Η αλήθεια είναι ότι δεν περιμένω να συμφωνήσει κανείς. Και πώς να το κάνει αυτό, αφού είναι βαθιά χαραγμένο στην ανθρώπινη φύση μας να αναζητούμε αυτό που ονομάζουμε ευτυχία.
Αναζητάμε συνεχώς την ευτυχία, πολλές φορές μέσα από φοβερές παλινωδίες: σήμερα μπορεί να την ψάχνουμε στο TikTok, αύριο σ ένα σπορ αυτοκίνητο, μεθαύριο στις ανθισμένες γλάστρες μας στο μπαλκόνι.
Η ευτυχία δεν είναι θέμα κάποιου κρυφού αλγορίθμου ή αν χτυπιόμαστε στον πάγκο ενός γυμναστηρίου, αλλά μια καθημερινή άσκηση του μυαλού μας, μια τέχνη που καλλιεργείται, όπως περίπου καλλιεργείς βασιλικό στο περβάζι: λίγο φως, λίγο νερό και μπόλικη υπομονή.
Ναι αλλά για φιλοσοφία θα μιλάμε σήμερα, στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ); δεν είναι ξεπερασμένα αυτά τα “παλαιικά”;
Η απάντηση είναι ένα μεγάλο ΌΧΙ. Η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια, δεν είναι χάσιμο χρόνου, είναι αναγκαιότητα. Αυτή η επανάσταση, αυτό το “εξελικτικό άλμα” των μηχανών που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, θέτει στην ανθρωπότητα ξανά τα βασικά υπαρξιακά ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλά μερικές τεχνικές απαντήσεις. Την ώρα που η τεχνολογία πλησιάζει σε έναν ορίζοντα γεγονότων, την ανάδυση της “γενικής” ή και “υπερ-νοημοσύνης” (AGI όπως την ονόμασαν), χρειαζόμαστε άμεσα φιλοσοφικά φίλτρα για να επαναξιολογήσουμε τις θεμελιώδεις αρχές και τις αξίες μας και μια φιλοσοφική πυξίδα για να την οδηγήσουμε έτσι ώστε να διασφαλίσουμε τη μέγιστη δυνατή ευημερία κι ευτυχία μας.
Το μεγάλο στοίχημα του 21ου αιώνα είναι η περίφημη «ευθυγράμμιση» (alignment) της ΤΝ με τα ανθρώπινα συμφέροντα. Ποιος θα το απαντήσει αυτό; μα ποιος άλλος εκτός από τη φιλοσοφία μπορεί να διευκρινίσει ποια ανθρώπινα συμφέροντα έχουν σημασία, ποιες είναι οι ηθικές αρχές στις οποίες πρέπει να εκπαιδευτούν οι μηχανές, και πώς θα κατανοήσουν ότι οι διαφορετικές κοινωνίες ενδέχεται να διαφέρουν στις αξίες τους; Η σαφήνεια των στόχων, η κατανόηση των αξιών και των συνεπειών τους είναι πρωτίστως φιλοσοφικό εγχείρημα.
Η φιλοσοφία της ευτυχίας, από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Επίκουρο, αλλά και τους σύγχρονους στοχαστές, μας υπενθυμίζει ότι η ευτυχία δεν μπορεί να περιοριστεί σε δείκτες, αλγορίθμους ή μηχανιστικές συνταγές.
Να ανασύρουμε κορυφαίους στοχαστές, μας δίνει μια ευκαιρία να αναλογιστούμε τις αξίες, τους στόχους, και το μέλλον που θέλουμε να διαμορφώσουμε με σκοπό την ευτυχία μας.
