Η θεατρική τέχνη γεννήθηκε στην Ελλάδα πριν από 2500 χρόνια, όταν κάποιος, διασκεδάζοντας με τα τραγούδια στις ζωηρές γιορτές προς τιμήν του θεού Διονύσου, σκέφτηκε να απαντήσει με στίχους σε όσα τραγουδούσε η ομάδα των τραγουδιστών. Αυτός ήταν ο πρώτος διάλογος, από τον οποίο προήλθαν το δράμα και η κωμωδία. Πρώτα στο θέατρο και αργότερα στον κινηματογράφο. Και όλοι θα συμφωνήσουμε πως οι θεατρικές παραστάσεις και οι ταινίες είναι η βασική διασκέδαση για τους περισσότερους από εμάς. Αλλά για τους αρχαίους Έλληνες, η παρακολούθηση ενός δράματος δεν ήταν πηγή διασκέδασης. Ήταν ψυχαγωγία και μέσω αυτής, ψυχοθεραπεία.Ενώ η λέξη διασκέδαση προέρχεται από το ρήμα διασκεδάννυμαι, που σημαίνει σκορπίζομαι, η ψυχαγωγία σημαίνει την αγωγή της ψυχής. Η λέξη αγωγή, που σήμερα την ταυτίζουμε με την παιδεία, είχε μία ευρύτερη σημασία για τους αρχαίους. Σημαίνει όχι μόνο την εκπαίδευση της ψυχής, αλλά και την ανάτασή της, την μεταφορά της σε μία κατάσταση καθαρότερη και ελαφρύτερη. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η τραγωδία χρησιμοποιεί ως μέσο τον οίκτο και τον φόβο για αν οδηγήσει την ψυχή στην κάθαρση. Κι επειδή η τραγωδία επιτελούσε έναν τόσο σημαντικό κοινωνικό και θεραπευτικό ρόλο, η παράσταση ενός έργου ονομαζόταν διδασκαλία και από την εποχή του Περικλή κι ύστερα παρεχόταν στους φτωχότερους πολίτες δωρεάν.
Από τη θρησκεία στην ψυχολογία
Αυτό που έκανε την ελληνική τραγωδία τόσο ξεχωριστή ήταν ο αρμονικός συνδυασμός του πρωτόγονου συναισθηματισμού και της ορθολογικής σκέψης, δύο καταστάσεων που σπάνια τα βρίσκουν μεταξύ τους. Το πρωτόγονο συναίσθημα εκφραζόταν με τη λατρεία στον θεό Διόνυσο, έναν ζωηρό κι ατίθασο θεό που αγαπά το κρασί, τον χορό και τον έρωτα, ενώ αντιπαθεί κάθε περιορισμό. Η λογική και το μέτρο χαρακτηρίζουν τον Απόλλωνα, τον θεό του φωτός, της μουσικής και της αρμονίας.
Αν και γέννημα των διονυσιακών τελετών, το θέατρο επεκτάθηκε σταδιακά και στον χώρο του Απόλλωνα, με τον ίδιο τρόπο που ο ανθρώπινος εγκέφαλος πρώτα ανέπτυξε το μέρος που επεξεργάζεται το συναίσθημα και αργότερα απέκτησε τα εργαλεία της λογικής επεξεργασίας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα δύο αυτά τμήματα του εγκεφάλου επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες, με αποτέλεσμα πολλές φορές να ενεργούμε παράλογα, ακολουθώντας τις εντολές του θυμικού πριν προλάβει η λογική να επεξεργαστεί την εντολή.
Αυτό που συμβαίνει είναι πως αυτό που αισθανόμαστε από μία εμπειρία (χαρά, πόνο, φόβο κ.τ.λ.) αποθηκεύεται σ’ ένα ειδικό μέρος του εγκεφάλου. Αν δεν το απεγκλωβίσουμε από εκεί, ώστε να υποστεί λογική επεξεργασία, παραμένει απωθημένο στο σκοτεινό ντουλάπι του συναισθήματος και από εκεί καθοδηγεί, χωρίς να το ξέρουμε, τις αποφάσεις μας στο μέλλον. Μέσα από το φίλτρο των συναισθημάτων που μας προκάλεσαν οι εμπειρίες μας βλέπουμε οτιδήποτε συμβαίνει στη ζωή μας, το αξιολογούμε και σχηματίζουμε γνώμη γι’ αυτό. Με λίγα λόγια, δεν μπορούμε να έχουμε μία αντικειμενική ματιά στην πραγματικότητα, αλλά ο καθένας μας την ερμηνεύει μέσα από τον δικό του «φακό», μέσα στη θολούρα που σχηματίστηκε από την ένταση των συναισθημάτων μας, κυρίως των αρνητικών. Αυτή τη θολούρα καθαρίζει η τραγωδία.
