Γιατί είναι αδύνατον να κινείται η γη
Η Μαθηματικὴ σύνταξις (αργότερα γνωστή και ως Μεγίστη σύνταξις, από όπου και η διαδεδομένη μετάφραση του τίτλου στα αραβικά ως Almagest) του αστρονόμου Κλαύδιου Πτολεμαίου είναι ένα από τα σημαντικότερα ως προς την επίδραση που άσκησαν και το περιεχόμενό τους έργα της αρχαιότητας. Σ᾽ αυτό ο Πτολεμαίος όχι μόνο συνοψίζει τις υπάρχουσες αστρονομικές γνώσεις, αλλά αξιοποιώντας τις παρατηρήσεις προγενεστέρων -κυρίως του Ιππάρχου (2ος αι. π.Χ.)- και τις δικές του επιχειρεί συστηματική και εκτενή παρουσίαση της πλανητικής αστρονομίας θεμελιωμένης σε αυστηρώς γεωμετρική βάση. Η προσπάθειά του επικεντρώνεται στην ερμηνεία της κίνησης των ουρανίων σωμάτων με την εφαρμογή γεωμετρικών μοντέλων που στηρίζονται στην ιδέα της ομαλής κυκλικής κίνησης, ώστε να καταδειχθεί, μεταξύ άλλων, η βαθύτερη τάξη που επικρατεί στο σύμπαν (το εγχείρημα που είχε εγκαινιαστεί ήδη κατά τον 4ο αι. π.Χ. από τον Εύδοξο τον Κνίδιο, έγινε αργότερα γνωστό με το αίτημα "σώζειν τὰ φαινόμενα"). Η περιγραφή και η ερμηνεία του σύμπαντος όπως εκτίθεται στη Μαθηματική σύνταξη κυριάρχησε στο Βυζάντιο, στον αραβικό κόσμο (από τον 9ο αι. μ.Χ.) και στη μεσαιωνική Δύση μέχρι τον 16ο αι., όταν ο Κοπέρνικος έδειξε ότι ο ήλιος βρίσκεται στο κέντρο του πλανητικού συστήματος και ότι η γη στρέφεται γύρω από τον άξονα της και γύρω από τον ήλιο.
Στο απόσπασμα που παρατίθεται εδώ ο Πτολεμαίος αντικρούει τις απόψεις "ορισμένων" ότι η γη στρέφεται γύρω από τον άξονά της. Η άποψη αυτή φαίνεται στον Πτολεμαίο εξωφρενική: θα σήμαινε ότι η γη κινείται με εξαιρετικά μεγάλη ταχύτητα (περ. 30 χλμ./1΄). Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με την κοινή αίσθηση του κόσμου και τις παρατηρήσεις που κάνουμε όλοι για τα φυσικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα γύρω μας.
Μαθηματικὴ σύνταξις 1, 7 (24-26)
[1.7.24] ἤδη δέ τινες, ὡς γ᾽ οἴονται, πιθανώτερον, τούτοις μὲν οὐκ ἔχοντες, ὅ τι ἀντείποιεν, συγκατατίθενται, δοκοῦσι δὲ οὐδὲν αὐτοῖς ἀντιμαρτυρήσειν, εἰ τὸν μὲν οὐρανὸν ἀκίνητον ὑποστήσαιντο λόγου χάριν, τὴν δὲ γῆν περὶ τὸν αὐτὸν ἄξονα στρεφομένην ἀπὸ δυσμῶν ἐπ᾽ ἀνατολὰς ἑκάστης ἡμέρας μίαν ἔγγιστα περιστροφήν, ἢ καὶ ἀμφότερα κινοῖεν ὁσονδήποτε, μόνον περί τε τὸν αὐτὸν ἄξονα, ὡς ἔφαμεν, καὶ συμμέτρως τῇ πρὸς ἄλληλα περικαταλήψει.
