Η Τετραφάρμακος του Επίκουρου

Ο Επίκουρος συνοψίζει με μια καίρια διατύπωση τις κύριες θέσεις της ηθικής του θεωρίας ως μιας τετραπλής αρχής που οριοθετεί τον χώρο της ηθικής με μοναδική διαύγεια και αξεπέραστη οικονομία μέσων:

«Ο θεός δεν είναι επίφοβος, τον θάνατο δεν τον αισθανόμαστε∙ εύκολα αποκτιέται το καλό, και εύκολα αντέχεται το κακό»
(ἄφοβον ὁ θεός, ἀναίσθητον ὁ θάνατος καὶ τἀγαθὸν μὲν εὔκτητον, τὸ δὲ δεινὸν εὐεκαρτέρητον)

Η επιγραμματική αυτή διατύπωση, γνωστή ως τετραφάρμακος, συμπυκνώνει τα πλέον απαραίτητα διδάγματα που πρέπει να καθοδηγούν τη ζωή μας και την επιδίωξη της ευδαιμονίας. Έχουμε εδώ το απόλυτα ελάχιστο, τις πιο ουσιώδεις αρχές, η εφαρμογή των οποίων στον κόσμο της ανθρώπινης πράξης θα έχει, υπόσχεται ο φιλόσοφος, ευεργετικές συνέπειες και θα βοηθήσει στην επιδίωξη του τελικού σκοπού. Με μια έννοια, στην ηθική θεωρία η τετραφάρμακος υπηρετεί ένα σκοπό παρόμοιο με αυτόν που υπηρετεί το τετρακριτήριο της αλήθειας στην οντογνωσιολογία: προσδιορίζει και οριοθετεί τον ηθικό χώρο της σκέψης του Επίκουρου.

Το τετραπλό αυτό φάρμακο που χορηγείται από το ξεκίνημα προληπτικά λειτουργεί σαν ασπίδα, προστατεύοντας το άτομο από αβάσιμους φόβους και ανώφελα βάσανα. Δεν είναι πανάκεια, διότι τέτοιες αποσπασματικές λύσεις δεν μπορούν να βρεθούν πουθενά∙ ωστόσο βοηθά καταφέρνοντας προληπτικά πλήγματα ενάντια στα αίτια του θανάτου και της ανησυχίας – τις άστοχες, παράλογες κρίσεις σχετικά με τη φύση του κόσμου αλλά και την προοπτική και τα όρια της ανθρώπινης δράσης. Μολονότι κατ’ αρχήν προληπτική ή αρνητική, η τετραφάρμακος δείχνει προς την κατεύθυνση της θετικής ή θεραπευτικής πλευράς της ηθικής φιλοσοφίας του Επίκουρου. Προορισμένες, ολοφάνερα, για απομνημόνευση και εύκολη εφαρμογή, οι τέσσερις αρχές συναρθρώνουν όλα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για τη σύλληψη και ανάπλαση της χαρακτηριστικής ατμόσφαιρας και του περιεχομένου του μηνύματος του Επίκουρου.


Ξετυλίγοντας το νόημα του τύπου της τετραφαρμάκου μέσα από ενδελεχή έρευνα των στοιχείων που την συνθέτουν και των συσχετισμών τους, μπορεί κανείς να ελπίζει ότι θα ανασυγκροτήσει τον χώρο της ηθικής διδασκαλίας του. Όπως ο ίδιος ο Επίκουρος διακηρύσσει, δεν χρειάζεται παρά η κοινή λογική και ένα απλό μυαλό για να στοχαστούμε την τετραπλή ηθική συνταγή∙ πιστοί, βέβαια, στο πραγματικό νόημα των χρησιμοποιούμενων όρων, στις φυσικές τους σημασίες. Το επιγραμματικό ύφος της διατύπωσης –γενικό χαρακτηριστικό μεγάλου μέρους της ηθικής του θεωρίας-, δεν πρέπει να επισκιάσει τις λεπτές αποχρώσεις του επικούρειου στοχασμού. Το νόημα τηςτετραφαρμάκου αναπτύσσεται με περισσότερες λεπτομέρειες στην αρχή της Επιστολής προς Μενοικέα και στις πρώτες τέσσερις από τις «Κύριες Δόξες».