ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο φιλόσοφος που ανακάλυψε την πολιτική

Για τον Σωκράτη η πολιτική είναι το καθήκον του πολιτικού να «επιμελείται» των ψυχών όλων των συμπολιτών του και να τους κάνει «όσο το δυνατόν καλύτερους». Ηταν ο πρώτος που υπέβαλε σε «έλεγχο» και τους πολιτικούς, ενώ καταλόγιζε σε όλους σχεδόν τους επώνυμους άρχοντες ακόμη και της λαμπρής πεντηκονταετίας της Αθήνας το ότι κανένας τους δεν βελτίωσε ηθικά τους πολίτες της

Ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που αγωνίστηκε για τη συνάφεια ηθικής και πολιτικής, ο πρώτος που απέρριψε τη συμβατική πολιτική, και όχι μόνο της ταραγμένης εποχής του, που αμφισβήτησε την αξία και τη χρησιμότητά της, αλλά και ο μόνος που απέκρουσε την κατηγορία για πολιτική απραξία με τον προκλητικό ισχυρισμό ότι «μόνος αυτός έπραττε τα πολιτικά».

Ως τότε πολιτική και φιλοσοφία σχεδόν συμπορεύονταν. Νομοθέτες ήταν κάποιοι από τους επτά σοφούς. Πολιτικό ρόλο φαίνεται να έπαιξαν μερικοί από τους προσωκρατικούς «φυσιολόγους». Συμβουλευτικό και νομοθετικό έργο αλλά και ιδεολογική στήριξη της δημοκρατίας αποδίδονταν σε σοφιστές που έθεσαν και τα θεμελιώδη ερωτήματα για το φύσει ή θέσει του δικαίου και των θεσμών, για τη σημασία της πολιτικής συναίνεσης και την κοινή μοίρα του αυτοσεβασμού και της δικαιοσύνης. Μερικοί μάλιστα καυχιόνταν ότι δίδασκαν την πολιτική τέχνη και την πολιτική αρετή. Δεν φαίνεται λοιπόν ως την εποχή του να υπήρχε διάσταση ανάμεσα στη φιλοσοφία και την πολιτική. Ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που υπέβαλε σε «έλεγχο» την πολιτική και τους πολιτικούς, που κλόνισε το γόητρο της τρέχουσας πολιτικής και αναζήτησε το νόημα της αληθινής, που στηλίτευσε τους πολιτικούς, ακόμη και τους πιο αναγνωρισμένους, για ανεπιστημοσύνη και ηθική ανεπάρκεια, πληρώνοντας την προκλητικότητά του με τη θυσία του που τόσο λίγο θέλησε ο ίδιος να μυθοποιήσει.

 

Το ζήτημα βεβαίως είναι: Ποιος Σωκράτης; Ο ιστορικός Σωκράτης, ο Σωκράτης του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα, των μικρών σωκρατικών, των Κυνικών ή το πρότυπο του ελεύθερου ανθρώπου που υπήρξε για τους Στωικούς; Δεν είναι τυχαίο ότι και τα πιο πρόσφατα βιβλία που του αφιερώθηκαν τον αντιμετωπίζουν ως «αίνιγμα», «παράδοξο», «μύθο» και «θρύλο». Και παρά τη σχεδόν γενική πεποίθηση ότι, έστω συγκεκαλυμμένα λόγω της τότε αμνηστίας, πολιτικοί στην πραγματικότητα ήταν οι λόγοι της καταδίκης του, ελάχιστη ομοφωνία επικρατεί για τις όποιες πολιτικές πεποιθήσεις και στάσεις του. Σε συνάφεια κάποτε αλλά περισσότερο σε αντιδιαστολή από τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης χαρακτηρίζεται από τη σχετική βιβλιογραφία άλλοτε συντηρητικός, ελιτιστής και αριστοκρατικός, ακόμη και φιλοσπαρτιατικός, οπαδός του φωτισμένου δεσποτισμού και του πολιτικού αυταρχισμού, και άλλοτε αναθεωρητικός, μετριοπαθής ή ακραίος δημοκρατικός, επαναστατικός λαϊκιστής, αναρχικός, προοδευτικός, ακόμη και «παιδί του λαού». Και ανεξάρτητα από την πανθομολογούμενη νομιμοφροσύνη του, εξαίρεται, υποβαθμίζεται ή και μηδενίζεται ο πατριωτισμός του, κάποτε μάλιστα στο όνομα κάποιου ηθικοπολιτικού οικουμενισμού.