λέληθε δὲ αὐτοὺς ὅτι τῶν μὲν περὶ τὰ ἄστρα φαινομένων ἕνεκεν οὐδὲν ἂν ἴσως κωλύοι κατά γε τὴν ἁπλουστέραν ἐπιβολὴν τοῦθ᾽ οὕτως ἔχειν, ἀπὸ δὲ τῶν περὶ ἡμᾶς αὐτοὺς καὶ τῶν ἐν ἀέρι συμπτωμάτων καὶ πάνυ ἂν γελοιότατον ὀφθείη τὸ τοιοῦτον. ἵνα γὰρ συγχωρήσωμεν αὐτοῖς τὸ παρὰ φύσιν οὕτως τὰ μὲν λεπτομερέστατα καὶ κουφότατα ἢ μηδ᾽ ὅλως κινεῖσθαι ἢ ἀδιαφόρως τοῖς τῆς ἐναντίας φύσεως τῶν γε περὶ τὸν ἀέρα καὶ ἧττον λεπτομερῶν ἐναργῶς οὕτως ταχυτέρας τῶν γεωδεστέρων πάντων φορὰς ποιουμένων, [1.7.25] τὰ δὲ παχυμερέστατα καὶ βαρύτατα κίνησιν ἰδίαν ὀξεῖαν οὕτως καὶ ὁμαλὴν ποιεῖσθαι τῶν γεωδῶν πάλιν ὁμολογουμένως μηδὲ πρὸς τὴν ὑπ᾽ ἄλλων κίνησιν ἐπιτηδείως ἐνίοτε ἐχόντων, ἀλλ᾽ οὖν ὁμολογήσαιεν ἂν σφοδροτάτην τὴν στροφὴν τῆς γῆς γίγνεσθαι ἁπασῶν ἁπλῶς τῶν περὶ αὐτὴν κινήσεων ὡς ἂν τοσαύτην ἐν βραχεῖ χρόνῳ ποιουμένην ἀποκατάστασιν, ὥστε πάντα ἂν τὰ μὴ βεβηκότα ἐπ᾽ αὐτῆς μίαν ἀεὶ τὴν ἐναντίαν τῇ γῇ κίνησιν ἐφαίνετο ποιούμενα, καὶ οὔτ᾽ ἂν νέφος ποτὲ ἐδείκνυτο παροδεῦον πρὸς ἀνατολὰς οὔτε ἄλλο τι τῶν ἱπταμένων ἢ βαλλομένων φθανούσης ἀεὶ πάντα τῆς γῆς καὶ προλαμβανούσης τὴν πρὸς ἀνατολὰς κίνησιν, ὥστε τὰ λοιπὰ πάντα εἰς τὰ πρὸς δυσμὰς καὶ ὑπολειπόμενα δοκεῖν παραχωρεῖν.
εἰ γὰρ καὶ τὸν ἀέρα φήσαιεν αὐτῇ συμπεριάγεσθαι κατὰ τὰ αὐτὰ καὶ ἰσοταχῶς, οὐδὲν ἧττον τὰ κατ᾽ αὐτὸν γινόμενα συγκρίματα πάντοτε ἂν ἐδόκει τῆς συναμφοτέρων κινήσεως ὑπολείπεσθαι, ἢ εἴπερ καὶ αὐτὰ ὥσπερ ἡνωμένα τῷ ἀέρι συμπεριήγετο, οὐκέτ᾽ ἂν οὐδέτερον οὔτε προηγούμενα οὔτε ὑπολειπόμενα ἐφαίνετο, μένοντα δὲ ἀεὶ καὶ μήτε ἐν ταῖς πτήσεσιν μήτε ἐν ταῖς βολαῖς ποιούμενά τινα πλάνην ἢ μετάβασιν, [1.7.26] ἅπερ ἅπαντα οὕτως ἐναργῶς ὁρῶμεν ἀποτελούμενα ὡς μηδὲ βραδυτῆτός τινος ὅλως ἢ ταχυτῆτος αὐτοῖς ἀπὸ τοῦ μὴ ἑστάναι τὴν γῆν παρακολουθούσης.