Το καθήκον της φιλοσοφίας είναι να σχεδιάζει τα κριτήρια του καλού βίου. Αν θέλουμε ευτυχισμένους ανθρώπους – και μια ΤΝ που δεν θα μας χαλάσει τη συνταγή – οφείλουμε να ορίσουμε:
Κοινές αξίες: φιλία, αυτογνωσία, ευγνωμοσύνη, αταραξία. Διάλογο & ευθύνη, δημόσιο έλεγχο, συνεχής «σωκρατική» αναθεώρηση. Με δυο λόγια, η ευθυγράμμιση της ΤΝ είναι η σύγχρονη εκδοχή του αιώνιου ερωτήματος: πώς κάνουμε πράξη τις αξίες μας; Οι απαντήσεις των αρχαίων προσφέρουν το κριτήριο: ευτυχία όχι ως στιγμιαία απόλαυση, αλλά ως διαρκής, κοινόχρηστη ευδαιμονία.
Η απάντηση κρύβεται: διάβασε τους αρχαίους φιλοσόφους για να ζήσεις καλύτερα. Δεν μιλάμε δηλαδή για ευτυχία του τύπου “πέντε tips για να ξυπνάς χαρούμενος” αλλά για μια εμπεριστατωμένη, ιστορικά τεκμηριωμένη πρακτική φιλοσοφία.
Ας φανταστούμε μια διαδρομή προς την αναζήτηση της χώρας της ευτυχίας. Σκεφτείτε ότι κερδίσαμε ένα συμπαντικό τζακ ποτ και μπορούμε να πάμε μια βόλτα με ένα από κείνα τα παλιά εννιαθέσια βαν όπου συνταξιδιώτες μας θα είναι ο Δημόκριτος, ο Σωκράτης, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος κι ο Σενέκας. Ο καθένας λέει τα δικά του, μερικές φορές μπλέκονται κιόλας. Εμείς τους ακούμε, ρωτάμε, γελάμε, προβληματιζόμαστε.
Πέντε βασικές ενότητες, καθεμιά αφιερωμένη σε μια φιλοσοφική σχολή ευτυχίας. Οι κύριες θεωρίες ευδαιμονίας είναι οι εξής:
- Δημόκριτος – Η ευθυμία ως σταθερότητα ψυχής
- Σωκράτης – Η αυτογνωσία ως προϋπόθεση ορθού βίου
- Αριστοτέλης – Η μεσότητα, η φιλία, ο σχολάζων βίος.
- Επίκουρος – Η ηδονή με όρια, η απουσία φόβου.
- Στωικοί – Η αταραξία μέσα από τον έλεγχο όσων περνούν από το χέρι μας.
Ο Δημόκριτος μας προτείνει την «ευθυμία» όχι σαν μια στιγμιαία χαρά, αλλά σαν γαλήνια διάθεση που δεν διαταράσσεται από εξωτερικά ερεθίσματα. Σύμφωνα με τον ίδιο: «Σκοπός της ζωής είναι η ευθυμία, η οποία είναι η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή βρίσκεται σε γαλήνη και ηρεμία».
Ο Δημόκριτος λένε ότι γελούσε όταν έβλεπε συμπολίτες του να φορούν πολυτελείς χλαμύδες μόνο για να εντυπωσιάσουν. Εγώ φαντάζομαι τον Δημόκριτο σήμερα να κυκλοφορεί στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, να βλέπει κάποιον-α να βγάζει selfie μπροστά σε μια νοικιασμένη Porsche και να ξεσπά σε τρανταχτά γέλια.
Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουμε, ο Δημόκριτος δεν είχε Instagram. Είχε όμως κάτι καλύτερο: χρόνο να φιλοσοφεί. Κρατήστε το αυτό γιατί θα το χρειαστούμε στον επόμενο σταθμό.
Δεύτερος σταθμός: Σωκράτης
Η πιο αξιόπιστη και εύκολη μέθοδος που μπορεί να οδηγήσει στην ευτυχία, σύμφωνα με τον Σωκράτη είναι μια. «Αν βρεις μια καλή σύζυγο θα είσαι ευτυχισμένος. Αν όχι, θα γίνεις φιλόσοφος.». Για όσους δεν έχουν βρει ακόμη πάμε στα δύσκολα!
Ο Σωκράτης μάς καλεί να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Προτείνει έναν εσωτερικό διάλογο, κάτι που στις μέρες μας ίσως φαντάζει επαναστατικό: πόσοι από εμάς έχουμε την υπομονή να μην απαντήσουμε αμέσως στο τελευταίο μήνυμα;
Ο Σωκράτης είναι ο άσσος των ερωτήσεων. Ρώτησε, ξαναρώτησε, τσίγκλησε, μπέρδεψε. Ξεχωρίζει δύο βασικές γραμμές σκέψης:
Η πρώτη είναι η εξέταση του εαυτού: Χωρίς αυτογνωσία, ο άνθρωπος είναι σαν πλοίο χωρίς τιμόνι. Μέσα από σύντομα διαλείμματα ενδοσκόπησης π.χ. τρία λεπτά τη μέρα με μια ερώτηση του τύπου «γιατί φέρθηκα έτσι;» αρχίζει η χαρτογράφηση του ψυχικού μας χάρτη.
Η δεύτερη είναι η ενσυνείδητη άγνοια: Ο Σωκράτης δεν ντρεπόταν να δηλώσει «οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα». Να δηλώνουμε πιο συχνά «δεν ξέρω, θα τσεκάρω».
Τρίτος σταθμός: Αριστοτέλης. “Μεσότητα και φιλία”
Αν ο Δημόκριτος είναι ο γελαστός προπονητής και ο Σωκράτης ο ενοχλητικός σχολιαστής, ο Αριστοτέλης είναι ο αρχιτέκτονας του παιχνιδιού.
Ο Αριστοτέλης αναδεικνύει την αρετή της μεσότητας και τη σημασία της φιλίας. Πρακτικά, μας λέει ότι η ευτυχία βρίσκεται στην ισορροπία και στους πραγματικούς φίλους, όχι στο πόσους followers έχουμε στο Instagram.
Κύρια θέση του: εὐδαιμονία ἐνέργεια ψυχῆς κατ’ ἀρετήν ἄριστα, δηλαδή ευτυχία είναι ενέργεια της ψυχής σύμφωνη με την άριστη αρετή. Ο Αριστοτέλης βάζει τρία μεγάλα κεφάλαια:
Μεσότητα – Η αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ακρότητες· θάρρος μεταξύ δειλίας και θράσους, γενναιοδωρία μεταξύ φιλαργυρίας και σπατάλης.
Φιλία – «Κανείς δεν θα διάλεγε να ζει χωρίς φίλους, έστω κι αν είχε όλα τ’ άλλα αγαθά».
Σχολή/σχολάζειν – Ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι αργία. Είναι προϋπόθεση θεωρητικής ενασχόλησης, είναι το γόνιμο έδαφος όπου ανθίζει η ευδαιμονία.
Πρακτική αριστοτελική άσκηση: Αφιέρωσε 20 λεπτά τη μέρα για δημιουργική απραξία, δηλαδή χωρίς οθόνη, χωρίς στόχο, απλώς κάνε μια βόλτα, σκέψου, παρατήρησε. Μετά από τρεις εβδομάδες, κάνε απολογισμό: βελτιώθηκε η διάθεσή σου;
Πρακτική αριστοτελική άσκηση: Αφιέρωσε 20 λεπτά τη μέρα για δημιουργική απραξία, δηλαδή χωρίς οθόνη, χωρίς στόχο, απλώς κάνε μια βόλτα, σκέψου, παρατήρησε. Μετά από τρεις εβδομάδες, κάνε απολογισμό: βελτιώθηκε η διάθεσή σου;
Τέταρτος σταθμός: Επίκουρος. Ο έλεγχος των επιθυμιών
Ο Επίκουρος είναι παρεξηγημένος. Του καταλογίζουν διάφορα, αλλά τον λένε ηδονιστή, άλλοι αναχωρητή. Αποκαθιστάτε τη φήμη του, δείχνοντας ότι ο Επίκουρος είναι μάστορας του «λίγα και καλά».