 

Δεν εμπίπτει στο πλαίσιο αυτού του χώρου η εμπλοκή με το «σωκρατικό πρόβλημα», διόλου λιγότερο περίπλοκο από το ομηρικό ή το ορφικό. Είναι τελικά αναπόφευκτο, όπως επεσήμανε κορυφαίος ιστορικός της φιλοσοφίας, «να έχει καθένας μας τον δικό του Σωκράτη και να μπορεί να δώσει λόγο γι’ αυτόν». Και κατά τον ίδιο, οι πολωτικά αντίθετες απόψεις σχετικά με τη δήθεν πολιτική του ταυτότητα αποτελούν μοναδικό παράδειγμα διαστρέβλωσης των μαρτυριών, αυθαίρετης και παραπλανητικής ερμηνείας τους, αφού δεν έχει γίνει απόλυτα κατανοητό αν είχε ο Σωκράτης κάποια πολιτική σκοπιά με τη συμβατική έννοια. Πράγματι ο Σωκράτης είχε νοηματοδοτήσει τον περιβόητο χρησμό ως μέρος της θεϊκής του αποστολής να ασκεί εποικοδομητική κριτική και, όπως τονίστηκε, θα ασκούσε κριτική σε κάθε πολίτευμα που δεν θα νοιαζόταν για το αγαθό και την αλήθεια.

 

Η αναμόρφωση των πολιτών

 

Οπως προκύπτει από την Απολογία, από κάποιους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους και κυρίως από τον Γοργία, αλλά και από τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και άλλες πηγές, ο Σωκράτης δεν ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική. Είτε τον απέτρεπε το «δαιμόνιο» είτε γιατί γνώριζε ότι, αν το έκανε σύμφωνα με τις αρχές του, θα είχε καταδικασθεί από τους Αθηναίους πολύ ενωρίτερα. Ετσι, σύμφωνα με το πνεύμα του Επιταφίου του Περικλή, θα μπορούσε, περιοριζόμενος στον ιδιωτικό και όχι τον δημόσιο έλεγχο και αγώνα για το δίκαιο, να χαρακτηρισθεί «αχρείος». Κάποιες, με το σημερινό πνεύμα γνήσια πολιτικές, πράξεις και αντιστάσεις που πρόβαλε απέναντι τόσο στη δημοκρατία όσο και στην τυραννία της εποχής του, ο ίδιος δεν φαίνεται να τις αξιολογούσε πολιτικά αλλά ηθικά όταν ομολογούσε απολογητικά ότι πράγματι με την τρέχουσα έννοια «δεν έπραττε τα πολιτικά» περιοριζόμενος στην ιδιωτική κριτική πολιτικών πρακτικών, όπως της εκκλησίας του δήμου, και του αιτήματος να έχει ο καθένας λόγο για τα κοινά, της κλήρωσης των αρχών από τους «τυχόντες» κτλ., και δημοσίων προσώπων γιατί διεκδικούσαν σοφία που δεν είχαν και δεν συνέβαλλαν στην ηθική βελτίωση των πολιτών.