***
[24] Ορισμένοι1 τώρα, χωρίς να μπορούν να αντιτάξουν τίποτα στις απόψεις που αναπτύχθηκαν εδώ, επινοούν ένα κατά τη γνώμη τους πειστικότερο σύστημα και θεωρούν ότι καμιά απόδειξη δεν πρόκειται να τους διαψεύσει, αν θεωρούσαν, λόγου χάριν, ότι ο ουράνιος θόλος είναι ακίνητος, και ότι η γη, κινούμενη από τα δυτικά προς τα ανατολικά, εκτελεί κάθε μέρα γύρω από τον ίδιο άξονα περίπου μια περιστροφή, ή ότι και οι δύο [ο ουράνιος θόλος και η γη] διαγράφουν μια κίνηση ορισμένου μεγέθους, γύρω από τον ίδιο άξονα, όπως είπαμε, αλλά τέτοια που να διατηρούνται οι μεταξύ τους σχετικές θέσεις.
Οι άνθρωποι αυτοί παραβλέπουν ότι μπορεί βέβαια σε ό,τι αφορά στα φαινόμενα του κόσμου των άστρων να μην υπάρχει εμπόδιο γι᾽ αυτή τη θεωρία στην απλούστερη μορφή της, λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη όσα συμβαίνουν σε μας τους ίδιους αλλά και στην ατμόσφαιρα μια τέτοια υπόθεση θα φαινόταν πολύ αστεία. Ας υποθέσουμε πως αποδεχόμαστε μαζί μ᾽ αυτούς κάτι τόσο αφύσικο όπως ότι τα σώματα που αποτελούνται από τα πιο λεπτά μόρια και που είναι γι᾽ αυτό τα πιο ελαφριά2 δεν κινούνται καθόλου ή δεν κινούνται διαφορετικά από αυτά που έχουν την αντίθετη φύση (αν και είναι ολοφάνερο ότι οι αέριες μάζες και τα σώματα που αποτελούνται από λιγότερο λεπτά μόρια3 κινούνται ταχύτερα από οποιοδήποτε σώμα που έχει πιο γήινο χαρακτήρα)· [25] επίσης ότι τα σώματα που αποτελούνται από τα πιο πυκνά μόρια και είναι γι᾽ αυτό πάρα πολύ βαριά εκτελούν από μόνα τους μια κίνηση τόσο γρήγορη και ομοιόμορφη (αν και πάλι, όπως παραδέχονται όλοι, τα σώματα με γήινο χαρακτήρα ενίοτε ούτε καν ανταποκρίνονται επαρκώς στην κίνηση που τους μεταδίδουν άλλα σώματα). Θα έπρεπε τώρα, αν μη τι άλλο, να παραδεχτούν ότι η περιστροφική κίνηση της γης είναι η πιο σφοδρή από όλες ανεξαιρέτως όσες συμβαίνουν στην γύρω της περιοχή, εάν σε σύντομο διάστημα επιτυγχάνει μια τόσο γρήγορη επαναφορά στο αρχικό σημείο, ώστε όλα όσα δεν βρίσκονται πάνω της να φαίνονται ότι κάνουν μία και μοναδική κίνηση, αντίθετη προς εκείνη της γης. Και ούτε σύννεφο ούτε τίποτα άλλο που πετάει ή το ρίχνει κανείς θα μπορούσε να εμφανίζεται ότι κατευθύνεται ανατολικά, γιατί η γη θα τα προσπερνούσε πάντοτε όλα και θα προλάμβανε την κίνησή τους προς ανατολάς, ώστε όλα τα υπόλοιπα σώματα να φαίνονται ότι κινούνται δυτικά και προς το μέρος που αφήνει πίσω της η γη.