Τα εργαλεία
Η τραγωδία διδάσκεται από τους ηθοποιούς και τον χορό. Οι ηθοποιοί ερμηνεύουν έναν ρόλο, αλλά έμμετρα, όπως απαγγέλουν οι ποιητές τα ποιήματά τους. Τα μέλη του χορού λένε τραγούδια (τα οποία γίνονταν τα σουξέ της εποχής) κάνοντας ταυτόχρονα ρυθμικές, χορευτικές κινήσεις. Ο ρυθμός και η μελωδία δημιουργούσαν την κατάλληλη ατμόσφαιρα, προκαλούσαν τις απαραίτητες δονήσεις που ξεσηκώνουν τον εσωτερικό κόσμο του θεατή, ο οποίος αποκτά έτσι τη διάθεση να γίνει μέρος της δράσης, να ταυτιστεί με τον ήρωα που πάσχει.
Οι τραγωδίες γράφονταν βάσει συγκεκριμένου σχεδίου. Η δομή του έργου ήταν τέτοια που κλιμάκωνε πολύ προσεκτικά τα συναισθήματα του θεατή. Αυτή η δομή διατηρείται σχεδόν ίδια και στις σύγχρονες ταινίες, κυρίως αυτές που πραγματεύονται κοινωνικά ή αισθηματικά θέματα. Το αποτέλεσμα είναι, ο θεατής να βιώνει βήμα –βήμα τη συντριβή του ήρωα, που βλέπει την άλλοτε ευτυχισμένη ζωή του να βαίνει προς την καταστροφή. Η επιδείνωση αυτή οφείλεται άλλοτε στις συνέπειες σφαλμάτων που έκανε εκούσια ή ακούσια στο παρελθόν και άλλοτε σε τυχαία περιστατικά ή, αν προτιμάτε, σε θεϊκές ενέργειες. Σε κάθε περίπτωση, ο θεατής υποφέρει μαζί με τον ήρωα, ανασύροντας από το σκοτεινό ντουλάπι του δικές του ξεχασμένες αστοχίες κι ατυχίες. Μαζί με τον ήρωα ξαναζεί τον πόνο που αγωνίστηκε να ξεχάσει. Κάποιες φορές η ένταση ήταν τόσο μεγάλη, που οι θεατές δεν μπορούσαν να την υπομείνουν. Αυτό συνέβη μ’ ένα έργο, που δυστυχώς δεν διασώθηκε, την «Άλωση της Μιλήτου» του ποιητή Φρύνιχου. Οι Αθηναίοι δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν τη θλίψη που τους προκάλεσε – επειδή τους έκανε να ξαναζήσουν την υποδούλωση της συγγενικής τους πόλης, της Μιλήτου – και, όχι μόνο απαγόρευσαν την παράσταση του έργου, αλλά τιμώρησαν τον ποιητή με μεγάλο πρόστιμο. Οι θεατές αντέδρασαν τόσο υπερβολικά επειδή το περιστατικό ήταν πολύ πρόσφατο και επειδή ήταν εξαιρετικά ευαίσθητοι σε πατριωτικά ζητήματα.
Τα λόγια των διαλόγων και των τραγουδιών είναι σαφή, κατανοητά στον θεατή, πολύ προσεκτικά διατυπωμένα και αποσκοπούν στην αποκάλυψη των αιτιών που οδηγούν τον ήρωα να κάνει αυτό που κάνει. Από δύο πηγές αναβλύζουν οι αποφάσεις του: Από τον τρόπο που σκέφτεται και από το ήθος, δηλαδή τον χαρακτήρα του. Η λογική και το συναίσθημα. Ο Απόλλων και ο Διόνυσος!
Η ψυχοθεραπεία
Ο φόβος και ο οίκτος είναι τα θεμελιώδη συναισθήματα που προκαλεί η τραγωδία, αναγκάζοντας τον θεατή να ξαναζήσει την εμπειρία που έχει θάψει στα βάθη του μυαλού του και να την αντιμετωπίσει εκδηλώνοντας τον πόνο του. Μόνος του δεν θα τολμούσε να ξεσκεπάσει το σκοτεινό μέρος της ψυχής του, από φόβο μήπως φανεί αδύναμος. Εκεί στο θέατρο όμως, μοιράζεται την εμπειρία του μαζί άλλους ανθρώπους που βιώνουν το δικό του δράμα ο καθένας. Σαν μία σιωπηλή ψυχοθεραπεία.
Σκεφτείτε τη στιγμή που η νεαρή Ιφιγένεια φτάνει στο λιμάνι της Αυλίδας, ενθουσιασμένη που θα παντρευτεί τον σπουδαιότερο ήρωα της Ελλάδας, τον πανέμορφο Αχιλλέα. Αυτό της είχε υποσχεθεί ο πατέρας της, ο βασιλιάς Αγαμέμνων, όταν την κάλεσε να έρθει. Αντί για τον Αχιλλέα όμως, την περίμενε ο θάνατος. Έπρεπε να θυσιαστεί στην Άρτεμη για να φυσήξει ο ούριος άνεμος που θα οδηγούσε τα καράβια των Αχαιών στην Τροία. Τι προδοσία! Τι κακό παιχνίδι τη μοίρας! Τι άσπλαχνος πατέρας! Λίγο πριν κατέβει το μαχαίρι του ιερέα στον λαιμό της, όμως, η θεά Άρτεμις βάζει στη θέση της ένα ελάφι κι εκείνη την παίρνει μακριά, σε ξένη χώρα, ιέρεια στον ναό της. Γλίτωσε τη χειρότερα, αλλά στην τραγωδία δεν υπάρχει ευτυχισμένο τέλος, σαν αυτό που βλέπουμε στις ταινίες του Χόλιγουντ. Στην τραγωδία, ο θεατής εκπαιδεύεται να δέχεται την πραγματικότητα, να ενδυναμώνει την ψυχή του και όχι να ξεσκάει απλώς θάβοντας κι άλλη δυστυχία στο υποσυνείδητό του. Ο θεατής θα αποδεχτεί ότι η προδομένη Ιφιγένεια θα γλιτώσει τον θάνατο, αλλά θα είναι υποχρεωμένη να υπηρετεί για πάντα ως ιέρεια την θεά που την έσωσε.
Όταν το έργο τελειώνει
Οι θεατές τους αρχαίου θεάτρου γνώριζαν την υπόθεση του έργου πριν το δουν. Πιθανότατα είχαν δει την ίδια ιστορία ξανά στο παρελθόν ή τους είχαν διηγηθεί την ίδια ιστορία οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους. Σήμερα μπορεί να μας φαίνεται βαρετό, αλλά όταν ο σκοπός είναι η διδασκαλία και όχι η διασκέδαση, τότε έχει νόημα. Μήπως και στον ψυχοθεραπευτή μας δεν λέμε τα ίδια και τα ίδια, ξανά και ξανά; Μα αυτός είναι ο σκοπός: να εξοικειωθούμε με τα κρυμμένα μας.
Η σύγχρονη ψυχοθεραπεία δεν υπόσχεται θαύματα. Αν μπείτε σε αυτή τη διαδικασία, το πιθανότερο είναι να τη συνεχίσετε για πάντα. Αυτό συμβαίνει επειδή η θλίψη και ο φόβος που έχουμε συσσωρεύσει οφείλεται σε πολλά και πολύπλοκα συμβάντα της ζωής μας, αλλά και η αντοχή μας στην διαδικασία της αποκάλυψης των πηγών του πόνου είναι περιορισμένη.
Στην Αρχαία Ελλάδα η κάθαρση της ψυχής επερχόταν όχι μόνο στο θέατρο, αλλά και σε διάφορες άλλες θρησκευτικές εκδηλώσεις δραματουργικής μορφής, όπως ήταν οι πομπές και οι λαμπαδηφορίες.
Σήμερα, θα πρέπει να είσαστε πολύ τυχεροί να πετύχετε μία καλή παρουσίαση αρχαίας τραγωδίας. Αν βρεθείτε στην Επίδαυρο καλοκαίρι, δοκιμάστε την τύχη σας. Ως τότε όμως, μπορείτε να διαβάσετε κάποιες και να γίνεται εσείς ο σκηνοθέτης. Επιστρατεύστε την φαντασία σας και δοκιμάστε την πρώτη ψυχοθεραπευτική μέθοδο που επινόησε ο ανθρώπινος νους. Θα σας κοστίσει όσο ένα βιβλίο.