 

Κύριο μέλημα της πολιτικής για τον Σωκράτη ήταν η ηθική θωράκιση και αναμόρφωση των πολιτών. Ετσι, παρά τα όποια επιτεύγματά τους για την ασφάλεια, την οικονομική άνθηση και το γόητρο της πόλης ­ πολιτικές στρατηγικές για μας σήμερα θεμελιωδώς σημαντικές ­, καταλόγιζε σε όλους σχεδόν τους επώνυμους άρχοντες ακόμη και της λαμπρής πεντηκονταετίας της Αθήνας το ότι κανένας τους δεν βελτίωσε ηθικά τους πολίτες της. Ισχυριζόταν λοιπόν ότι από μια άποψη αυτός «έπραττε τα πολιτικά» καλύτερα γιατί, αντί να τα πράττει μόνος του, φρόντιζε να κάνει όσο το δυνατόν περισσότερους ικανούς για τούτο. Καταδίκαζε και αυτός την πολιτική αδιαφορία ενθαρρύνοντας, με τεχνοκρατικό κάπως, ανάλογο με το πλατωνικό, πνεύμα, την ενεργό ανάμειξη στην πολιτική των «επισταμένων άρχειν». «Άνευ παρασκευής και επιμελείας», έλεγε, δεν μπορεί κάποιος να «πράττει τα πολιτικά» γιατί η πολιτική τέχνη είναι η «μεγίστη τέχνη» και η «καλλίστη αρετή».

 

Η ηθική ακεραιότητα

 

Με την πεποίθηση ότι «ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω» και ότι κανείς δεν έπρεπε να «ιδιωτεύει της αρετής» αγωνιζόταν ο Σωκράτης σαν την αλογόμυγα να αφυπνίσει τις συνειδήσεις, να κεντρίσει την αυτογνωσία και να επιτύχει την ηθική αναμόρφωση. Είχε απόλυτη επίγνωση ότι η για πολλούς ενοχλητική αυτή πρακτική, με το πολύ βαρύ, όπως αποδείχθηκε, τίμημα, ήταν αυθεντική πολιτική πράξη, όπως φαίνεται από την τελική του σχετική απάντηση στον Γοργία. Ενώ παραδέχεται ότι «ουκ έστι των πολιτικών» και μάλιστα σημειώνει ότι γινόταν συχνά περίγελως με την άγνοιά του των πολιτικών πραγμάτων, μη ξέροντας ούτε καν να «επιψηφίζει», και νηφάλια εξηγεί ότι δεν θα τον ξαφνιάσει καθόλου η καταδίκη του, διακηρύσσει: «Οἶμαι μετ’ ὀλίγων Ἀθηναίων, ἵνα μή εἴπω μόνος, ἐπιχειρεῖν τῇ ὡς ἀληθῶς πολιτική τέχνη καί πράττειν τά πολιτικά μόνος τῶν νύν· ἅτε οὖν οὐ πρός χάριν λέγω τούς λόγους οὖς λέγω ἑκάστοτε, ἀλλά πρός τό βέλτιστον, οὐ πρός τό ἥδιστον, καί οὐκ ἐθέλων ποιεῖν ἅ σύ παραινεῖς, τά κομψά ταῦτα»(521d). Στο χωρίο αυτό δίνει ο Σωκράτης την πρώτη απάντηση στην ιστορία του πνεύματος στο ερώτημα «σε τι χρησιμεύει η πολιτική;»: Η αληθινή πολιτική αποσκοπεί κυρίως στην καλλιέργεια της ηθικής ακεραιότητας των πολιτών.

 

Πολλά από τα επιχειρήματα του Σωκράτη δεν αντέχουν στην κριτική. Η δημοκρατία και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι τα ύψιστα πολιτισμικά γεγονότα του αιώνα μας. Μερικοί σοφιστές, θεωρητικοί της δημοκρατίας και της ιδεολογίας οικουμενικών δικαιωμάτων βρίσκονται γενικώς εγγύτερα από τον Σωκράτη στο πνεύμα των καιρών. Αλλά μετά τον Μακιαβέλι, τη realpolitik και τα πρόσφατα «σύνδρομα», κεφαλαιώδες αίτημα της εφαρμοσμένης και της δημόσιας ηθικής είναι η επαναπροσέγγιση ηθικής και πολιτικής. Η πολιτική δεν επιτρέπεται να παρέχει στα δημόσια πρόσωπα ηθικό άλλοθι. Η απάντηση του Σωκράτη, παρά τις υπερβολές και τις παραλείψεις της, είναι σήμερα από την άποψη αυτή μοναδικά επίκαιρη.