Ο Επίκουρος μας συμβουλεύει να επιλέγουμε προσεκτικά τις ηδονές μας, διακρίνοντας μεταξύ αναγκαίων και μη αναγκαίων επιθυμιών. Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή σε αυτόν, τονίζοντας πόσο σημαντικό είναι να απολαμβάνουμε τα απλά πράγματα, χωρίς να κυνηγάμε περιττές πολυτέλειες που τελικά δε μας κάνουν ευτυχισμένους.
Ο φιλόσοφος αυτός μας ταξινόμησε τις επιθυμίες. Φυσικές και αναγκαίες, φυσικές και μη αναγκαίες, ούτε φυσικές ούτε αναγκαίες. Εξηγεί με παραδείγματα: Το να πίνεις νερό είναι φυσικό και αναγκαίο. Το να πίνεις latte με άρωμα τριαντάφυλλο είναι φυσικό αλλά όχι αναγκαίο. Το να θες ένα 12-κύλινδρο σκάφος μπροστά στην ιδιωτική σου μαρίνα, δεν είναι ούτε φυσικό ούτε αναγκαίο.
Να φτιάξουμε έναν κατάλογο με τις επιθυμίες μας και να τις αξιολογούμε με βάση αυτή τη διάκριση.
Πέμπτος σταθμός: Στωικοί. Αγκαλιάζοντας το απρόβλεπτο
Επίκτητος, Σενέκας, Μάρκος Αυρήλιος. Βγάζουμε από τη φαρέτρα της το πιο σκληραγωγημένο βέλος: προμελέτη δυσάρεστων ενδεχομένων. Όχι μαζοχιστικά αλλά για ενδυνάμωση. Κάτι σαν εμβολιασμό δηλαδή, να αποκτήσουμε φυσική ανοσία αν τυχόν προκύψει κάποιος ιός.
Οι Στωικοί διδάσκουν την αταραξία και τη διάκριση μεταξύ όσων μπορούμε να ελέγξουμε και όσων όχι.
Η γνώση του ελέγχου. Τι περνά από το χέρι μου; Τι όχι; Μας θυμίζει το γνωστό στωικό παράδειγμα ενώ βυθίζεται το πλοίο, σε μια καταιγίδα στο πέλαγος, εσύ αδιάφορος σηκώνεις τα πανιά. Κάνεις λάθος. Αν δεν τιθασεύσεις τα πάθη σου, η ζωή σου βυθίζεται στο χάος, χάνεις την ελευθερία και τη γαλήνη σου, όπως ένα πλοίο που παίρνει νερά και βουλιάζει.
Δοκιμάστε να κάνετε μια πρακτική άσκηση: “Φτιάξε δύο στήλες Α και Β: «Ελέγχω/Δεν ελέγχω». Γράψε τα γεγονότα της εβδομάδας. Όσα πάνε στη δεξιά στήλη, σκίζεις τη σελίδα και την πετάς. Κυριολεκτικά. Είναι απελευθερωτικό.
Επίκτητος, Σενέκας, Μάρκος Αυρήλιος. Βγάζουμε από τη φαρέτρα της το πιο σκληραγωγημένο βέλος: προμελέτη δυσάρεστων ενδεχομένων. Όχι μαζοχιστικά αλλά για ενδυνάμωση. Κάτι σαν εμβολιασμό δηλαδή, να αποκτήσουμε φυσική ανοσία αν τυχόν προκύψει κάποιος ιός.
Οι Στωικοί διδάσκουν την αταραξία και τη διάκριση μεταξύ όσων μπορούμε να ελέγξουμε και όσων όχι.
Η γνώση του ελέγχου. Τι περνά από το χέρι μου; Τι όχι; Μας θυμίζει το γνωστό στωικό παράδειγμα ενώ βυθίζεται το πλοίο, σε μια καταιγίδα στο πέλαγος, εσύ αδιάφορος σηκώνεις τα πανιά. Κάνεις λάθος. Αν δεν τιθασεύσεις τα πάθη σου, η ζωή σου βυθίζεται στο χάος, χάνεις την ελευθερία και τη γαλήνη σου, όπως ένα πλοίο που παίρνει νερά και βουλιάζει.
