ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ - Πανηγυρικός (1-10)

Η Αθήνα και η ένωση των Ελλήνων

Ο Ισοκράτης δημοσίευσε τον Πανηγυρικό του ύστερα από μακρόχρονη -δεκαετή, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές- επεξεργασία, το 380 π.Χ.. Αν και ο λόγος δεν εκφωνήθηκε μάλλον ποτέ, απευθύνεται, όπως δηλώνει άλλωστε και ο τίτλος, σε Έλληνες συγκεντρωμένους από όλες τις πόλεις για να γιορτάσουν κάποια πανελλήνια εορτή (ως τόπο ίσως θα πρέπει να φανταστούμε την Ολυμπία, όπου είχαν εκφωνήσει παρόμοιους λόγους ο Γοργίας και ο Λυσίας). Ο λόγος απαρτίζεται από δύο μέρη: ένα επιδεικτικό, το οποίο συνίσταται στον έπαινο της Αθήνας, και ένα συμβουλευτικό (§ 133 κ.ε.), όπου οι Έλληνες καλούνται να ομονοήσουν και να ξεκινήσουν πόλεμο εναντίον των βαρβάρων, στον οποίο θα ηγούνται από κοινού οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι. Το επιδεικτικό μέρος υπηρετεί το συμβουλευτικό, αφού με τις αναφορές στην προσφορά της Αθήνας κατά το παρελθόν επιδιώκεται να δικαιολογηθεί η επί ίσοις όροις συμμετοχή της στην ηγεσία του προτεινόμενου πολέμου, σε μια περίοδο κατά την οποία οι Σπαρτιάτες ήταν κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα. Οι πανελλήνιες ιδέες που εκφράζονται σ᾽ αυτόν τον λόγο ανακλούν την διάδοση παρόμοιων ιδεών μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου αλλά και το κλίμα που επικρατούσε στην Ελλάδα μετά την οδυνηρή για τους Έλληνες Ανταλκίδειο ειρήνη (386 π.Χ.). Ανεξάρτητα από το περιεχόμενό του, ο Πανηγυρικός αποτελεί και σημαντικό μνημείο λογοτεχνικού ύφους: οι μακρές αλλά συμμετρικά δομημένες περίοδοι (περιοδικό ύφος), η ρυθμική επεξεργασία και η αποφυγή της χασμωδίας δίνουν για πρώτη φορά στον πεζό λόγο τη χάρη που διέθετε μέχρι εκείνη την εποχή μόνο η ποίηση.
--------------------
[1] Πολλάκις ἐθαύμασα τῶν τὰς πανηγύρεις συναγαγόντων καὶ τοὺς γυμνικοὺς ἀγῶνας καταστησάντων, ὅτι τὰς μὲν τῶν σωμάτων εὐτυχίας οὕτω μεγάλων δωρεῶν ἠξίωσαν, τοῖς δ᾽ ὑπὲρ τῶν κοινῶν ἰδίᾳ πονήσασι καὶ τὰς αὑτῶν ψυχὰς οὕτω παρασκευάσασιν ὥστε καὶ τοὺς ἄλλους ὠφελεῖν δύνασθαι, τούτοις δ᾽ οὐδεμίαν τιμὴν ἀπένειμαν,

[2] ὧν εἰκὸς ἦν αὐτοὺς μᾶλλον ποιήσασθαι πρόνοιαν· τῶν μὲν γὰρ ἀθλητῶν δὶς τοσαύτην ῥώμην λαβόντων οὐδὲν ἂν πλέον γένοιτο τοῖς ἄλλοις, ἑνὸς δ᾽ ἀνδρὸς εὖ φρονήσαντος ἅπαντες ἂν ἀπολαύσειαν οἱ βουλόμενοι κοινωνεῖν τῆς ἐκείνου διανοίας.

[3] οὐ μὴν ἐπὶ τούτοις ἀθυμήσας εἱλόμην ῥᾳθυμεῖν, ἀλλ᾽ ἱκανὸν νομίσας ἆθλον ἔσεσθαί μοι τὴν δόξαν τὴν ἀπ᾽ αὐτοῦ τοῦ λόγου γενησομένην ἥκω συμβουλεύσων περί τε τοῦ πολέμου τοῦ πρὸς τοὺς βαρβάρους καὶ τῆς ὁμονοίας τῆς πρὸς ἡμᾶς αὐτούς, οὐκ ἀγνοῶν ὅτι πολλοὶ τῶν προσποιησαμένων εἶναι σοφιστῶν ἐπὶ τοῦτον τὸν λόγον ὥρμησαν,

[4] ἀλλ᾽ ἅμα μὲν ἐλπίζων τοσοῦτον διοίσειν ὥστε τοῖς ἄλλοις μηδὲν πώποτε δοκεῖν εἰρῆσθαι περὶ αὐτῶν, ἅμα δὲ προκρίνας τούτους καλλίστους εἶναι τῶν λόγων, οἵτινες περὶ μεγίστων τυγχάνουσιν ὄντες καὶ τούς τε λέγοντας μάλιστ᾽ ἐπιδεικνύουσι καὶ τοὺς ἀκούοντας πλεῖστ᾽ ὠφελοῦσιν· ὧν εἶς οὗτός ἐστιν.

