκεια, είτε -και το πιο σημαντικό- ως ατομική, επεξεργασμένη άποψη του κάθε ατόμου για το πως ερμηνεύει την έννοια των "χρημάτων", γεγονός που προσδιορίζει και την αξία ως αίσθηση της επάρκειας του, ή την απαξία, τη μειονεξία του κάθε ανθρώπου.

Τα «Χρήματα» είναι κατ’ ουσία αυτά που παρέχονται ως προσφορά στην υπηρεσία του ανθρώπου, ώστε να τον διευκολύνουν κοσμώντας τη ζωή και τις ανάγκες του.

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι όσο η χρήση των «χρήματων» και η ανάγκη μας γι’ αυτά αυξάνει, με την υπερ-συσσώρευση υλικών αγαθών, τόσο, γινόμαστε δέσμιοι και ουσιαστικά ανελεύθεροι χάνοντας συχνά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ουσίας μας. Ο άνθρωπος, κάνοντας χρήση των νοητικών δυνατοτήτων του, θα μπορούσε να αρκεστεί στα απολύτως αναγκαία για την διαβίωση του. Τότε ενδεχομένως να του αποκαλύπτετε ο αληθής προορισμός, ο οποίος δεν είναι άλλο από την ποιοτική φανέρωση της ελευθερίας του νου που καλείται πνευματικότητα.

Τα «χρήματα» δεν είναι η πρώτη αξία για να κατασκευάζουμε και να πολλαπλασιάζουμε την ύλη. Μας προσφέρονται προς χρήση, ώστε με ορθολογικό τρόπο να αναζητήσουμε μέσα από αυτά το πνεύμα της ουσίας μας. Αφού κάνουμε χρήση των απολύτως απαραίτητων για την επιβίωση μας, το πλεόνασμα να επιστραφεί ως προσφορά στην κοινωνία από την οποία μας προήλθαν. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, επιστρέφοντας την δωρεά, ενοποιούμε μέσω των «χρημάτων» στην πράξη, το δεσμό ενότητας των πάντων, που το κάθε υπάρχον εξυπηρετεί. Μέσω δε αυτής της διαδικασίας αποκαλύπτεται τον πνευματικό νόημα μιας κοινής συμπόρευσης.

Αλήθεια πόσο έχουμε παρερμηνεύσει την ουσιαστική έννοια των χρημάτων. Στην σημερινή εποχή έχουμε ανατρέψει την σειρά των λέξεων του Πρωταγόρα.

Αυτό που ισχύει στην εποχή μας είναι: «πάντων ανθρώπων μέτρον χρήματα».
Όπως φαίνεται επίσης, ισχύει στις μέρες μας, αυτό που αναφέρει ο Σωκράτης στο έργο του Πλάτωνα Θεαίτητος:

«μιλώντας όμως συνεχώς για αγριόχοιρους και κυνοκέφαλους πιθήκους δεν αποκτάς απλώς συμπεριφορά χοίρου εσύ ο ίδιος, αλλά και τους ακροατές πείθεις να κάνουν το ίδιο».

Μας καλεί εμμέσως ο Σωκράτης, να επιλέξουμε το επόμενο θέμα που αξίζει αληθινά να ασχοληθούμε: την ελάφρυνση του ανθρώπινου πόνου.