Ακόμη δηλαδή και αν οι υποστηρικτές αυτής της άποψης ισχυρίζονταν ότι ο ατμοσφαιρικός αέρας συμμετέχει στην κίνηση της γης, έχοντας την ίδια κατεύθυνση και την ίδια ταχύτητα, τα στερεά σώματα που θα βρίσκονταν σ᾽ αυτόν δεν θα έδιναν καθόλου λιγότερο την εντύπωση ότι μένουν πίσω σε σχέση με την κίνηση και των δύο·4 ή εάν τα στερεά αυτά σώματα, ενωμένα τρόπον τινά με τον αέρα, περιφέρονταν μαζί του, δεν θα φαίνονταν ούτε να κινούνται μπροστά ούτε να μένουν πίσω, αλλά θα έδιναν την εντύπωση ότι μένουν πάντα σταθερά και ότι ποτέ, έστω και αν πρόκειται για ιπτάμενα ή ριπτόμενα [26] αντικείμενα, δεν παρεκκλίνουν κάπως ή δεν κινούνται στο χώρο. Όλες όμως αυτές τις κινήσεις βλέπουμε ολοκάθαρα ότι τις εκτελούν με τρόπο που ούτε επιβραδύνονται καθόλου ούτε επιταχύνονται ως συνέπεια κάποιας κίνησης της γης.
--------------------
Στο απόσπασμα που παρατίθεται εδώ ο Πτολεμαίος αντικρούει τις απόψεις "ορισμένων" ότι η γη στρέφεται γύρω από τον άξονά της. Η άποψη αυτή φαίνεται στον Πτολεμαίο εξωφρενική: θα σήμαινε ότι η γη κινείται με εξαιρετικά μεγάλη ταχύτητα (περ. 30 χλμ./1΄). Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με την κοινή αίσθηση του κόσμου και τις παρατηρήσεις που κάνουμε όλοι για τα φυσικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα γύρω μας.
Μαθηματικὴ σύνταξις 1, 7 (24-26)
[1.7.24] ἤδη δέ τινες, ὡς γ᾽ οἴονται, πιθανώτερον, τούτοις μὲν οὐκ ἔχοντες, ὅ τι ἀντείποιεν, συγκατατίθενται, δοκοῦσι δὲ οὐδὲν αὐτοῖς ἀντιμαρτυρήσειν, εἰ τὸν μὲν οὐρανὸν ἀκίνητον ὑποστήσαιντο λόγου χάριν, τὴν δὲ γῆν περὶ τὸν αὐτὸν ἄξονα στρεφομένην ἀπὸ δυσμῶν ἐπ᾽ ἀνατολὰς ἑκάστης ἡμέρας μίαν ἔγγιστα περιστροφήν, ἢ καὶ ἀμφότερα κινοῖεν ὁσονδήποτε, μόνον περί τε τὸν αὐτὸν ἄξονα, ὡς ἔφαμεν, καὶ συμμέτρως τῇ πρὸς ἄλληλα περικαταλήψει.
λέληθε δὲ αὐτοὺς ὅτι τῶν μὲν περὶ τὰ ἄστρα φαινομένων ἕνεκεν οὐδὲν ἂν ἴσως κωλύοι κατά γε τὴν ἁπλουστέραν ἐπιβολὴν τοῦθ᾽ οὕτως ἔχειν, ἀπὸ δὲ τῶν περὶ ἡμᾶς αὐτοὺς καὶ τῶν ἐν ἀέρι συμπτωμάτων καὶ πάνυ ἂν γελοιότατον ὀφθείη τὸ τοιοῦτον. ἵνα γὰρ συγχωρήσωμεν αὐτοῖς τὸ παρὰ φύσιν οὕτως τὰ μὲν λεπτομερέστατα καὶ κουφότατα ἢ μηδ᾽ ὅλως κινεῖσθαι ἢ ἀδιαφόρως τοῖς τῆς ἐναντίας φύσεως τῶν γε περὶ τὸν ἀέρα καὶ ἧττον λεπτομερῶν ἐναργῶς οὕτως ταχυτέρας τῶν γεωδεστέρων πάντων φορὰς ποιουμένων, [1.7.25] τὰ δὲ παχυμερέστατα καὶ βαρύτατα κίνησιν ἰδίαν ὀξεῖαν οὕτως καὶ ὁμαλὴν ποιεῖσθαι τῶν γεωδῶν πάλιν ὁμολογουμένως μηδὲ πρὸς τὴν ὑπ᾽ ἄλλων κίνησιν ἐπιτηδείως ἐνίοτε ἐχόντων, ἀλλ᾽ οὖν ὁμολογήσαιεν ἂν σφοδροτάτην τὴν στροφὴν τῆς γῆς γίγνεσθαι ἁπασῶν ἁπλῶς τῶν περὶ αὐτὴν κινήσεων ὡς ἂν τοσαύτην ἐν βραχεῖ χρόνῳ ποιουμένην ἀποκατάστασιν, ὥστε πάντα ἂν τὰ μὴ βεβηκότα ἐπ᾽ αὐτῆς μίαν ἀεὶ τὴν ἐναντίαν τῇ γῇ κίνησιν ἐφαίνετο ποιούμενα, καὶ οὔτ᾽ ἂν νέφος ποτὲ ἐδείκνυτο παροδεῦον πρὸς ἀνατολὰς οὔτε ἄλλο τι τῶν ἱπταμένων ἢ βαλλομένων φθανούσης ἀεὶ πάντα τῆς γῆς καὶ προλαμβανούσης τὴν πρὸς ἀνατολὰς κίνησιν, ὥστε τὰ λοιπὰ πάντα εἰς τὰ πρὸς δυσμὰς καὶ ὑπολειπόμενα δοκεῖν παραχωρεῖν.
εἰ γὰρ καὶ τὸν ἀέρα φήσαιεν αὐτῇ συμπεριάγεσθαι κατὰ τὰ αὐτὰ καὶ ἰσοταχῶς, οὐδὲν ἧττον τὰ κατ᾽ αὐτὸν γινόμενα συγκρίματα πάντοτε ἂν ἐδόκει τῆς συναμφοτέρων κινήσεως ὑπολείπεσθαι, ἢ εἴπερ καὶ αὐτὰ ὥσπερ ἡνωμένα τῷ ἀέρι συμπεριήγετο, οὐκέτ᾽ ἂν οὐδέτερον οὔτε προηγούμενα οὔτε ὑπολειπόμενα ἐφαίνετο, μένοντα δὲ ἀεὶ καὶ μήτε ἐν ταῖς πτήσεσιν μήτε ἐν ταῖς βολαῖς ποιούμενά τινα πλάνην ἢ μετάβασιν, [1.7.26] ἅπερ ἅπαντα οὕτως ἐναργῶς ὁρῶμεν ἀποτελούμενα ὡς μηδὲ βραδυτῆτός τινος ὅλως ἢ ταχυτῆτος αὐτοῖς ἀπὸ τοῦ μὴ ἑστάναι τὴν γῆν παρακολουθούσης.
***
[24] Ορισμένοι1 τώρα, χωρίς να μπορούν να αντιτάξουν τίποτα στις απόψεις που αναπτύχθηκαν εδώ, επινοούν ένα κατά τη γνώμη τους πειστικότερο σύστημα και θεωρούν ότι καμιά απόδειξη δεν πρόκειται να τους διαψεύσει, αν θεωρούσαν, λόγου χάριν, ότι ο ουράνιος θόλος είναι ακίνητος, και ότι η γη, κινούμενη από τα δυτικά προς τα ανατολικά, εκτελεί κάθε μέρα γύρω από τον ίδιο άξονα περίπου μια περιστροφή, ή ότι και οι δύο [ο ουράνιος θόλος και η γη] διαγράφουν μια κίνηση ορισμένου μεγέθους, γύρω από τον ίδιο άξονα, όπως είπαμε, αλλά τέτοια που να διατηρούνται οι μεταξύ τους σχετικές θέσεις.
Οι άνθρωποι αυτοί παραβλέπουν ότι μπορεί βέβαια σε ό,τι αφορά στα φαινόμενα του κόσμου των άστρων να μην υπάρχει εμπόδιο γι᾽ αυτή τη θεωρία στην απλούστερη μορφή της, λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη όσα συμβαίνουν σε μας τους ίδιους αλλά και στην ατμόσφαιρα μια τέτοια υπόθεση θα φαινόταν πολύ αστεία. Ας υποθέσουμε πως αποδεχόμαστε μαζί μ᾽ αυτούς κάτι τόσο αφύσικο όπως ότι τα σώματα που αποτελούνται από τα πιο λεπτά μόρια και που είναι γι᾽ αυτό τα πιο ελαφριά2 δεν κινούνται καθόλου ή δεν κινούνται διαφορετικά από αυτά που έχουν την αντίθετη φύση (αν και είναι ολοφάνερο ότι οι αέριες μάζες και τα σώματα που αποτελούνται από λιγότερο λεπτά μόρια3 κινούνται ταχύτερα από οποιοδήποτε σώμα που έχει πιο γήινο χαρακτήρα)· [25] επίσης ότι τα σώματα που αποτελούνται από τα πιο πυκνά μόρια και είναι γι᾽ αυτό πάρα πολύ βαριά εκτελούν από μόνα τους μια κίνηση τόσο γρήγορη και ομοιόμορφη (αν και πάλι, όπως παραδέχονται όλοι, τα σώματα με γήινο χαρακτήρα ενίοτε ούτε καν ανταποκρίνονται επαρκώς στην κίνηση που τους μεταδίδουν άλλα σώματα). Θα έπρεπε τώρα, αν μη τι άλλο, να παραδεχτούν ότι η περιστροφική κίνηση της γης είναι η πιο σφοδρή από όλες ανεξαιρέτως όσες συμβαίνουν στην γύρω της περιοχή, εάν σε σύντομο διάστημα επιτυγχάνει μια τόσο γρήγορη επαναφορά στο αρχικό σημείο, ώστε όλα όσα δεν βρίσκονται πάνω της να φαίνονται ότι κάνουν μία και μοναδική κίνηση, αντίθετη προς εκείνη της γης. Και ούτε σύννεφο ούτε τίποτα άλλο που πετάει ή το ρίχνει κανείς θα μπορούσε να εμφανίζεται ότι κατευθύνεται ανατολικά, γιατί η γη θα τα προσπερνούσε πάντοτε όλα και θα προλάμβανε την κίνησή τους προς ανατολάς, ώστε όλα τα υπόλοιπα σώματα να φαίνονται ότι κινούνται δυτικά και προς το μέρος που αφήνει πίσω της η γη.
Ακόμη δηλαδή και αν οι υποστηρικτές αυτής της άποψης ισχυρίζονταν ότι ο ατμοσφαιρικός αέρας συμμετέχει στην κίνηση της γης, έχοντας την ίδια κατεύθυνση και την ίδια ταχύτητα, τα στερεά σώματα που θα βρίσκονταν σ᾽ αυτόν δεν θα έδιναν καθόλου λιγότερο την εντύπωση ότι μένουν πίσω σε σχέση με την κίνηση και των δύο·4 ή εάν τα στερεά αυτά σώματα, ενωμένα τρόπον τινά με τον αέρα, περιφέρονταν μαζί του, δεν θα φαίνονταν ούτε να κινούνται μπροστά ούτε να μένουν πίσω, αλλά θα έδιναν την εντύπωση ότι μένουν πάντα σταθερά και ότι ποτέ, έστω και αν πρόκειται για ιπτάμενα ή ριπτόμενα [26] αντικείμενα, δεν παρεκκλίνουν κάπως ή δεν κινούνται στο χώρο. Όλες όμως αυτές τις κινήσεις βλέπουμε ολοκάθαρα ότι τις εκτελούν με τρόπο που ούτε επιβραδύνονται καθόλου ούτε επιταχύνονται ως συνέπεια κάποιας κίνησης της γης.
--------------------
1 Τα πρόσωπα που εννοούνται είναι ο Ηρακλείδης από τον Πόντο (4ος αι. π.Χ.), που πρώτος -όσο γνωρίζουμε- διατύπωσε αυτή την άποψη, ο Αρίσταρχος από τη Σάμο (3ος αι. π.Χ.) και ο Σέλευκος από τη Σελεύκεια (2ος αι. π.Χ.).
2 Όπως είναι π .χ. τα άστρα.
3 Σε σχέση με τα ουράνια σώματα.
4 Δηλ. της γης και του αέρα.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου