Η Ρώμη και ο κόσμος της, Διακοπές στις Βάιες

Ο ξεναγός

 

Βρισκόμαστε στη θέση των αρχαίων Βαΐων και συγκεκριμένα στο σημείο όπου ανεσκάφη ο χώρος των θερμών πηγών και των ιαματικών λουτρών. Οι Βάιες, που αρχικά ήταν το λιμάνι της αρχαίας Κύμης, βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τη Νάπολη και όχι τόσο μακριά από τη Ρώμη, ακόμη και για τα μέτρα της αρχαιότητας. Το όνομά τους το πήραν από τον Βαιό που, σύμφωνα με μια παράδοση, ήταν πηδαλιούχος στο πλοίο του Οδυσσέα. Ο Βαιός υποτίθεται ότι πέθανε και ενταφιάστηκε στην παραλία αυτή.

 

Οι Βάιες απέκτησαν νωρίς φήμη ως κέντρο ιαματικών λουτρών λόγω των πολλών θειούχων νερών της περιοχής. Έτσι, πολλοί Ρωμαίοι φρόντισαν να χτίσουν στην περιοχή αυτή τις βίλες τους. Ο πιο γνωστός από αυτούς ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας. Πολύ γρήγορα όμως, λόγω του κλίματος και της εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς του, το μέρος εξελίχθηκε σε αυτό που θα ονομάζαμε εμείς σήμερα καλοκαιρινό θέρετρο - το πιο φημισμένο και «ιν» θέρετρο της ρωμαϊκής αρχαιότητας, όπου μαζευόταν τους καλοκαιρινούς κυρίως μήνες η καλή κοινωνία της Ρώμης, πολιτικοί, τραπεζίτες, επιχειρηματίες αλλά και νεολαία που αναζητούσε περιπέτεια έξω από τα γνωστά στέκια της Ρώμης. Εννοείται ότι οι Βάιες δεν ήταν τόπος για μαζικό παραθερισμό -για τα μπάνια του λαού, όπως θα λέγαμε σήμερα- αφού είναι γνωστό ότι ταξίδια αναψυχής, διακοπές και παραθερισμοί για τις λαϊκές τάξεις είναι μια πολύ πρόσφατη ιστορία, που αρχίζει μόλις μέσα στον περασμένο αιώνα.

 

Πολλοί ρωμαίοι συγγραφείς κάνουν αναφορές στις Βάιες και ορισμένοι από αυτούς τις θεωρούν ένα από τα πιο «επικίνδυνα» μέρη, γεμάτο πειρασμούς ακόμη και για όσους είχαν αυστηρές ηθικές αρχές. Το γεγονός είναι ότι το θέρετρο αυτό συγκέντρωνε πολλούς ανθρώπους με οικονομική άνεση που ήθελαν να επιδείξουν τον πλούτο τους και να εντυπωσιάσουν με αυτό που σήμερα θα λέγαμε το «λάιφ στάιλ». Για ορισμένους συγγραφείς οι Βάιες έγιναν το συνώνυμο της ακολασίας, της ηδονοθηρίας και της ασυδοσίας.

 

Τα αίσχη δεν σ᾽ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Βάιες

Αγαπητέ μου Λουκίλιε,

Σου γράφω αμέσως μετά την επιστροφή μου από τις Βάιες. Δεν ξέρω τι με ώθησε να επισκεφτώ αυτό το μέρος αλλά η παραμονή μου εκεί δεν κράτησε ούτε μια ολόκληρη μέρα, και στο εξής θα το λέω δυνατά σε όλους τους γνωστούς μου: οι Βάιες δεν είναι μέρος για καθωσπρέπει ανθρώπους· έχουν πολλά φυσικά χαρίσματα αλλά έχουν γίνει αποκλειστικά άντρο της ακολασίας.

 

Πιστεύω ότι πρέπει να διαλέγουμε τόπους που να είναι επωφελείς όχι μόνο για το σώμα μας αλλά και για το πνεύμα και την ψυχή μας. Οι Βάιες δεν ανήκουν σ᾽ αυτούς τους τόπους. Στην πραγματικότητα μοιάζουν με ένα απέραντο χαμαιτυπείο. Το δωμάτιο όπου έμενα ήταν κοντά στην παραλία, αρκετά κοντά για να μπορώ να δω την ακόλαστη αγρυπνία των μεγάλων γλεντζέδων που λυμαίνονται την περιοχή. Ολονυχτίς άνθρωποι μεθυσμένοι πηγαινοέρχονταν στην παραλία, πλοιάρια κατάφορτα με κόσμο που γλεντοκοπούσε και τραγουδούσε περιφέρονταν στο λιμανάκι, παρέες νεαρών, άντρες και γυναίκες, πάσχιζαν να σπάσουν καθένας για λογαριασμό του το ρεκόρ της αναισχυντίας.

 

Αλλά τουλάχιστον αυτοί με τη συμπεριφορά τους δεν προσπαθούν να κρύψουν τους λόγους που τους φέρνουν στο θέρετρο· είναι εξώλεις και προώλεις αλλά όχι υποκριτές. Όταν η ραστώνη και η ηδονοθηρία είναι το μόνο πράγμα που δίνει νόημα στη ζωή σου, δεν έχεις λόγο να το κρύβεις. Θεωρώ πολύ πιο επιλήψιμη τη συμπεριφορά των άλλων, των «καθωσπρέπει» (υποτίθεται), που αφήνουν το κοινωνικό κύρος και τα αξιώματά τους πίσω στη Ρώμη και τρέχουν τάχα να βρουν ανακούφιση από τα αρθριτικά στα ιαματικά λουτρά της περιοχής. Εδώ ακριβώς, στις ιαματικές εγκαταστάσεις, κλείνουν τις ανομολόγητες συμφωνίες τους με τη διαφθορά. Πληρώνουν πανάκριβα τις υπηρεσίες και κλείνονται σε ειδικά δωμάτια για να ιδρώσουν - κάνει, λένε, πολύ καλό. Δεν θυμούνται όμως τη διάκριση που έχει κάνει ο Πλάτων ανάμεσα σε ξηρούς και υγρούς ιδρώτες. Οι πρώτοι οφείλονται στον καθαρό και έντιμο μόχθο, ενώ οι δεύτεροι έχουν την αποφορά της αμαρτίας.

 

Θα μου θυμίσεις ίσως, αγαπητέ μου Λουκίλιε, ότι στις Βάιες έχτισαν παλιότερα τις βίλες τους μερικοί από τους πιο σημαντικούς άντρες της Ρώμης, όπως, για παράδειγμα, ο Ιούλιος Καίσαρ. Αυτό είναι αλήθεια, με τη διαφορά ότι οι τοποθεσίες που διάλεξαν βρίσκονταν μακριά από τη θάλασσα και μοιάζαν περισσότερο με στρατόπεδα παρά με επαύλεις για μεγάλη ζωή. Φυσικά ο Κάτων δεν πλησίασε ποτέ τις Βάιες, και είναι περίεργο που δεν ζήτησε από τη ρωμαϊκή Σύγκλητο να αποφασίσει τον οριστικό αφανισμό τους.

 

Κανένας Κάτωνας δεν ταράζει την κραιπάλη της σημερινής «καλής κοινωνίας». Στα εξοχικά που πολλαπλασιάζονται χρόνο με τον χρόνο μόνο η πρόσοψη είναι αθώα· το εσωτερικό κρύβει μεγάλη χλιδή και ακόμη μεγαλύτερα αίσχη, στα οποία συμμετέχουν όχι μόνο άνθρωποι του θεάματος και της διασκέδασης με διεστραμμένα γούστα αλλά και στελέχη της κοινωνίας μας «υπεράνω πάσης υποψίας». Μπες σ᾽ ένα από τα πολυτελή και πολύχρωμα γιοτ που καμαρώνουν στη μαρίνα και θα τους βρεις να συναγελάζονται, να πίνουν μαζί μέχρις αναισθησίας, να αλληλοραίνονται με τριαντάφυλλα ή και να πιάνονται σε χυδαίους καβγάδες.

 

Έφυγα δρομαίος πριν καν συμπληρώσω είκοσι τέσσερις ώρες στις Βάιες· και όταν έφτασα στη Ρώμη καθώς έπεφτε η νύχτα, η πόλη, για πρώτη φορά στη ζωή μου, μου φάνηκε να κοιμάται απονήρευτη και ήσυχη. Χρειάζεται να κοιτάξεις τον ηθικό ξεπεσμό κατάματα για να μπορέσεις να δεις έτσι τη Ρώμη. Ελπίζω τώρα να καταλαβαίνεις πού βρέθηκα, πώς ένιωσα και τι πέρασα.

Με φιλικούς χαιρετισμούς,

Σενέκας

Η επιστολή αυτή (που παρατίθεται εδώ με ορισμένες αλλαγές) είναι γνήσια και γράφτηκε κάπου το 65 μ.Χ. Αυτό που μπορεί κανείς να συζητήσει είναι το πόσο γνήσια είναι η ηθική αγανάκτηση του Σενέκα, τον οποίο γνωρίσαμε κιόλας ως παιδαγωγό του Νέρωνα στην αυλή του αυτοκράτορα Κλαύδιου.

 

Ο Σενέκας, ανάμεσα σε πολλά άλλα, ήταν και στωικός φιλόσοφος. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία των στωικών, ο άνθρωπος μπορεί να εξασφαλίσει την προσωπική ευτυχία όταν νικήσει τα πάθη του και κατακτήσει την απόλυτη αυτάρκεια. Χωρίς αμφιβολία ο Σενέκας θεώρησε τους γλεντοκόπους στις Βάιες ανθρώπους εξαρτημένους απόλυτα από τα πάθη τους, και γι᾽ αυτό τους καταδίκασε στο πυρ το εξώτερον. Στο εικοσιτετράωρο που πέρασε εκεί πρόλαβε να δει την προκλητική επίδειξη πλούτου και χλιδής· διαπίστωσε ότι το παρελθόν ήταν πιο αθώο και έντιμο από το παρόν, και ότι η σήψη και η διαφθορά απλώνονται ολοένα και περισσότερο στο κοινωνικό σώμα της Ρώμης· αναθεμάτισε την υποκρισία των ισχυρών οι οποίοι ενδιαφέρονται να διατηρήσουν την επίφαση μιας ηθικής αξιοπρέπειας που δεν έχουν στην πραγματικότητα· και κούνησε πολύ επιτιμητικά την κεφαλή του όταν είδε πώς τύποι του «σκοινιού και του παλουκιού» και προσωπικότητες από μεγάλα τζάκια καταφέρνουν να συμβιώνουν μια χαρά.

 

Ο Σενέκας, όπως και πολλοί άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, μιλάει πολύ συχνά για ηθική - είναι ένας από τους πιο επιθετικούς ηθικολόγους της αρχαιότητας, και μοιράζεται με τους ηθικολόγους την τάση να ανακαλύπτει στο παρόν παρακμή και διαφθορά σε αντίθεση πάντα με ένα πιο ιδανικό παρελθόν. Εκτός από αυτό, ορισμένα από τα προβλήματα που καταγγέλλει αποτελούν αυτό που λέμε «κοινούς τόπους» του ηθικολογικού φιλοσοφικού λόγου· και επειδή η επιστολή του αυτή, όπως και πολλές άλλες που έγραψε, έχει διδακτικό χαρακτήρα, χρησιμοποιεί τα μελανότερα χρώματα που διαθέτει για να κάνει το «μάθημα» πιο αποτελεσματικό. Η ηθικολογική ρητορική είναι πάντα πιο «μελαγχολική» από την πραγματικότητα που περιγράφει· και οι Βάιες, που σίγουρα δεν ήταν αθώες, συγκέντρωναν, εκτός από υπόκοσμο και υποκριτές, ανθρώπους που νοιάζονταν κυρίως να περάσουν μερικές ήσυχες καλοκαιρινές μέρες μακριά από τον καύσωνα, το άγχος και την ηχορύπανση της Ρώμης του ενός εκατομμυρίου κατοίκων.

 

Πάντως ο φιλόσοφός μας είχε φροντίσει να γίνει ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρώμης.

 

Γράμμα σε μια κυρία - ΕΠΕΙΓΟΝ

Εσύ στις Βάιες διακοπές κι εγώ εδώ στη Ρώμη·

αναρωτιέμαι, αγάπη μου, με σκέφτεσαι ακόμη;

Εγώ σε σκέφτομαι πολύ, και νιώθω ανασφάλεια

γιατί πολλά συμβαίνουνε σ᾽ εκείνα τα ακρογιάλια.

Φόβοι με βασανίζουνε, και ένα από τα άγχη

είναι αν συνοδεύεσαι ή κολυμπάς μονάχη.

Ξέρω, θα μου σταθείς πιστή, Κυνθία, ό,τι κι αν γίνει -

αλλά στις Βάιες δεν μπορώ να δείξω εμπιστοσύνη.

Το μέρος είναι άτιμο, φαντάζομαι θα είδες

ότι υπάρχουνε παντού ερωτικές παγίδες.

Γράμμα σου γράφω και γραφή γιατί φοβάμαι τόσο…

μα σε καμιά περίπτωση δε θέλω να σ᾽ αγχώσω.

Γνωρίζεις πώς αισθάνομαι. Για μένα είσαι, καλή μου,

το σπίτι κι η λαχτάρα μου, οι ίδιοι οι γονιοί μου.

Άσε την παραθέριση, κι έλα, σε περιμένω.

Οι Βάιες είναι αμαρτωλές, μέρος καταραμένο.

Οι Βάιες είναι αμαρτωλές, κατάρα τις βαραίνει:

εκεί πηγαίνουν έγγαμοι και φεύγουν χωρισμένοι.

Το ποίημα, που ανήκει στο είδος της ερωτικής ελεγείας, γράφτηκε από τον ίδιον εκείνο Προπέρτιο που τον είδαμε ως αντιρρησία συνειδήσεως και αντιπολιτευόμενο στα στρατοκρατικά προγράμματα του Αυγούστου. Ο ποιητής, από τη Ρώμη όπου βρίσκεται, στέλνει, υποτίθεται, γράμμα στην αγαπημένη του που τη χρονιά αυτή, για άγνωστους λόγους, διάλεξε να κάνει διακοπές μόνη της στις Βάιες. Όποια κι αν ήταν τα πραγματικά αισθήματα του Προπέρτιου για τη μοναχική (;) παραθερίστρια, στη γραφή διακρίνεται περισσότερο μια διάθεση εύθυμης ειρωνείας παρά γνήσιο συναισθηματικό πάθος.

 

Χάσαμε τη Λεβίνα. Στοπ

Γυναίκα αυστηρών αρχών και ηθικής άψογου, η Λεβίνα,

εφρόντιζε το σπίτι της, κυρίως την κουζίνα.

Πέρσι το καλοκαίρι ξαφνικά, ως άπλωνε τα ρούχα

«Φεύγω για Βάιες αύριο, θέλω λουτρά θειούχα,»

είπε στον άντρα της και έφυγε ευθύς την επομένη -

πλην πήγε Πηνελόπη εκεί και γύρισε Ελένη.

Η κυρία Λεβίνα κατοικεί σε ένα από τα επιγράμματα του ποιητή Μαρτιάλη (40-104 μ.Χ). Το επίγραμμα είναι σατιρικό, όπως τα περισσότερα, άλλωστε, από τα επιγράμματα αυτού του ποιητή. Σήμερα, το περιστατικό αυτό θα μπορούσε να αποτελεί νούμερο επιθεώρησης ή κοσμικό κουτσομπολιό στις στήλες κάποιου περιοδικού ή και ειδικό αφιέρωμα σε κάποια σκανδαλοθηρική τηλεοπτική εκπομπή. Η σατιρική ποίηση στη Ρώμη παίζει πολύ συχνά τον ρόλο που έχουν σήμερα αυτά τα μέσα. Η σάτιρα, στις διάφορες έντεχνες μορφές της, αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ρωμαϊκής κοινωνικής και λογοτεχνικής δραστηριότητας. Ίσως να είναι και ο μοναδικός χώρος όπου οι Ρωμαίοι διέπρεψαν χωρίς να έχουν συγκεκριμένα ελληνικά πρότυπα. «Η σάτιρα είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου δικό μας δημιούργημα» ήταν μια άποψη πλατιά διαδεδομένη στους λόγιους κύκλους της Ρώμης. Αυτή είναι η μισή αλήθεια· η άλλη μισή είναι ότι στην Ελλάδα, ακόμη και αν υπήρχαν «Λεβίνες», σίγουρα δεν υπήρξαν ποτέ Βάιες.

 

…ηλιοβασιλέματα, γεμάτα αναμνήσεις

Οι μεγάλοι ποιητές του Ρομαντισμού, όπως ο λόρδος Μπάιρον, αντλούσαν συχνά έμπνευση από τη θέα των ερειπίων της αρχαιότητας. Ένας μισογκρεμισμένος ναός, ένα σπασμένο επιτύμβιο μνημείο, μερικοί σπόνδυλοι από κάποιον αρχαίο κίονα ήταν αρκετά για να πυροδοτήσουν τη συναισθηματική νοσταλγία και την ιστορική φαντασία των Ρομαντικών. Η γοητεία των ερειπίων είναι μια ιδέα που τη συνδέουμε με τη διάθεση των Ρομαντικών. Μόνο που ερείπια δεν άφησαν μόνο οι Παρθενώνες, τα μαντεία και τα στάδια αλλά και οι Βάιες. Τι θα μπορούσε να στοχαστεί ένας ποιητής πάνω στα ερείπια της «αρχαίας ηδονής»; Ποιους ήχους, ποια χρώματα και ποια αρώματα θα μπορούσε να ανακαλέσει από το παρελθόν η πυρακτωμένη φαντασία του;

 

Εδώ κάποτε αναστέναζε η Ρώμη της μόδας και της χλιδής· εδώ φτερούγιζε τα καλοκαίρια το γλυκό πουλί της ρωμαϊκής νιότης· εδώ τα καλοκαιριάτικα δειλινά θα ακούστηκαν ψίθυροι αγάπης και θα ανταλλάχτηκαν όρκοι· στα νερά αυτά καθρεφτίζονταν οι νυκτόβιοι χαροκόποι που δεν άφησαν τον αυστηρό φιλόσοφο να κλείσει μάτι· εκεί μπορεί να ξάπλωνε μετά το λουτρό της η μακρινή αγαπημένη του Προπέρτιου· πιο πέρα, στη μαρίνα, ένας ρωμαίος λιμοκοντόρος, που μπορεί να ήταν και «σκαφάτος», θα παραμόνεψε την ανυποψίαστη Λεβίνα. Γέλια, στεναγμοί, ψίθυροι, ερωτηματικά, ματαιοδοξία, ματαιότητα, η οσμή του χυμένου κρασιού και της αλοιφής που χρησιμοποιούνταν για αντηλιακό, και η ζωή ολόκληρη αυτών των ανθρώπων, σαν σύντομο καλοκαιράκι μέσα στον ατέλειωτο χρόνο που μας ταξιδεύει - όλα αυτά μπορεί να τα αφουγκραστεί και να τα οσμιστεί ο ποιητής καθώς βλέπει τα σημερινά ερείπια;

 

Ίσως τελικά οι διακοπές στις Βάιες να είναι κάτι ανάμεσα στη περιγραφή του ξεναγού και τη φαντασία του ποιητή.