Δοκιμάστε να κάνετε μια πρακτική άσκηση: “Φτιάξε δύο στήλες Α και Β: «Ελέγχω/Δεν ελέγχω». Γράψε τα γεγονότα της εβδομάδας. Όσα πάνε στη δεξιά στήλη, σκίζεις τη σελίδα και την πετάς. Κυριολεκτικά. Είναι απελευθερωτικό.
Πώς δένουν όλα μαζί; Ποιος είναι ο κοινός παρονομαστής
Ναι, αλλά θα μου πείτε ωραία μας τα λέει ο καθένας τους, αλλά γιατί δεν μας λέει ποια φιλοσοφία τελικά είναι η καλύτερη;
Αναρωτήθηκα, πως γίνεται για το ίδιο διαπιστωμένο γεγονός οι άνθρωποι να κάνουν τόσο διαφορετικές κρίσεις και να τους προκαλεί τόσο αντίθετα συναισθήματα; Οι άνθρωποι είμαστε και δεν είμαστε ίδιοι. Έχουμε πολλά κοινά – όπως οι φιλόσοφοι- βλέπουμε όμως και τα πράγματα διαφορετικά, συμπαθούμε, αγαπάμε μισούμε διαφορετικά – όπως οι φιλόσοφοι-. Εμένα μου αρέσουν τα μακαρόνια κι εσένα οι μπάμιες. Επομένως και στη φιλοσοφία δεν υπάρχει η καλύτερη συνταγή. Ότι σου ταιριάζει. Εμένα μ αρέσει ο ορθολογισμός κι η λογική και με κέρδισε ο Επίκουρος, εσύ έλκεσαι από τη μεταφυσική πας στον Πλάτωνα.
Για τους Σκεπτικούς. Οι άνθρωποι, υποστηρίζεται, δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους ούτε όσον αφορά τις απλές αισθητηριακές εντυπώσεις: Για παράδειγμα, «πολλοί που έχουν άσχημες ερωμένες, τις θεωρούν πανέμορφες». Πώς θα μπορούσαν να συμφωνήσουν στα «άδηλα»;
Μετά τους πέντε σταθμούς, χτίζετε μια γέφυρα μεταξύ θεωρίας και πράξης. Κοινό σημείο: η συμμετρία μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού βίου. Η ευτυχία ξεκινά από στάση ψυχής (Σωκράτης, Δημόκριτος), περνά από ενάρετη δράση (Αριστοτέλης), κορυφώνεται σε απλότητα απολαύσεων (Επίκουρος), σταθεροποιείται σε διαύγεια απέναντι στο απρόβλεπτο (Στωικοί).
Προσοχή. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι οι σχολές της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας μπορεί να έχουν ένα σωρό διαφορές και να διαφωνούν στις τεχνικές λεπτομέρειες για την επίτευξη της ευδαιμονίας, δηλαδή της καλή ζωής και της ευτυχίας, αλλά συμφωνούν στις βασικές κοινές αρχές, στις αρετές, που είναι οι εξής τέσσερις: Φρόνηση, Δικαιοσύνη, Σωφροσύνη, Ανδρεία.
Η φρόνηση
Είναι αυτό που λέει ο Αριστοτέλης πρακτική σοφία, δηλαδή το να ξέρεις πώς να πράξεις στο κατάλληλο μέτρο, στη σωστή στιγμή.
Είναι η μέγιστη αρετή κατά τον Επίκουρο καθώς έλεγε ότι «Δεν υπάρχει ευχάριστη ζωή χωρίς φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη, ούτε ζωή με φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη χωρίς να είναι ευχάριστη».
Η Δικαιοσύνη (κοινωνική αρετή)
Μην το βλέπετε στενά μόνο σαν νομική έννοια. Είναι το να είσαι δίκαιος. Για τον Αριστοτέλη, είναι η τελειότερη αρετή γιατί σχετίζεται με τους άλλους. Αν είσαι δίκαιος σημαίνει ότι σέβεσαι το κοινό καλό. Ο Σωκράτης το διδάσκει έμμεσα: αν ξέρεις τον εαυτό σου, δεν αδικείς.