[5] ἔπειτ᾽ οὐδ᾽ οἱ καιροί πω παρεληλύθασιν ὥστ᾽ ἤδη μάτην εἶναι τὸ μεμνῆσθαι περὶ τούτων. τότε γὰρ χρὴ παύεσθαι λέγοντας, ὅταν ἢ τὰ πράγματα λάβῃ τέλος καὶ μηκέτι δέῃ βουλεύεσθαι περὶ αὐτῶν, ἢ τὸν λόγον ἴδῃ τις ἔχοντα πέρας ὥστε μηδεμίαν λελεῖφθαι τοῖς ἄλλοις ὑπερβολήν.

[6] ἕως δ᾽ ἂν τὰ μὲν ὁμοίως ὥσπερ πρότερον φέρηται, τὰ δ᾽ εἰρημένα φαύλως ἔχοντα τυγχάνῃ, πῶς οὐ χρὴ σκοπεῖν καὶ φιλοσοφεῖν τοῦτον τὸν λόγον, ὃς ἢν κατορθωθῇ, καὶ τοῦ πολέμου τοῦ πρὸς ἀλλήλους καὶ τῆς ταραχῆς τῆς παρούσης καὶ τῶν μεγίστων κακῶν ἡμᾶς ἀπαλλάξει;

[7] πρὸς δὲ τούτοις εἰ μὲν μηδαμῶς ἄλλως οἷόν τ᾽ ἦν δηλοῦν τὰς αὐτὰς πράξεις ἀλλ᾽ ἢ διὰ μιᾶς ἰδέας, εἶχεν ἄν τις ὑπολαβεῖν ὡς περίεργόν ἐστι τὸν αὐτὸν τρόπον ἐκείνοις λέγοντα πάλιν ἐνοχλεῖν τοῖς ἀκούουσιν·

[8] ἐπειδὴ δ᾽ οἱ λόγοι τοιαύτην ἔχουσι τὴν φύσιν ὥσθ᾽ οἷόν τ᾽ εἶναι περὶ τῶν αὐτῶν πολλαχῶς ἐξηγήσασθαι καὶ τά τε μεγάλα ταπεινὰ ποιῆσαι καὶ τοῖς μικροῖς μέγεθος περιθεῖναι, καὶ τά τε παλαιὰ καινῶς διελθεῖν καὶ περὶ τῶν νεωστὶ γεγενημένων ἀρχαίως εἰπεῖν, οὐκέτι φευκτέον ταῦτ᾽ ἐστὶ περὶ ὧν ἕτεροι πρότερον εἰρήκασιν, ἀλλ᾽ ἄμεινον ἐκείνων εἰπεῖν πειρατέον.

[9] αἱ μὲν γὰρ πράξεις αἱ προγεγενημέναι κοιναὶ πᾶσιν ἡμῖν κατελείφθησαν, τὸ δ᾽ ἐν καιρῷ ταύταις καταχρήσασθαι καὶ τὰ προσήκοντα περὶ ἑκάστης ἐνθυμηθῆναι καὶ τοῖς ὀνόμασιν εὖ διαθέσθαι τῶν εὖ φρονούντων ἴδιόν ἐστιν.

[10] ἡγοῦμαι δ᾽ οὕτως ἂν μεγίστην ἐπίδοσιν λαμβάνειν καὶ τὰς ἄλλας τέχνας καὶ τὴν περὶ τοὺς λόγους φιλοσοφίαν, εἴ τις θαυμάζοι καὶ τιμῴη μὴ τοὺς πρώτους τῶν ἔργων ἀρχομένους, ἀλλὰ τοὺς ἄρισθ᾽ ἕκαστον αὐτῶν ἐξεργαζομένους, μηδὲ τοὺς περὶ τούτων ζητοῦντας λέγειν, περὶ ὧν μηδεὶς πρότερον εἴρηκεν, ἀλλὰ τοὺς οὕτως ἐπισταμένους εἰπεῖν ὡς οὐδεὶς ἂν ἄλλος δύναιτο.

***
ΠΡΟΟΙΜΙΟ.Το θέμα και ο χειρισμός του.
[1] Πολλές φορές απόρησα με αυτούς που καθιέρωσαν τις θρησκευτικές γιορτές και οργάνωσαν τους αθλητικούς αγώνες: Έκριναν άξιες για τόσο μεγάλα έπαθλα τις ικανότητες του σώματος, ενώ αυτούς που κοπίασαν προσωπικά για το κοινό καλό και καλλιέργησαν έτσι τον ψυχικό τους κόσμο ώστε να είναι σε θέση να ωφελήσει και τους άλλους, σ᾽ αυτούς δεν έδωσαν καμιά τιμητική διάκριση.

[2] Και όμως το σωστό θα ήταν γι᾽ αυτούς κυρίως να νοιαστούν· γιατί δυο φορές τόση δύναμη και αν αποχτήσουν οι αθλητές, οι άλλοι δε θα είχαν να κερδίσουν τίποτα παραπάνω· αντίθετα, και ένας μονάχα άνθρωπος αν σκεφτεί σωστά, όλοι θα ήταν δυνατό να ωφεληθούν, όσοι θα ήθελαν να γευτούν τη γνώση εκείνου.

[3] Όμως δεν απογοητεύτηκα από αυτό ώστε να αδρανήσω. Έκρινα ικανό έπαθλο τη φήμη που θα μου φέρει αυτός ο λόγος και ήρθα να δώσω γνώμη και για τον πόλεμο με τους βαρβάρους και για την ανάγκη να μονοιάσουμε μεταξύ μας, και ας ξέρω καλά ότι πολλοί από όσους κάνουν τους σοφιστές έχουν κιόλας ασχοληθεί με αυτό το θέμα.

[4] Έχω, βλέπετε, την ελπίδα πως θα ξεχωρίσω τόσο από κείνους, ώστε να δημιουργηθεί η εντύπωση πως τίποτα σχετικό δεν είπανε ποτέ. Ύστερα θεωρώ άριστους τους λόγους που αναφέρονται στα πιο σοβαρά θέματα. Αυτοί προβάλλουν την αξία του ρήτορα και όσους τους ακούν τους ωφελούν πολύ. Τέτοιος είναι και ο λόγος που θα πω.

[5] Άλλωστε ούτε και οι συνθήκες έχουν αλλάξει έτσι που να είναι ανώφελο πια να γίνει λόγος για τα ζητήματα αυτά. Οι λόγοι πρέπει να σταματούν μονάχα όταν τα πράγματα λάβουν κάποιο τέλος και δεν ωφελεί πια η συζήτηση γι᾽ αυτά ή όταν διαπιστωθεί πως κάποιος λόγος έφτασε πια σε τέλεια μορφή, ώστε να μην αφήνει περιθώρια στους άλλους να προχωρήσουν παραπάνω.

[6] Όσο όμως τα πράγματα στην Ελλάδα ακολουθούν τον ίδιο δρόμο όπως πριν και όσα ειπώθηκαν ώς τώρα τυχαίνει να είναι άχρηστα, πώς να μη στρέψουμε τη σκέψη και το στοχασμό μας στο λόγο αυτόν, που, αν τυχόν πετύχει το σκοπό του, σίγουρα θα μας απαλλάξει και από τον εμφύλιο πόλεμο και από τη σημερινή αναταραχή και από τις πιο μεγάλες συμφορές;

[7] Άλλωστε, αν σε καμιά περίπτωση δε θα ήταν δυνατό να δηλωθούν τα ίδια πράγματα διαφορετικά παρά με έναν τρόπο, θα μπορούσε ίσως κανείς να σκεφτεί πως είναι περιττό να ενοχλεί τον κόσμο χρησιμοποιώντας τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα με άλλους.

[8] Όμως η φύση των λόγων είναι τέτοια, ώστε τα ίδια πράγματα με πολλούς τρόπους να μπορείς να τα αναπτύξεις, και τα σπουδαία σαν ασήμαντα να τα παρουσιάσεις και τα μικρά να μεγαλοποιήσεις και ακόμα τα παλιά με σύγχρονο πνεύμα να προβάλεις και τα καινούρια γεγονότα με τον παλιό δοκιμασμένο τρόπο να εκθέσεις. Γι᾽ αυτό ακριβώς δεν πρέπει να αποφεύγεις τα θέματα που οι προηγούμενοι από σένα αντιμετώπισαν, αλλά να προσπαθείς να τα αναπτύξεις με τρόπο πιο σωστό από κείνους.

[9] Τα περασμένα γεγονότα βέβαια είναι κοινή κληρονομιά για όλους μας. Δουλειά τώρα των προικισμένων με μυαλό είναι να κάμουν σωστή εκμετάλλευση αυτών και, στην κατάλληλη στιγμή, να αναφέρουν μονάχα ό,τι χρειάζεται για το καθένα από αυτά και να τα διατυπώσουν με τρόπο άψογο.

[10] Νομίζω μάλιστα πως τότε μονάχα θα μπορούσαν να προκόψουν και οι άλλες τέχνες και η ρητορική επιστήμη, όταν θαυμάζουμε και εκτιμούμε όχι τόσο αυτούς που είχαν την πρωτοβουλία να αρχίσουν ένα έργο, όσο εκείνους που το έφεραν σε πέρας με τον πιο τέλειο τρόπο· ούτε και αυτούς που θέλουν να μιλούν για θέματα που κανένας άλλος προηγούμενα δεν έπιασε, αλλά όσους γνωρίζουν να τα λεν με τρόπο που κανένας άλλος δε θα το μπορούσε.