Στωικοί και Επίκουρος αποδέχονται τη δικαιοσύνη ως συμφωνία που προκύπτει για να διασφαλίζει την αταραξία. Ο Επίκουρος μάλιστα διατυπώνει και το πρώτο κοινωνικό συμβόλαιο: «να μη βλάπτει κανείς ούτε να βλάπτεται» (Λουκρήτιος V.1020).
Σωφροσύνη (αυτοέλεγχος, εγκράτεια)
Ανδρεία (θάρρος, γενναιότητα)
Για τον Αριστοτέλη: το θάρρος είναι η μεσότητα ανάμεσα στη δειλία και την απερισκεψία.
Οι Στωικοί τονίζουν ότι χωρίς ανδρεία δεν αντέχεις τα εξωτερικά χτυπήματα της τύχης.
Κλείσιμο
Η ανάγνωση αυτού του άρθρου δεν προσφέρει μόνο θεωρητικές γνώσεις δίνει και πρακτικές λύσεις για να ζούμε καλύτερα και πιο ευτυχισμένα. Να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τις πραγματικές μας ανάγκες και να τις ξεχωρίζουμε από τα περιττά που επιβαρύνουν τη ζωή μας. Η φιλοσοφία είναι καθημερινή – δεν είναι εκείνο το στρυφνό, “βαρύ” πράγμα που ίσως φανταζόμασταν.
Σας εύχομαι, λοιπόν, να διαβάσετε αυτό το άρθρο με την καρδιά ανοιχτή και το μυαλό έτοιμο για αλλαγές. Να είστε πάντα εύθυμοι σαν τον Δημόκριτο, να αναζητάτε την αλήθεια σαν τον Σωκράτη, να ζείτε με μέτρο και φιλία όπως ο Αριστοτέλης, να απολαμβάνετε τη ζωή σαν τον Επίκουρο, και να αντιμετωπίζετε τις δυσκολίες στωικά.
Κλείνοντας το άρθρο αυτό, δεν έχετε βρει όλες τις απαντήσεις, τουλάχιστον θα έχετε κερδίσει ένα μεγάλο χαμόγελο – εκείνο το χαμόγελο που κυνηγάμε όλοι μας, αλλά τώρα με οδηγούς τους αρχαίους φιλοσόφους, ίσως καταφέρουμε να το φτάσουμε.
Καλή ευδαιμονία σε όλους!
Η ανάγνωση αυτού του άρθρου δεν προσφέρει μόνο θεωρητικές γνώσεις δίνει και πρακτικές λύσεις για να ζούμε καλύτερα και πιο ευτυχισμένα. Να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τις πραγματικές μας ανάγκες και να τις ξεχωρίζουμε από τα περιττά που επιβαρύνουν τη ζωή μας. Η φιλοσοφία είναι καθημερινή – δεν είναι εκείνο το στρυφνό, “βαρύ” πράγμα που ίσως φανταζόμασταν.
Σας εύχομαι, λοιπόν, να διαβάσετε αυτό το άρθρο με την καρδιά ανοιχτή και το μυαλό έτοιμο για αλλαγές. Να είστε πάντα εύθυμοι σαν τον Δημόκριτο, να αναζητάτε την αλήθεια σαν τον Σωκράτη, να ζείτε με μέτρο και φιλία όπως ο Αριστοτέλης, να απολαμβάνετε τη ζωή σαν τον Επίκουρο, και να αντιμετωπίζετε τις δυσκολίες στωικά.
Κλείνοντας το άρθρο αυτό, δεν έχετε βρει όλες τις απαντήσεις, τουλάχιστον θα έχετε κερδίσει ένα μεγάλο χαμόγελο – εκείνο το χαμόγελο που κυνηγάμε όλοι μας, αλλά τώρα με οδηγούς τους αρχαίους φιλοσόφους, ίσως καταφέρουμε να το φτάσουμε.
Καλή ευδαιμονία σε όλους!
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου