"Ευτυχής εκείνος ο οποίος αφού είδε αυτό το θέαμα, κατέρχεται στα βάθη της Γης. Γνωρίζει το τέλος της ζωής, γνωρίζει την Θεία πηγή".
Τα αρχαιότερα μυστήρια στην αρχαία Ελλάδα, ίσως ήταν τα Κρητομινωικά, τα οποία επηρέασαν τα μετέπειτα Καβείρια, τα Διονυσιακά-Ορφικά, και τα Ελευσίνια. Η "εσωτερική" διδασκαλία των Καβείριων μυστηρίων ήταν "η γέννηση του ανθρώπου", ενώ των Ελευσίνιων (εκ του "ελεύω"-ελευθερώνομαι) η συμβολική παράσταση της ψυχής, της καθόδου της στην ύλη, μετά την ανάληψη της και την επιστροφή της στην αιώνια ζωή. Η δομή των μυστηρίων βασιζόταν σε τρία στοιχεία: τον μύθο, την τελετή, και την μύηση, ενώ επτά ήταν κυρίως τα στάδια ή οι βαθμίδες που οδηγούσαν στην ολοκλήρωση της μύησης στα μυητικά συστήματα: Καθαρμός, Χρίσμα, Περιβολή, Ιερός λόγος, Ενθρονισμός, Ιερογαμία, Εποπτεία. (Στην Χριστιανική εκκλησία αντιστοιχούν στο Βάπτισμα, Χρίσμα, Εξομολόγηση, Θεία ευχαριστία, Ιεροσύνη, Γάμος, Ευχέλαιο). Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να ρίξουμε φως στα Καβείρεια μυστήρια, για τα οποία σώζονται πολύ λίγες μόνο πληροφορίες, ήδη από τα παλαιά ακόμη χρόνια. Ο Στράβων, γράφει σχετικά με τις λίγες πληροφορίες που γνώριζαν την εποχή του:
"Διά τους εν Σαμοθράκη τιμωμένους Θεούς πολλοί έχουν είπει ότι είναι οι Κάβειροι οι ίδιοι, αλλ' ούτε αυτοί οι ειπόντες τούτο, ημπορούν να μας είπουν οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι".
Η αρχή τέλεσης των Καβειρίων μυστηρίων χάνεται στα βάθη της Ελληνικής προϊστορίας. Οι γνώμες των αρχαίων πηγών διίστανται. 'Αλλοι όπως ο Ηρόδοτος, υποστηρίζουν ότι η λατρεία των Καβείρων ήταν αυτόχθων μυστηριακή λατρεία των Πελασγών, ενώ άλλοι όπως ο Στησίμβροτος που καταγόταν από την Θάσο, υποστηρίζουν η λατρεία τους εισήχθη στον Ελλαδικό χώρο από την Ανατολή. Συγκεκριμένα ο Ηρόδοτος γράφει για την προέλευση των μυστηρίων:
"Αυτά και πολλά άλλα τα οποία εγώ θα υπομνήσω παρέλαβαν οι Έλληνες παρά των Αιγυπτίων, ότι Δε τα αγάλματα του Ερμού έχουν τα αιδοία ορθά, τούτο δεν το έμαθον παρά των Αιγυπτίων, αλλά παρά των Πελασγών μεν το έμαθον πρώτοι εξ όλων των Ελλήνων οι Αθηναίοι, παρά τούτων Δε οι άλλοι Έλληνες. Κατά την εποχήν Δε, καθ' ην ήδη οι Αθηναίοι ελογίζοντο μεταξύ των Ελλήνων, μετώκησαν εις την Αττικήν ως σύνοικοι οι Πελασγοί, και έκτοτε ήρχισαν να θεωρούνται ως Έλληνες. Εκείνος Δε, ο οποίος έχει μυηθή εις τα μυστήρια των Καβείρων, τα οποία επιτελούν οι Σαμοθράκες παραλαβόντες παρά των Πελασγών, αυτός θα καταλάβει τι θέλω να είπω με τα λόγια μου. Διότι την Σαμοθράκην κατώκουν προηγουμένως αυτοί οι Πελασγοί, οι οποίοι έγιναν σύνοικοι με τους Αθηναίους, παρ' αυτών Δε παρέλαβον τα μυστήρια οι Σαμοθράκες. Των οποίων τα αγάλματα του Ερμού, του να έχουν ορθά τα αιδοία έμαθον εκ των Ελλήνων παρά των Πελασγών πρώτοι οι Αθηναίοι. Περί τούτου παραδίδεται κάποιος Ιερός Λόγος, ο οποίος αποκαλύπτεται εις τα εν Σαμοθράκη μυστήρια."
Μια σημαντική πληροφορία μας έχει διασώσει ο Χριστιανός συγγραφέας Ιππόλυτος (2ος μ.χ αιώνα).
"Διότι οι Σαμοθράκες σαφώς ονομάζουν τον τιμώμενο παρ' αυτών εις τα μυστήρια, τα οποία επιτελούν, τον Αδάμα τον αρχικόν άνθρωπον. Υπάρχουν Δε εις το ιερόν της Σαμοθράκης δυο αγάλματα γυμνών ανθρώπων, εχόντων και τας χείρας τεταμένας άνω προς τον ουρανόν και τους φαλλούς εστραμένους προς τα άνω, όπως έχει και το εν Κυλλήνη άγαλμα του Ερμού, τα προειρημένα αγάλματα είναι εικόνες του αρχανθρώπου και του αναγενωμένου πνευματικού ανθρώπου, ο οποίος είναι κατά πάντα ομοούσιος προς εκείνον τον άνθρωπον.."
Το σίγουρο είναι ότι όταν οι πρώτοι Αχαιοί το 2200 π.Χ. κατέγραψαν στον κατάλογο των θεοτήτων τα ονόματα του Δία, της Εκάτης, του Απόλλωνα και των Καβείρων. Στην λατρεία των Καβείριων μυστηρίων πρωτεύοντα ρόλο έπαιζε το Πυρ, από όπου φαίνεται ότι πήραν και το όνομα τους από την ρίζα της λέξης κάειν-καίω ΚάFειροι. Η λατρεία των Καβείρων σχετίζονταν με τον Ήφαιστο τον Θεό της φωτιάς, αλλά και των τεχνών από τον οποίο ο Προμηθέας έκλεψε το πυρ για να το παραδώσει στους ανθρώπους. Τα Καβείρεια τελούνταν κυρίως στην Σαμοθράκη την Λήμνο την Ίμβρο, αλλά και στην Θράκη, στην Μακεδονία, καθώς και στην Βοιωτία. Ο Όμηρος, ονομάζει την Σαμοθρακη "ιερά χώρα".
"Ζαθέη Σαμοθράκη ένθα και όργια φρικτά Θεών άρρητα βροτοΐσιν". (Σεπτή και αγιωτάτη Σαμοθράκη όπου τελετές που προκαλούν ρίγος φόβου γίνονται για χάρη των θεών, οι όποιες είναι απόρρητες στους κοινούς θνητούς).
Η λατρεία τους στη Λήμνο σχετίζεται με την προστασία των τεχνιτών και της τεχνολογίας γενικότερα, ενώ στη Θήβα έχει ένα γεωργικό και μυητικό χαρακτήρα για τους εφήβους. Οι επιφανέστεροι των Ελλήνων λέγεται ότι είχαν μυηθεί στα Καβείρεια μυστήρια . Κάποιοι εξ αυτών ήταν ο Αγαμέμνων, ο Οδυσσέας αλλά και άλλοι Έλληνες που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο, επίσης σύμφωνα με την μυθολογία ο Ορφέας, ο Ηρακλής ο Ιάσων, οι Διόσκουροι Κάστορας και Πολυδεύκης και οι αρχηγοί της Αργοναυτικής εκστρατείας είχαν μυηθεί στα μυστήρια των Καβείρων στην Σαμοθράκη. Ο Βασιλιάς Φίλιππος ήταν μυημένος στα μυστήρια της Σαμοθράκης, όπου και γνώρισε την Ολυμπιάδα την μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που ήταν και ιέρεια των Καβείρων. Φυσικά και ο Μέγας Αλέξανδρος μυήθηκε στα Καβείρια Μυστήρια, όπως και ο Ηρόδοτος αλλά και ο Πυθαγόρας.
Στα μυστήρια γίνονταν δεκτοί όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως φυλής, φύλου και κοινωνικής τάξεως, ακόμη και οι δούλοι, αρκεί να μην επιβαρύνονταν με ανόσιες πράξεις. Σκοπός των μυστηρίων ήταν να απομακρύνει το φόβο του θανάτου και να αποκαλύψει αιώνιες αλήθειες που σχετίζονται με την τύχη της ψυχής μετά το θάνατο. Η αποκάλυψη των τεκταινομένων κατά τη διάρκεια τέλεσης των μυστηρίων επέφερε την ποινή του θανάτου. Μπροστά στο άβατο του Ιερού υπήρχε επιγραφή, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη και που απαγόρευε με λιτό αλλά απόλυτο τρόπο, την είσοδο:
"Αμύητον μη εισιέναι".
Ο Πλούταρχος γράφει για τις απόρρητες πληροφορίες που γνώριζε αλλά δεν μπορούσε να αποκαλύψει;
"Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω".
Σε αντίθεση με τα Ελευσίνια μυστήρια, στα Καβείρια μυστήρια, επιτρεπόταν η συμμετοχή ατόμων αδιαφόρως εθνότητας, ηλικίας, κοινωνικού αξιώματος και φύλου. Με τη μύησή τους αναλάμβαναν ηθικές και κοινωνικές υποχρεώσεις κι' ο Διόδωρος ο Σικελιώτης λέει ότι:
"οι μυούμενοι εγίνοντο ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντα καλλίτεροι".
Ποιοι και πόσοι ήταν όμως οι Κάβειροι, τι συμβόλιζαν και τι λάμβανε μέρος στις μυστηριακές αυτές τελετές; Όσον αναφορά τον συμβολισμό τους, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 1ος αι. μ. Χ. αναφέρει ότι οι Κάβειροι θεωρούνταν η προσωποποίηση της αθανασίας της ψυχής. Φαίνεται επίσης ότι συμφωνούν οι αρχαίες πηγές στο ότι γεννήθηκαν στην Λήμνο. Ο Πίνδαρος αναφέρει σχετικά:
"... τον εκ Αγίας Λήμνου γεννηθέντα Κάβειρον ",
ενώ και ο Ησύχιος στο λεξικό του αναφέρει:
" Κάβειροι, καρκίνοι Πάνυ Δε τιμώνται ούτοι εν Λήμνω ως Θεοί. Λέγονται Δε είναι Ηφαίστου παίδες".
Στη Λήμνο πίστευαν ότι ο πρώτος άνθρωπος της γης υπήρξε ο Κάβειρος, τον οποίο γέννησε η Λήμνος με απόρρητες ιερές τελετές. Γενικά αποφεύγονταν η χρήση των ονομάτων των Καβείρων, ονομάζονταν γενικά Μεγάλοι Θεοί. Στις επιγραφές που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές πάντοτε ονομάζονται Μεγάλοι Θεοί ή 'Ανακτες και ποτέ με το όνομα τους Στη Λήμνο τους ονόμαζαν επίσης και Καρκίνους.
Όσον αναφορά τον αριθμό τους και το ποιοι ήταν δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ότι οι Κάβειροι ήσαν ένας ή τρεις ή τέσσερις ή επτά ή και περισσότεροι.. Το πιο πιθανό είναι ως Πελασγικής προέλευσης ο πρώτος τους χαρακτήρας κατά την απώτατη αυτή εποχή να ήταν χθόνιος και συνδέονται με τη λατρεία της μεγάλης Μητέρας Φύσης και τη γονιμότητα της γης, όπως και στα Κρητικά μυστήρια. Η Μεγάλη Μητέρα, η μητέρα γη, λεγόταν Αξίερος. Αργότερα ταυτίστηκε με την Δήμητρα . Η μορφή της, εικονίζονταν στα νομίσματα της Σαμοθράκης ανάμεσα σε δυο λιοντάρια. Μαζί με την Μεγάλη Μητέρα λατρεύονταν και ο σύζυγός της, ο θεός Καδμίλος, που πολλές φορές ταυτίζονταν με τον Ερμή. Είχαν και οι δύο τα ίδια "ιερά" σύμβολα , όπως τον κριό ως "ιερό ζώο" που συμβόλιζε την γονιμοποιό δύναμη και τον αρχηγό ποιμένα, καθώς και το φιδοκέφαλο κηρύκειο του, και τα οποία βρέθηκαν χαραγμένα σε νομίσματα και σε επιγραφές.
Ο Φερεκύδης καθώς και ο Ηρόδοτος τους αναφέρουν τους Κάβειρους, ως γιους του Ηφαίστου. Σύμφωνα με τον Φερεκύδη μητέρα των Καβείρων ήταν η θυγατέρα του Πρωτέως και της Αγχινόης Καβείρη ή Καβειρώ και απόκτησε από τον Ήφαιστο τρία αγόρια και τρία κορίτσια, τους Καβείρους και τις Καβειρίδες. Ο Αθηνίωνας (συγγραφέας του 1ου αι. μ. Χ.) αναφέρει ότι οι Κάβειροι ήταν δυο, ο Ιασίων και ο Δάρδανος γιοι του Δια και της θυγατέρας του Άτλαντα Ηλέκτρας. Ο Διονυσόδωρος, (συγγραφέας του 3ου αι. π. Χ.) αναφέρει ότι υπήρχαν δυο ζεύγη Καβείρων ο Αξιόκερσος, η Αξίερος, ο Καδμίλος ή Κασμίλος και η Αξιόκερσα, οι οποίοι αργότερα ταυτίστηκαν με τον Πλούτωνα, την Δήμητρα, τον Ερμή και την Περσεφόνη. Σύμφωνα με τους αρχαίους μύθους ήσαν παιδιά ή εγγόνια του Ηφαίστου. Ο Ήφαιστος με την Καβειρώ, κόρη του Πρωτέα, έκανε τρεις γιους, τους Καβείρους και τρεις κόρες, τις νύμφες Καβειρίδες ή σύμφωνα με άλλους μύθους ο Ήφαιστος με την Καβειρώ γέννησαν τον Καδμίλο, από τον οποίο προήλθαν οι τρεις αρσενικοί και οι τρεις θηλυκοί Κάβειροι Κατά μια άλλη εκδοχή της μυθολογίας ο Ήφαιστος από την Καβείρη απόκτησε μόνο τον Καδμίλο και ότι οι Κάβειροι και οι Καβειρίδες είναι παιδιά του.
Σύμφωνα με τον Φιλόστρατο κάθε χρόνο και σε ορισμένο χρόνο στην Λήμνο κατά την διάρκεια των εορτών των τελετών, έσβηναν όλα τα Φώτα στο νησί επί εννέα ημέρες, μέχρι να έρθει με πλοίο από την Δήλο το νέο πυρ. Γι αυτό τον λόγο και η λαμπάδα ήταν το σύμβολο των Καβείρων. Συνήθως η γιορτή γινόταν από τον Μάιο έως τον Σεπτέμβριο. Η τελετή μύησης γινόταν νύχτα υπό το φως των δαυλών. Το αξίωμα των ιερέων ήταν κληρονομικό, και ονομάζονταν Καδμίλοι . Πριν την μύηση γινόταν εξομολόγηση του υποψήφιου μύστη από τον ειδικό ιερέα που ονομάζονταν "Κόης". Μας σώζεται μία ενδιαφέρουσα ιστορία μάλιστα από την διαδικασία της εξομολόγησης. Ο Λύσανδρος είχε πάει στην Σαμοθράκη για να πάρει μέρος στα Καβείρεια μυστήρια. Ο ιερέας που εξομολογούσε τους πιστούς, του ζήτησε να μαρτυρήσει το μεγαλύτερο αμάρτημα του. Ο Λύσανδρος τότε τον ρώτησε "εσύ ή οι Θεοί θέλουν να το μάθουν";,
και ο ιερέας του απάντησε οι Θεοί, και τότε ο Λακεδαιμόνιος του απάντησε:
"εσύ φύγε από εδώ, και εάν με ρωτήσουν οι Θεοί θα τους το πω.."
Οι υποψήφιοι μύστες προχωρούσαν κρατώντας δαυλούς που συμβόλιζαν το εσωτερικό φως που διώχνει το σκοτάδι της άγνοιας και της ύλης. Σε ανασκαφές βρέθηκαν πολλές θέσεις για τοποθέτηση των δαδιών στους τοίχους του Ιερού, αλλά και το γράμμα "Θ" δηλωτικό των Μεγάλων Θεών Ο μυούμενος οδηγούνταν να καθίσει σε έναν θρόνο, όπου πραγματοποιούνταν σε αυτόν η δοκιμασία και η διδασκαλία. Η τελετή αυτή ονομαζόταν "θρονισμός". Ο Πλούταρχος αναφέρει σχετικά για αυτή την φάση της τελετής.
"Καθάπερ ειώθασιν εν τω καλουμένω θρονισμώ καθίσαντες τους μυουμένους οι τελούντες κύκλω περιχορεύειν".
Του φορούσαν στο κεφάλι στεφάνι από κλαδί ελιάς και μια κόκκινη ταινία στην μέση του, την οποία θα έφερε μαζί του στην υπόλοιπη ζωή του, ενδεικτική της μυήσεώς του. Μπροστά στον θρόνο έκαιγε πυρά γύρω από την οποία οι ιερείς έψελναν με ακατανόητες λέξεις για τον μυούμενο τους Ιερούς ύμνους, μετά χόρευαν χορούς υπό τους ήχους μουσικής και μυστηριακών τραγουδιών. Ύστερα από τον θρονισμό, ο ιερέας οδηγούσε τον μύστη στο άβατο του Ιερού κι' εκεί, το νέο μέλος, έφθανε στον βαθμό της "εποπτείας".
Είναι γενικά παραδεκτό και το αναφέραμε κι' άλλες φορές πως η θρησκευτικότητα είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Η ανάγκη της υποταγής σε κάτι έξω απ’ τις δυνατότητες του μυαλού, η ανάγκη θεοποιήσεώς του και λατρείας του, φανερώθηκε απ’ την αυγή της ανθρωπότητας και θεοποίησε τον κεραυνό, τη φωτιά, τους αγρίους βράχους, τα ορμητικά ποτάμια, τα αιωνόβια δέντρα. Έτσι, η αρχική μορφή της θρησκείας εκδηλώθηκε σαν φυσιολατρεία. Σιγά-σιγά, δημιουργήθηκαν οι μύθοι γύρω από κάθε παράξενο κι' ανεξήγητο, μύθοι πού προσπαθούσαν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο αδιανόητο και τη δυνατότητα του ανθρώπινου νου. Μύθοι που έκρυβαν πάντοτε μεγάλες κι' αιώνιες αξίες κι' αλήθειες, φυσικές και ηθικές.
Έτσι, και στην αρχαία Ελλάδα, που εξανθρώπισε τους θεούς της, οι μύθοι αποτελούν τη βάση του θρησκευτικού και κοινωνικού βίου των Ελλήνων. Δημιουργούνται απ’ τους ποιητές, τους μουσουργούς, μεταδίδονται από γενιά σε γενιά απ’ τους ραψωδούς κι' αποτελούν, θα λέγαμε, μια λαϊκή θρησκεία που σκοπό έχει να διαπαιδαγωγήσει, να σωφρονίσει, να φέρει φόβο Θεού, να δώσει ινδάλματα προς παραδειγματισμό και παραδείγματα προς αποτροπιασμό. Γιατί η ποίηση και προ παντός του Ησίοδου θεωρούνταν ότι ήταν το ασφαλέστερο και τελειότερο μέσο διαπαιδαγώγησης. Ο Όμηρος αποκαλούσε τους ποιητές «σωφρονιστάς» και οι νέοι διδάσκονταν, κυρίως με ποιήματα, για σωφρονισμό και ανάπτυξη σωστού χαρακτήρα.
Όμως, η αληθινή σημασία των μύθων, διατηρήθηκε και παραδόθηκε στους λίγους, τους ανήσυχους, τους ανικανοποίητους, σαν μυστήριο. Διασώθηκε μόνο από μερικές θρησκευτικές εταιρίες που τα μέλη τους κατηχούσαν ιερείς κληρονομικοί. Σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο: «Εις τα ιερά ταύτα ιδρύματα, μετά διαφόρους προκαταρκτικάς τελετάς, επετρέπετο τελευταίον, αν και υπό τον όρον αυστηρότατης εχεμύθειας, η ακρόασις της αρχαίας και κοσμογονικής διδασκαλίας, διά της οποίας απεκαλύπτετο ο προορισμός του ανθρώπου και η βεβαιότης της μετά θάνατον αμοιβής ή τιμωρίας, ταύτα δε απηλλαγμένα των ποιητικών παραμορφώσεων και των συμβόλων και αλληγοριών διά των οποίων εξηκολούθουν περικαλυπτόμενα ως προς τον κοινόν όχλον».
Τους πυρήνες των θρησκευτικών αυτών εταιριών, αποτελούσαν οι Ορφικοί ιερείς, οι Βακχικοί, οι των Ελευσίνιων και των Μυστηρίων της Σαμοθράκης. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς στη Σαμοθράκη τελούνταν «μυστήρια» και μάλιστα σύμφωνα με μαρτυρίες οι πρόγονοι των Ελευσίνιων και των Διονυσίων, που κι' αυτά έχουν τις ρίζες τους στην πανάρχαια Θράκη, αφού η λέξη «θρησκεία» αλλά και ή θρησκεία των Ελλήνων έχουν την καταγωγή τους σ' αυτήν. Στο Λεξικό Σουΐδα αναφέρεται: «Λέγεται, ως πρώτος Ορφεύς Θραξ ετεχνολόγησε τα Ελλήνων μυστήρια. Και το τιμάν Θεόν θρησκεύειν εκάλεσαν, ως Θρακίας ούσης της ευρέσεως». Ο Απολλόδωρος λέει: «Εύρε δε Ορφεύς και τα Διονύσια μυστήρια», αλλού: «Πρώτος Ορφεύς μυστήρια θεών είναι παρέδωκεν. Όθεν και θρησκεία το μυστήριον καλείται από του Θρακός Ορφέως» και αλλού: «Θρήσκος εκ του θραξ θρακός. Και θρησκεία παρά την των Θρακών επιμέλειαν την προς το θείον και την Ορφέως ιερουργίαν? ούτος γαρ πρώτος εξεύρε την προς το θείον έννοιαν».
Η Σαμοθράκη, με τον σκοτεινό όγκο των βουνών της πού φτάνουν τα 1800 μέτρα, ξεπετιέται κι' υψώνεται απότομα μέσ' απ’ τη θάλασσα εκεί στον μυχό του βόρειου Αιγαίου, στο θρακικό πέλαγος. Είναι πάνω στο δρόμο για τα στενά του Ελλήσποντου, στο δρόμο για τη μαύρη θάλασσα κι' αποτελούσε την ελπίδα και την καταφυγή των θαλασσομάχων από τότε πού οι θαλασσινοί δρόμοι ανοίχτηκαν στην εξερεύνηση, το εμπόριο και τον αποικισμό. Είχε δικό της στόλο που μάλιστα μια μικρή του μοίρα πήρε μέρος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας κι' αποτέλεσε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Έκοψε δικά της νομίσματα, έχοντας δε και κτήση στην απέναντι θρακική ακτή, την «περαία», είχε τον πραγματικό έλεγχο πάνω στον θαλασσινό δρόμο που οδηγούσε στα Δαρδανέλλια.
Όμως, τη σπουδαιότητα της ώφειλε, πρώτα-πρώτα και κυρίως, στη φήμη των Μεγάλων θεών και τη μυστική λατρεία τους. Ο Όμηρος, αναφέρεται σ' αυτήν με το επίθετο «Ζαθέη» δηλαδή σεπτή και αγιωτάτη και επίσης την ονομάζει «ιερά χώρα». «Ζαθέη Σαμοθράκη ένθα και όργια φρικτά Θεών άρρητα βροτοΐσιν». (Σεπτή και αγιωτάτη Σαμοθράκη όπου τελετές που προκαλούν ρίγος φόβου γίνονται για χάρη των θεών, οι όποιες είναι απόρρητες στους κοινούς θνητούς).
Οι τελετές, τα μυστήρια, οι ιερουργίες που τελούνταν στη Σαμοθράκη, γίνονταν για να τιμηθούν οι Θεοί Κάβειροι. Ποιοι ήταν αυτοί; Πρώτη, η Μεγάλη Μητέρα, η μητέρα γη. Στην τοπική γλώσσα — που διατηρήθηκε σαν γλώσσα των τελετών — λεγόταν Αξίερος. Ταυτίζονταν με την Δήμητρα και την αποκαλούσαν Ηλέκτρα — δηλαδή φωτοδότρα — Λαμπρή, Στρατηγίδα και Ηγέτιδα. Η μορφή της, εικονίζονταν στα νομίσματα της Σαμοθράκης ανάμεσα σε δυο λιοντάρια. Μαζί με την Μεγάλη Μητέρα λατρεύονταν ο σύζυγός της, ένας ιθυφαλλικός θεός της γονιμότητας που το όνομά του ήταν Καδμίλος και που πολλές φορές ταυτίζονταν με τον Ερμή γιατί τα σύμβολα αυτού του Θεού, δηλαδή το ιερό του ζώο, ο κριός, που συμβόλιζε κατ' άλλους τη γονιμοποιό δύναμη, κατ' άλλους τον αρχηγό ποιμένα, καθώς και το φιδοκέφαλο κηρύκειο του, βρέθηκαν χαραγμένα σε νομίσματα και σε επιγραφές του Ναού.
Όμως, άλλοι έλεγαν πως οι Κάβειροι είναι δύο άρρενες δίδυμοι Θεοί και τους συνέδεαν με τους Διόσκουρους, άλλοι πάλι, πως οι Θεοί ήταν τρεις και κάτω απ’ τα τοπικά ονόματα που τους αποδίδονταν Αξίερος, Αξιόκερσα, Αξιόκερσος, υποδηλώνονταν η Δήμητρα, η Κόρη και ο Ερμής. Άλλοι προσθέτουν και τον Άδη, την Εκάτη, τη Ρέα, τους Κορύβαντες, τον Ουρανό και τη Γαία. Ακόμα και η Αφροδίτη — η Κηρινθία — που ίσως είναι αυτή που παριστάνεται σε περίεργα τρίμαστα γυμνά ειδώλια που βρέθηκαν στις ανασκαφές, φαίνεται να θεωρείται πως ανήκε στους Κάβειρους, τους Μεγάλους Θεούς. Είναι πολύ απροσδιόριστα τόσο ο αριθμός όσο και τα ονόματα τους, έτσι που η σύγχυση γύρω απ’ την προσωπικότητα τους να αυξάνει με το πέρασμα των αιώνων. Ο Στράβων, γράφει: «Διά τους εν Σαμοθράκη τιμωμένους Θεούς πολλοί έχουν είπει ότι είναι οι Κάβειροι οι ίδιοι, αλλ’ ούτε αυτοί οι ειπόντες τούτο, ημπορούν να μας είπουν οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι».
Αυτή η πολυπροσωπία, η ταύτηση των Καβείρων με τους περισσότερους Θεούς του ελληνικού μα και του ανατολικού Πανθέου, μια και άλλοι έλεγαν πως και η Κυβέλη συγκαταλέγεται σ' αυτούς, αυτή ή πολυωνυμία πού επιτρέπει στον αμύητο την ελευθερία να λατρεύει, εκεί, κάτω απ’ το όνομα των Μεγ. Θεών, τον Θεό πού τον εκφράζει, οδηγεί στη σκέψη πως στα μυστήρια της Σαμοθράκης φανερώνονταν η γενική και απρόσωπη για την θεότητα θεωρία που ενυπάρχει και στα Ορφικά μυστήρια όπου ο Θεός προσφωνείται «Μέγα πνεύμα», «Μέγας Ελευθερωτής», «Μεγάλη ψυχή του κόσμου», «Λόγος».
Τι ακριβώς γινόταν στις τελετές της Σαμοθράκης, δεν μπορούμε να ξέρουμε γιατί οι μυούμενοι τηρούσαν μυστικά τα τελούμενα. Ο Πλούταρχος γράφει; «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμην από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω». Κι' ό Ηρόδοτος στην «Ευτέρπη» του εξηγώντας ορισμένες θρησκευτικές συνήθειες των Αθηναίων λέγει ότι το έθιμον παρέλαβαν από τους Σαμοθρακίτες. «Όστις δε εμυήθη τα μυστήρια των Καβείρων τα όποια τελούν οι Σαμόθρακες, εκείνος γνωρίζει τι λέγω» και παρακάτω: «Οι Πελασγοί αποδίδουν εις αυτό ιεράν αιτίαν την οποίαν εξηγούν τα μυστήρια της Σαμοθράκης». Και ο Γερμανός αρχαιολόγος και φιλόλογος Αύγουστος Λόμπεκ στη μελέτη του «Αγλαόφαμος» για τη θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων, σηκώνει κατά το κοινώς λεγόμενο ψηλά τα χέρια και ομολογεί: «Ο θέλων να σαφηνίση την φύσιν των Καβειρίων μυστηρίων ματαιοπονεί».
Γνωρίζουμε όμως κάτι πολύ σοβαρό που προκαλεί το ενδιαφέρον και τον θαυμασμό μας. Γνωρίζουμε πως τα μυστήρια της Σαμοθράκης είχαν πανανθρώπινο χαρακτήρα! Κι' αυτό είναι το θαυμαστό κι' αξιοσημείωτο. Αυτή ακριβώς η προοδευτική τάση, αυτή η παγκοσμιότητα, η απεριόριστη εισδοχή στους κόλπους της θρησκείας παντός προσερχόμενου προς αυτήν, ή χωρίς εξαιρέσεις και διακρίσεις διδασκαλία της. Αυτό είναι που μας εντυπωσιάζει. Είναι γνωστό πως στα Ελευσίνια μυστήρια, η συμμετοχή περιοριζόταν φυλετικά, αποκλειστικά στους Έλληνες και κοινωνικά, μόνο στους ελεύθερους πολίτες. Στα Καβείρια μυστήρια, επιτρεπόταν η συμμετοχή ατόμων αδιαφόρως εθνότητας, ηλικίας, κοινωνικού αξιώματος και φύλου κι' αυτό αποτελεί το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους. Η εξομοίωση — κυρίως των φύλων και των τάξεων — σε μια εποχή τόσο μακρινή που οι γυναίκες θεωρούνταν κατώτερες υπάρξεις και οι δούλοι ατελή όντα, αυτός ο πανανθρώπινος χαρακτήρας των μυστηρίων της Σαμοθράκης, δίνει το μέτρο αξιολογήσεως της ευρύτητας των αντιλήψεων και της καθολικότητας των ιδεών και των αρχών τους και μπορεί να θεωρηθεί — ως προς το σημείο αυτό — ο πρόδρομος της χριστιανικής κοινωνίας. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δούλοι, δουλοπάροικοι, αλλοεθνείς, αλλόπιστοι κι' έγχρωμοι, ήταν δεκτοί στη θρησκεία, θεμελιώδης σκοπός των μυστηρίων αυτών ήταν η ηθικοποίηση του ανθρώπου. Με τη μύηση τους αναλάμβαναν ηθικές και κοινωνικές υποχρεώσεις κι' ο Διόδωρος ο Σικελιώτης λέει ότι «οι μυούμενοι εγίνοντο ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντα καλλίτεροι».
Όμως, όσο κι' αν ο φιλελευθερισμός του χαρακτήρα των μυστηρίων επέτρεπε την προσέλευση και εισδοχή παντός βουλομένου, όπως προαναφέραμε, υπήρχε ένας ρητός κι' απαράβατος όρος, που αποκλειστικά και μόνο εδώ συναντάμε. Τον όρο αυτό κανείς δεν μπορούσε ν' αποφύγει ή να παρακάμψει. Ήταν η εξομολόγηση! Βασική κι' απαραίτητη προϋπόθεση και προπαρασκευαστικό στάδιο της μυήσεως, ήταν η ψυχική κάθαρση του ανθρώπου που ζητούσε να μυηθεί! Πόσο μακρινός αλλά καρποφόρος πρόγονος εκείνης της περίφημης πράγματι επιταγής πάνω στην κρήνη της Αγιάς Σοφιάς: «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν». Ταγμένος γι' αυτόν τον σκοπό, την εξομολόγηση δηλαδή, ήταν ειδικός ιερέας αποκαλούμενος Κόης. «Κόης, ο φονέα καθαίρων» που άκουγε τον εξομολογούμενο κι' είχε το αξίωμα να εξαγνίζει ακόμα και τον φονιά που μετάνοιωνε για την πράξη του. Έτσι, εκτός απ’ τη λατρευτική και θρησκευτική έννοια, βλέπουμε πvς τα μυστήρια της Σαμοθράκης, είχαν φιλοσοφική βάση και χαρακτήρα κοινωνικής αρετής.
Ύστερα από την εξομολόγηση και την έγκριση του Κόη και των Ανακτοτελεστών, ο κατηχημένος μπορούσε να προσέλθει στην τελετή της μυήσεως. Πιθανολογείται πως η μύηση γινόταν τη νύχτα, με το φως των δαδιών και λυχναριών των μυημένων που παραβρίσκονταν στην τελετή. Πλήθος είναι τα λυχνάρια που βρέθηκαν στις ανασκαφές με εγχάρακτο το γράμμα Θ δηλωτικό των Μεγάλων Θεών, αλλά και πάμπολλες είναι οι θέσεις για τοποθέτηση των δαδιών που σώζονται στους τοίχους του Ιερού. Ο μυούμενος καθόταν πάνω σε θρόνο γι' αυτό και η τελετή λεγόταν «θρονισμός». Φαίνεται πως σ' αυτό το στάδιο οι μυούντες χόρευαν γύρω απ’ τον μυούμενο. Πολλές μαρτυρίες και κυρίως του Πλούταρχου υπάρχουν γι' αυτή τη φάση της τελετής. «Καθάπερ ειώθασιν εν τω καλουμένω θρονισμώ καθίσαντες τους μυουμένους οι τελούντες κύκλω περιχορεύειν».
Ύστερα από τον θρονισμό, ο ίερέας οδηγούσε τον μύστη στο άβατο του Ιερού κι' εκεί, το νέο μέλος, παρακολουθούσε, είχε δηλαδή την εποπτεία, κάποιας ιερής αναπαράστασης με πιθανό αντικείμενο την έκφραση κοσμογονικών ιδεών στις όποιες πρώτευε η μυστηριώδης τους γενεαλογία. Έτσι, έφθανε στον βαθμό της εποπτείας. Μπροστά στο άβατο του Ιερού υπήρχε επιγραφή, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη και που απαγόρευε με λιτό αλλά απόλυτο τρόπο, την είσοδο. «Αμύητον μη εισιέναι». Αργότερα, με την προσέλευση και των Ρωμαίων στα μυστήρια, προσετέθη απαγορευτική επιγραφή και στα Λατινικά. «Deorum sacra qui non acceperunt non intrant».
Στον καινούργιο μύστη προσφέρονταν στεφάνι από ελιά και πορφυρή ζώνη που τον προφύλαγε απ’ τους κινδύνους, ιδιαίτερα τους θαλασσινούς. H μύηση μπορούσε να γίνει σ' οποιαδήποτε εποχή και κυρίως απ’ τον Απρίλη ως τον Σεπτέμβριο, την εποχή κυρίως που η Σαμοθράκη ήταν προσιτή στη ναυσιπλοΐα. Φαίνεται δηλαδή πώς δεν ήταν απαραίτητο να συμπέσει η μύηση με τις ετήσιες πανηγυρικές εκδηλώσεις. Αυτές, διαρκούσαν εννιά μέρες κατά τις όποιες κάθε πόλη απ’ τα νησιά, τη Θράκη και τα Μικρασιατικά παράλια έστελνε τους πρεσβευτάς της. Πρεσβευτή έστελνε ακόμα και η πόλη της Σαμοθράκης κι' αυτό αποδεικνύει ότι το Ιερό δεν θεωρούνταν αυτονόητα ότι ανήκε στο νησί αλλά πως ήταν όλου του κόσμου.
Πριν από τις τελετές έσβυναν γενικά κάθε φωτιά στο νησί κι' έφερναν νέα φλόγα απ’ το ιερό των Καβείρων της Δήλου. Πότε γίνονταν οι γιορτές αυτές; Δεν μπόρεσε να καθορισθεί, ο δε αρχαιολόγος Λέμαν που ήταν επί χρόνια επικεφαλής της Αμερικανικής Αρχαιολογικής αποστολής εκεί, από το γεγονός ότι δίπλα στον αρχαίο ιερό χώρο της Σαμοθράκης βρίσκεται σήμερα εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής που στο πανηγύρι του στις 26 Ιουλίου συγκεντρώνει το σύνολο του πληθυσμού του νησιού, αποτολμά σε σύγγραμμα του την εικασία ότι οι τελετές δυνατόν να γίνον-ταν και τότε τον Ιούλιο μήνα.
Παρ' όλο που η μύηση γίνονταν αποκλειστικά στη Σαμοθράκη, όπου η λατρεία των Καβείρων άρχισε πριν από τον 7ο αιώνα, η διδασκαλία ξαπλώθηκε γρήγορα, πρώτα στα γειτονικά νησιά, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο, πέρασε στις ακτές της Θράκης και της Ιωνίας και τελικά έφτασε σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Σύμφωνα με περιγραφές του Στράβωνα και του Παυσανία αλλά και διαπιστώσεις από ανασκαφές, ιερά των Καβείρων υπήρχαν στη Σύρο, οπού και νόμισμα με τη μορφή τους, στη Θήβα, Δήλο, Πάρο, Χίο, Πέργαμο που επίσης έκοψε σχετικό νόμισμα, ακόμα και στο Ιόνιο, την Κέρκυρα. Μάλιστα ο Παυσανίας, αναφερόμενος στο ιερό των Καβείρων στη Θήβα, λέει ότι ήταν ανέκαθεν «άγιον» και «θαυματουργόν».
Στην θαυματουργήν προστασία των Καβείρων πίστευαν φυσικά και οι μυημένοι, γι' αυτό και φορούσαν πάντα την πορφυρή ζώνη που τους παραδίδονταν μετά τη μύηση καθώς και κάποιο δαχτυλίδι που γίνονταν από μαύρο μαγνητισμένο σιδηρομετάλλευμα τοπικής προελεύσεως και συμ-βόλιζε τον δεσμό του πιστού με τη Μεγάλη Θεά. Οι επιφανέστεροι απ’ τους αρχαίους ήρωες που πέτυχαν στις εκστρατείες και τα εγχειρήματα τους, λέγεται πως ήταν μυημένοι στα Καβείρια, όπως ο Ιάσονας, ο Ηρακλής, ο Άγαμέμνοντας και άλλοι στρατηγοί του Τρωικού πολέμου.
Ο Αριστοφάνης — δεν εξετάζουμε εδώ τη φιλοπαίγμονα ίσως διάθεση του κωμωδού αναφερόμενος στη βεβαιότητα της ανταποκρίσεως των Καβείρων στην επίκληση του μύστη μπρος στον κίνδυνο, λέγει στην «Ειρήνη» του σε κάποια στιγμή πανικού και κινδύνου· «Ει τις υμών εν Σαμοθράκη τυγχάνει μεμυημένος, νυν ευξασθαι καλόν». Μ' αυτό τον τρόπο, ο Αριστοφάνης, αφήνει να εννοηθεί ότι όχι σπάνια πολλοί από τους Αθηναίους θεατές του αποδεικνύονταν μυημένοι στα μυστήρια των Καβείρων.
Όπως αναφέραμε, οι μυημένοι πού ονομάζονταν «ευσεβείς» ανήκαν σ' όλες τις τάξεις και τις φυλές, όμως — και είναι φυσικό αυτό άλλωστε — οι ιστορικοί περιέσωσαν τα ονόματα των πιο σπουδαίων απ’ αυτούς. Έτσι μαθαίνουμε πως πολλοί επιφανείς Έλληνες ήταν μυημένοι στα μυστήρια των Καβείρων όπως ο Ηρόδοτος — πατέρας της Ιστορίας — που μας λέει ότι οι μύστες μάθαιναν να καταλαβαίνουν τη βαθύτερη σημασία των ιθυφαλλικών εικόνων του Ερμή-Καδμίλου, ο Φίλιππος της Μακεδονίας. Ο Πυθαγόρας φέρεται μυημένος στα Καβείρια, λέγεται δε ότι μέρος των θεωριών του έλαβε από την λατρείαν αυτών.
(Ι ά μ β λ ι χ ο ς, Βίος Πυθαγόρου 151). Αλλά και ο Ρωμαίος φιλόσοφος Ουάρρων, καθώς επίσης ο Πείσων, πεθερός του Ιουλίου Καίσαρα και άλλοι.
Επειδή στα χρόνια της ακμής της λατρείας των Καβείρων εθεωρείτο πως το νησί ήταν θεία ιδιοκτησία και ιερή γη, αποτελούσε ασφαλές και ιερό άσυλο. Όποιος κατέφευγε σ' αυτό θεωρούνταν ικέτης και εύρισκε απαραβίαστη ασυλία. Έτσι, ο Περσέας, ο τελευταίος Βασιλιάς της Μακεδονίας, ύστερα απ’ την ήττα του στα 168 π.Χ. απ’ τα Ρωμαϊκά στρατεύματα του Παύλου Αιμίλιου, στη Σαμοθράκη κατέφυγε ικέτης. Επίσης, στη Σαμοθράκη προσέφυγε ζητώντας προστασία και ή βασίλισσα της Αιγύπτου, Αρσινόη, κυνηγημένη απ’ τον αδελφό της Πτολεμαίο τον Κεραυνό. Η Αρσινόη αφιέρωσε αργότερα στους Μεγάλους θεούς περίλαμπρο κυκλικό οικοδόμημα για θυσίες και επίσημες συγκεντρώσεις που χτίστηκε μεταξύ 289-281 και που σύμφωνα με διαπίστωση του Αμερικανού αρχαιολόγου Λέμαν, είναι η μεγαλύτερη γνωστή θόλος της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στη Σαμοθράκη κατέφυγε επίσης ζητώντας άσυλο και ο Πτολεμαίος ο ΣΤ' ο φιλομήτωρ, όταν νικήθηκε απ’ τον Αντίοχο. Ο Πτολεμαίος ο Β' ο φιλάδελφος και η μητέρα του Βερενίκη, αφιέρωσαν στους Μεγάλους Θεούς μεγαλόπρεπο και πλούσια διακοσμημένο κτίριο, μεταξύ 280-264 π.Χ., που ο Λέμαν ονομάζει τολμηρό κατασκεύασμα της ελληνικής μηχανικής.
Οι Κάβειροι εξακολούθησαν να λατρεύονται και τα μυστήρια τους να τελούνται και να προσελκύουν μύστες μέχρι το τέλος του τέταρτου μετά Χριστόν αιώνα. Διαπιστώθηκε από τις ανασκαφές ότι οι Ρωμαίοι περιτείχισαν τον ιερό χώρο και πως παρ' όλο που μεγάλες καταστροφές σημειώθηκαν στα 200 μ.Χ. πιθανώς από σεισμό, αμέσως έγιναν αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις των ζημιών σε μεγάλη έκταση. Ο ιερός χώρος εξακολούθησε να ακμάζει, η φήμη του παρέμεινε αμείωτη και η αρχαία θρησκεία είχε πάντα τους πιστούς της, ως το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα οπότε εγκαταλείφθηκε και λίγο παρ' έκει εγκαταστάθηκε η νέα θρησκεία. Στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. καταστρεπτικός σεισμός ισοπέδωσε ό,τι απόμεινε ορθό. Ό,τι βρίσκεται σήμερα απείραχτο, οφείλεται στη στοργική αγάπη των πουρναριών που βλάστησαν εκεί στο διάβα των αιώνων και προφύλαξαν — κατά το δυνατό — τα ερείπια απ’ την πεινασμένη ανάγκη και την φριχτή άγνοια των ασβεστάδων της περιοχής.
Η τοποθεσία όπου η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε τον ιερό χώρο της Σαμοθράκης — κάπου 50 όλα κι' όλα στρέμματα τόπο — είναι ειδυλλιακώτατη. Δίπλα σ' ένα βραχώδες ακρωτήρι, που αποτελούσε τον βραχίονα του παλιού λιμανιού, κοντά σε άφθονες και γάργαρες πηγές κι' ένα δάσος από αιωνόβια πλατάνια και χαριτωμένες ροδοδάφνες, υψώνονται ξανά πάλι, λίγοι πάλλευκοι από θάσιο μάρμαρο κίονες του Ιερού.
Δίπλα τους, το ανάκτορο, το τέμενος, το Αρσινόειο, ο οίκος των αφιερωμάτων, το Πτολεμάϊον, ο μέγας βωμός, το θέατρο, η κρήνη της Νίκης. Πάνωθέ τους, οι πύργοι των Γατελούζων, χοντροειδή κατασκευάσματα του Μεσαίωνα, έρχονται σε τρανταχτή αντίθεση με τη μαρμάρινη νταντέλλα απ’ τα λευκά περίτεχνα κιονόκρανα.
Υποπτεύεσαι το παλιό μεγαλείο κι' αντικρύζοντας τη σκουρογάλαζη θάλασσα πάνω απ’ τον λόφο, συλλογιέσαι πως και μόνο η αναζήτηση της αιτίας της γενέσεως του ανθρώπου, η προσπάθεια παρακολουθήσεως της πορείας του μετά τον θάνατο, η προσπάθεια ηθικοποιήσεώς του, και η πανανθρώπινη ιδεολογία της θρησκείας ήταν ένα μέγιστο επίτευγμα της ανθρώπινης σκέψης, εκφρασμένο 700 και πιότερα χρόνια πριν απ’ τον ερχομό του Θεού της αγάπης. Ήταν ένας πρόδρομος για την υποδοχή του. Δεν αναζητάς ιερέα, ξομολογιέσαι στον άνεμο που έρχεται απ’ το θρακικό πέλαγος τ' ανομήματά σου κι' αισθάνεσαι ήδη μυημένος στο Μέγα μυστήριο: τη μέθεξή σου στο Θείο.
Μια Μύηση στα Καβείρια Μυστήρια
H γνώση δεν αξίζει στα μάτια του Πλάτωνα αν δεν χορτάσει αυτή ολόκληρη ηψυχή. Αξίζει τότε περισσότερο από μια επιστήμη, γίνεται ένα άρωμα της ζωής. Είναι σ’ αυτή την περίπτωση ένας ανώτερος άνθρωπος μέσα στον άνθρωπο, εκείνος που η προσωπικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ασθενικό αντίγραφο. Σ’ αυτόν τον ίδιο άνθρωπο γεννιέται ένα ον που τον ξεπερνά· ο αρχέγονος και υπέροχος άνθρωπος. Σ’ αυτό ακριβώς οφείλεται, το ότι στη φιλοσοφία του Πλάτωνα ενσωματώνεται το μυστικό των Μυστηρίων. Ο εκκλησιαστικός πατέρας και συγγραφέας Ιππόλυτος μας δίνει το ακόλουθο χωρίο:
«Ιδού το μέγα μυστικό των ιερέων της Σαμοθράκης (που είναι οι φύλακες μιας λατρείας, ορισμένης, των Καβειρίων Μυστηρίων), μυστικό που δεν είναι επιτετραμμένο να αποκαλύψουν αλλά που το γνωρίζουν οι μυημένοι».
Ας ταξιδέψουμε λοιπόν κι εμείς για λίγο, περνώντας από τους Μυστηριακούς ναούς της Σαμοθράκης. Ας επιχειρήσουμε να γίνουμε παρατηρητές αλλά και σύντροφοι των υποψηφίων και των μυστών στο ιερό τους έργο, και ας πάρουμε το μερίδιο μας από αυτή τη θεία συμμετοχή στην τέλεση των Καβειρίων Μυστηρίων.
Είναι νύχτα και βρισκόμαστε καθισμένοι, σιωπηλοί σε μια κατασκότεινη παραλία της Παλαιάπολης. Εννιά μέρες και εννιά νύχτες καμία φωτιά δεν έχει ανάψει στο νησί. Όλοι περιμένουν την ιερή φλόγα που θα έρθει με πλοίο από τη Δήλο. Ο Καβειριάρχης επικαλείται τις δυνάμεις των Καβείρων, τις δυνάμεις των εσωτερικών πυρών, και ο λαός επαναλαμβάνει με ιαχές. Μακριά, στο βάθος του πελάγου, ένα μικρό φως όλο και μεγαλώνει, πλησιάζοντας προς την ακτή. Η ιερή φλόγα στέλνει την αντανάκλαση της στην ήρεμη θάλασσα.
Το πλοίο αράζει απαλά στο λιμάνι και ο ιεροφάντης παραλαμβάνει τη δάδα με το φως και μπαίνει επικεφαλής της πομπής που σχηματίζεται με προορισμό τα άδυτα του Ναού. Από αυτή τη δάδα θα αναφτεί το φως του βωμού στο Ναό, αλλά και όλες οι εστίες των σπιτιών. Η πομπή προχωράει αργά και με τελετουργική χάρη. Μπροστά ο Καβειριάρχης κρατώντας τη δάδα, πίσω τον ακολουθούν οι ιερείς, λίγο πιο πίσω ο υποψήφιος για μύηση και τέλος το πλήθος των κατοίκων του νησιού. Καθώς πλησιάζουν, η επιβλητική μορφή του Ναού προβάλλει στο φως της πανσελήνου.
Η πομπή σταματά πρώτα μπροστά σε μια κρήνη. Είναι η ώρα για τη σωματική κάθαρση. Μετά τον οδηγούν μπροστά από ένα στρογγυλό λάκκο σκεπασμένο με ένα ξύλινο κάλυμμα. Ο ιεροφάντης ανασύρει το κινητό σκέπαστρο και στο βάθος του εμφανίζεται ο ιερός Λίθος. Στα χέρια του υποψήφιου τοποθετούν τώρα μια κούπα με αγιασμένο νερό και εκείνος κάνοντας σπονδές πάνω σ’ αυτόν επικαλείται τη βοήθεια των μεγάλων Θεών στη δύσκολη δοκιμασία που ξεκινά. Σε λίγο θα αρχίσει η προετοιμασία για τον πρώτο βαθμό μύησης γι’ αυτό τον οδηγούν σε ένα μικρό δωμάτιο στα νότια του Ανακτόρου · την «Ιερή Οικία». Εδώ του φορούν πρώτα τη μαύρη χαρακτηριστική στολή που υποδηλώνει το σκοτάδι της άγνοιας που βρίσκεται ο μυούμενος. Μετά του δίνουν να κρατά το ιερό λυχνάρι με χαραγμένο επάνω του το μαγικό αρχικό γράμμα της λέξης Θεός και θάλασσα, το «Θ», που μέσα σε άλλους συμβολισμούς συμβολίζει την οριζόντια διάμετρο στον κύκλο σαν πρώτη εκδήλωση του Θείου.
Από εδώ ο μυούμενος έχοντας αναμμένο το λυχνάρι του από τη μία μόνο άκρη οδηγείται σιωπηλά και ρυθμικά στο Ανάκτορο από την ειδική πόρτα των υποψηφίων. Μπαίνοντας από άλλη είσοδο ήδη, μέσα στη μεγάλη αίθουσα βρίσκονται οι ανώτεροι και παλιοί μύστες· ανακτοτελεστές που καθισμένοι γύρο – γύρο σε πάγκους θα παρακολουθήσουν την τελετή. Εκεί μπροστά στην κεντρική είσοδο βρίσκεται το ξύλινο βάθρο όπου τελετουργικά ανεβαίνει και κάθεται ο υποψήφιος. Σε λίγο αρχίζουν γύρο του τελετουργικοί χοροί που είναι ικανοί να διώχνουν τα κακά πνεύματα.
Οι χοροί είναι κυκλικοί και γίνονται με τους ήχους μουσικής και μυστηριακών τραγουδιών. Μια γλυκιά ζάλη τον συνεπαίρνει και απελευθερωμένος από κακές επιρροές είναι έτοιμος για την επόμενη δοκιμασία.
Έτσι από μια ανηφορική δίοδο τον οδηγούν στη βόρεια αίθουσα όπου θα του αποκαλυφθούν τα μυστικά σύμβολα που πρέπει να ερμηνεύσει και θα γίνουν οι τελετουργικές αναπαραστάσεις. Εδώ ο μυσταγωγός μεταφέρει τον δόκιμο στον υπερβατικό κόσμο των πνευμάτων και των Θεών. Του εξηγούν ότι η ψυχή του ήταν πνεύμα που αποσπάσθηκε από τους Θεούς, μπερδεύτηκε στην ύλη και αποπλανήθηκε. Για να ξαναβρεί τον δρόμο της και να ξαναπάρει τη θέση της χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια.
Βλέπει μπροστά του σαν διαδικασία κάθαρσης να ξετυλίγεται το γνωστό μυητικό δράμα της αρπαγής της Αξιόκερσας – Περσεφόνης από τον Άδη – Αξιόκερσο και την αναζήτησή της από την μητέρα της Δήμητρα. Μαθαίνει να καταλαβαίνει τη βαθιά σημασία των συμβόλων του Πατέρα Ουρανού και της Μητέρας Γης όπως και των Ιθυφαλλικών αναπαραστάσεων του Ερμή – Κάδμιλου.
Ύστερα επιστρέφει από την αίθουσα του ανακτόρου στην «Ιερή Οικία». Εδώ του φορούν τον λευκό χιτώνα του μυημένου και του παραδίδουν ένα ντοκουμέντο που αποδεικνύει την εγγραφή του στον κατάλογο των μυστών που επίσης θα χαραχθεί στις στήλες του κτιρίου. Τώρα μπορεί να ανάψει το λυχνάρι του και από την άλλη άκρη, και τότε θα μπορεί να γίνει υποψήφιος στο δεύτερο βαθμό μύησης, την «Εποπτεία» και αφού ολοκληρωθεί κι αυτή θα το ανάψει και από το κέντρο, έτσι ώστε οι τρεις κάθετες φλόγες να σχηματίζουν ένα «Ε» πάνω στο επίπεδο του λυχναριού συμβολίζοντας τις τρεις βασικές εξελικτικές κατηγορίες των ανθρώπων. Η τελετή αυτή τελείται στο κτίριο που ονομάζεται «Ιερό» στα νότια του Ιερού χώρου, που στην πρόσοψη του ανάβουν πελώριοι πυρσοί.
Οι ιερείς παίρνουν θέσεις έξω από την αίθουσα και οδηγούν τον υποψήφιο μπροστά από τα σκαλιά του ναού όπου καίει ένας μεγάλος δαυλός. Ανεβαίνει σ’ ένα απ’ αυτά. Στο άλλο όρθιος και επιβλητικός βρίσκεται ο Κόης που αυστηρά του ζητά να εξομολογηθεί τις αμαρτίες του, να απαλλαγεί από το βάρος τους ώστε να μπορέσει να ακούσει το λόγο του Θεού. Ο δόκιμος με σταθερή και χαμηλή φωνή του αποκαλύπτει τα βασικότερα αμαρτήματα του και του ζητά τη μεσιτεία του για την απάλειψη τους.
Μετά τη συγχώρεση και τον εξαγνισμό του από τον ιερέα οδηγείτε μπροστά στον άξιο μυσταγωγό. Ήρθε η ώρα που θα σφραγίσει την υπόλοιπη ζωή του μυούμενου. Ο ιεροφάντης τον οδηγεί για να περάσει την πρώτη δοκιμασία, τη δοκιμασία της φωτιάς. Ένας στενόμακρος διάδρομος ξανοίγεται μπροστά του. Δεξιά και αριστερά κατά μήκος του, βρίσκονται φλεγόμενες στήλες και αυτός περνάει μόνος ανάμεσα μέχρι να φτάσει στην άλλη άκρη.
Η φωτιά θεωρείται ανέκαθεν σύμβολο εξαγνισμού καθώς και σύμβολο μια νέας αρχής για καινούργια ζωή. Τώρα έχοντας διαβεί το πύρινο πέρασμα, είναι έτοιμος να δεχθεί την κάθαρση του νερού. Λαμβάνει χώρα ένα τελετουργικό λουτρό εξαγνισμού. Το νερό είναι ένα άλλο στοιχείο που έχει περάσει στην καθημερινή συνείδηση της ανθρωπότητας σαν εσωτερικό καθαρτήριο σώματος και ψυχής.
Τώρα είναι έτοιμος να υποστεί τη μεγάλη δοκιμασία. Τον οδηγούν στο πίσω μέρος του κτιρίου για να δει με τα δικά του μάτια και να βιώσει μια ιερή και μυστικιστική αποκάλυψη, όπως δείχνει και η ίδια η λέξη «Εποπτεία» δηλαδή ανώτερη όραση. Κατά τη διάρκεια αυτού του δράματος ο μυούμενος συμπάσχει με τη θεότητα, ταυτίζεται μαζί της και έχει την εμπειρία της δράσης της.
Από αυτή τη στιγμή ο υποψήφιος είναι ο Κάδμιλος, ο άνθρωπος που φονεύεται από τα αδέρφια του και μεταφέρεται στον Κάτω Κόσμο. Έτσι οδηγείται στο Ιερό Σπήλαιο του Ναού, όπου πρέπει να μείνει απομονωμένος. Θα τον βοηθήσουν να γυρίσει πίσω τα ίδια τα αδέρφια του μετά από μέρες και με τη βοήθεια του Ερμή θα τον επαναφέρουν στη ζωή. Μα δεν είναι πια ο ίδιος.
Είναι ο αναγεννημένος Καδμίλος που γνωρίζει τον εαυτό του και επιστρέφει νικητής στον πάνω Κόσμο. Σε αυτό το σημείο ο μυσταγωγός μπαίνει στην αψίδα και ανεβαίνει πάνω στον Ιερό βράχο. Αποκαλύπτει και διδάσκει στον νέο Επόπτη τους μυστικούς τύπους και τα νέα σύμβολα του βαθμού του. Εκτελεί αόρατες τελετουργίες και συγχρόνως προσφέρει σπονδές στους Θεούς του Κάτω Κόσμου.
Μετά η κουστωδία των ιερέων μεταφέρει τον Επόπτη κάτω από την αψίδα και τον άμβωνα όπου καλυμμένη με ένα ξύλινο σκέπαστρο βρίσκεται η τελετουργική κρύπτη. Κατεβαίνει σιγά – σιγά στο εσωτερικό της ενώ συγχρόνως ακούει το ποδοβολητό του ιερού ζώου. Σε λίγο το χυμένο αίμα τον λούζει ολόκληρο και συνειδητοποιεί ότι ένα πραγματικό βάπτισμα αίματος και φωτιάς καθορίζει το νέο ξεκίνημά του.
Από εκεί τον μεταφέρουν θριαμβευτικά στον ιερό θρόνο που βρίσκεται μπροστά στην μυστηριακή φωτιά του Ναού. Τον στεφανώνουν με ένα κλαδί ελιάς και του φορούν μια πορφυρή ζώνη. Αυτά είναι τα σύμβολα της μύησης του. Έχει γίνει γνώστης των μυστηρίων της ζωής και του θανάτου. Μια καινούργια ζωή φωτίζεται μπροστά του, όπως η ιερή φλόγα φωτίζει όλο το νησί.
Ξημέρωνε η ενάτη μέρα και ο λαός περίμενε με αγωνία το άγγελμα της ανάστασης του Καδμίλου. Όταν ο αρχιερέας έβγαινε έξω με την αναμμένη λαμπάδα που κρατούσε, όλος ο λαός με δέος γονυπετούσε να ακούσει από τα χείλη του το άγγελμα της επιστροφής κοντά τους του προ ολίγων ημερών φονευμένου μύστη. ʺ Ήλθε ξανά κοντά μας η ζωή, το φως και η σοφία ʺ ανήγγειλε ο αρχιερέας. Τότε όλοι με ανακούφιση φώναζαν: ʺ Σε σένα έχουμε τις ελπίδες μας. Είσαι για μας ο ΑΛΑΘΗΤΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΜΑΣ.
Θα σε λατρεύουμε αιώνια ʺ. Έφτανε η ώρα της ανατολής του ανοιξιάτικου ήλιου και τα συγκεντρωθέντα πλήθη, περίμεναν να ενωθούν τα τέσσερα φώτα. Πρώτα οι τέσσερις ιεράρχες, οι αιώνιοι Κάβειροι. Ύστερα τα τέσσερα φώτα (Ήλιου, λαμπάδων, ψυχών και κάθε ΟΥΣΙΑΣ).
Οι τέσσερις κοσμικές αρχές που διευθύνουν τα έξω σύμπαντα. Μαζί ενώνονταν οι τέσσερις ΑΡΕΤΕΣ και θα συναποτελούσαν το μυστήριο της ΘΕΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. Τέλος ο ήλιος πρόβαλε στον ορίζοντα. Οι νέοι μύστες με τις κόκκινες ταινίες στα οσφύα συνοδεύονταν από τους τέσσερις αρχιερείς που είχαν την κόκκινη ταινία πάνω στο κεφάλι τους και κρέμονταν οι άκρες της πίσω στον τράχηλο τους. Η τελευταία λέξη ήταν: «ΑΙΩΝΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΣΕ ΛΑΤΡΕΥΟΥΜΕ»
Ας δούμε τις βασικές μυητικές διαδικασίες.
Υπάρχει περίοδος απόσυρσης και καθαρμού που κρατάει εννιά μερόνυχτα. Το 9 είναι ο αριθμός που αντιστοιχεί στη Σελήνη και η οποία με τη σειρά της και η οποία με τη σειρά της σχετίζεται με την κατώτερη φύση του ανθρώπου. Στο πέρας αυτής της περιόδου, έχει επιτευχθεί μια στοιχειώδης ευθυγράμμιση μεταξύ των κατωτέρων και των ανωτέρων όψεων. Τότε έρχεται το ιερό πλοίο με τη φλόγα από τη Δήλο, δηλαδή από τον τόπο του Ήλιου.
Είναι η στιγμή που μπορεί να κατέλθει ο Θείος Σπινθήρας του πνεύματος, τότε είναι που μπορεί να επικοινωνήσει ο άνθρωπος με τις ανώτερες όψεις του εαυτού του. Το φως έρχεται να σκορπίσει τα σκοτάδια της νύχτας, δηλαδή της κατώτερης φύσης και ο λαός του νησιού κάνει μια καινούργια αρχή πανηγυρίζοντας. Στην τελετή της μύησης, ο υποψήφιος πρέπει να δοκιμαστεί σκληρά, γιατί θα του αποκαλυφτούν βαθιά μυστήρια.
Ο Ιεροφάντης, αυτός που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε εσωτερικό οδηγό του ανθρώπου, τον καθοδηγεί για να περάσει τις καθαρτήριες δοκιμασίες. Η πρώτη είναι η διάβαση του πύρινου περάσματος, δηλαδή η κάθαρση μέσα από το στοιχείο της φωτιάς.
Από τα πιο υψηλά πνευματικά επίπεδα μέχρι τα πιο υλικά, η φωτιά θεωρείτο ανέκαθεν καθαρτήριο στοιχείο. Η πυρά είναι σύμβολο εξαγνισμού καθώς και σύμβολο μιας νέα αρχής για καινούργια ζωή. Χρησιμοποιήθηκε από τις περισσότερες, αν όχι όλες, μυστηριακές λατρείες του κόσμου. Οι αρχαίοι Πελασγοί συνήθιζαν να πηδάμε πάνω από αναμμένες φωτιές και να φωνάζουν “αφήνω πίσω τις αμαρτίες”.
Αυτό θυμίζει και τις σημερινές γιορτές του Άγιου Ιωάννη. Ο μύθος της θεάς Δήμητρας λέει πως όταν ήταν φιλοξενούμενη από το βασιλιά της Ελευσίνας, την περίοδο που έψαχνε τη Περσεφόνη, θέλησε να κάνει αθάνατο το παιδί του βασιλιά περνώντας το σώμα του πάνω από φωτιά.
Ο Απολλόδωρος επίσης λέει ότι συνηθιζόταν να περνάνε οι γονείς τα παιδιά τους πάνω από φωτιές για να τα εξαγνίσουν. Αυτή η εξαγνιστική όψη της φωτιάς διαστρεβλώθηκε από τους ιεροεξεταστές του Μεσαίωνα που τη χρησιμοποίησαν σαν κύριο μέσο εξόντωσης των “μάγων” και των “μαγισσών”, γιατί πίστευαν ότι έτσι απελευθερωνόταν η ψυχή από τις αμαρτίες.
Στην Ινδία είναι καθιερωμένο το κάψιμο του νεκρού σώματος για να απελευθερωθεί γρήγορα η εσωτερική ύπαρξη. Το ίδιο έκαναν και διάφορες φυλές ερυθροδέρμων της Αμερικής, για να πάνε οι ψυχές των νεκρών τους στα λιβάδια των ουρανών. Μα και στην εσωτερική διδασκαλία θεωρείται η πιο ορθή μέθοδος για την απελευθέρωση της Ατομικότητας, όπως αναφέρει και ο Δάσκαλος Θιβετανός.
Μετά από τη δοκιμασία της φωτιάς, ο υποψήφιος εξαγνίζεται με το στοιχείο του νερού, ακολουθώντας μια ιδιαίτερη τελετουργική διαδικασία. Το νερό είναι άλλο ένα στοιχείο που έχει περάσει στην καθημερινή συνείδηση της ανθρωπότητας σαν εσωτερικό καθαρτήριο. Πέρα από τον εσωτερικό καθαρμό του σώματος που προσφέρει, εξαγνίζει και τον εσωτερικό άνθρωπο, γιατί είναι στοιχείο που απορροφάει τις επιρροές εύκολα.
Όλες σχεδόν οι ελληνικές λατρείες είχαν καθιερώσει τον εξαγνισμό με το νερό, και στις περιόδους των μυστηρίων γέμιζαν τα ποτάμια από πιστούς, κάτι που γίνεται ακόμα και σήμερα στο ιερό ποτάμι των Ινδών, τον Γάγγη. Ας μη ξεχνάμε βέβαια ότι και ένα από τα βασικότερα χριστιανικά μυστήρια, η βάπτιση, είναι ουσιαστικά ο καθαρμός του ανθρώπου από το προπατορικό αμάρτημα.
Μετά τη δεύτερη κάθαρση, ο μυούμενος, που τώρα ενσαρκώνει το ρόλο του Καδμίλου, φονεύεται από τα αδέρφια του και μεταφέρεται στον Κάτω Κόσμο, συμβολικά στο σπήλαιο του Ναού. Εδώ έχουμε το συμβολικό θάνατο της προσωπικότητας, που θυμίζει το φόνο του Όσιρη από τον αδερφό του Σετ.
Είναι μια αλληγορική έκφραση του ταξιδιού του ανθρώπου στο θησαυροφυλάκιο της Εσωτερικής Ύπαρξης. Στον κόσμο που βρίσκονται θαμμένες όλες οι παλιές μνήμες του και εμπειρίες. Όλα τα απώτερα συναισθήματα και οι κρυμμένοι πόθοι τα χαμένα του ιδανικά. Εκεί ο υπό μύηση έρχεται σε επαφή με όλο αυτό τον κόσμο, με τον κόσμο που ψυχολογικά θα λέγαμε ότι αποτελεί το υποσυνείδητο του. Σύμφωνα με το μύθο, στον Κάτω Κόσμο ξαναβρίσκει τα αδέρφια του, τα οποία μάλιστα τον βοηθούν να απελευθερωθεί από το θάνατο και να επανέρθει στη ζωή σαν ένας αναστημένος ήρωας.
Τι κρύβεται πίσω από την ύπαρξη των αδερφών; Τι σημαίνουν οι πράξεις τους; Από τη μια σκοτώνουν τον Καδμίλο, ενώ από την άλλη τον βοηθούν να αναστηθεί. Αυτοί οι στενοί συγγενείς που σκοτώνουν και ανασταίνουν συνάμα, στην πραγματικότητα αποτελούν κάποιες όψεις του εαυτού του ίδιου του υπό μύηση. Στη συνειδητή του ζωή, το άτομο δεν έχει καταφέρει να εξισορροπήσει τις όψεις αυτές και να τις εναρμονίσει μέσα του.
Έτσι, η ανισορροπία γίνεται αιτία θανάτου της προσωπικότητας. Μπαίνοντας, όμως, στον κόσμο του υποσυνείδητου, η συσσωρευμένη γνώση που αποκτά τον φέρνει σε μια εξισορροπητική σχέση με τον εαυτό του. Γνωρίζει τον εαυτό του. Και από εκείνη τη στιγμή γίνεται κύριος όλων των όψεων του και επιστρέφει νικητής στον Πάνω Κόσμο. Παίρνει τη θέση του λοιπόν στο χώρο των μυημένων και του αποκαλύπτονται τα σύμβολα της μύησης: το κλαδί της ελιάς και η πορφυρή ζώνη.
Η ελιά είναι από τα ιερά δέντρα της θεάς Αθηνάς και συμβολίζει τον υγιή νου και την εξύψωση του σε υψηλές συνειδησιακές καταστάσεις που αγγίζουν τη θεία ύπαρξη. Η στέψη με κλάδο ελιάς, φανερώνει ότι το άτομο διαθέτει σύνεση, λογική, εγκράτεια και επιθυμία για πιο υψηλές καταστάσεις συνείδησης.
Η πορφυρή ζώνη υποδηλώνει ότι παρά την αναζήτηση του μυημένου για ανώτερες καταστάσεις ύπαρξης, δεν παύει ο ίδιος να βρίσκεται μέσα στον κόσμο της ύλης και πρέπει να δημιουργήσει ό,τι καλύτερο μπορεί σε αυτόν. Επιπρόσθετα, η πορφυρή ζώνη, συμβολίζει τη φλόγα της επιθυμίας του ατόμου για υπηρεσία και πρόσφορα στους συνανθρώπους του.
Όταν ο άνθρωπος επιστρέφει μυημένος πια στον Πάνω Κόσμο, ολόκληρο το νησί έχει φωτιστεί από το φως της φλόγας της Δήλου. Επιστρέφει, δηλαδή, στον κόσμο της συνείδησης που έχει φωτιστεί τώρα από το πνευματικό φως και που του προσφέρει μια αναγεννημένη ζωή γνώσης και Σοφίας.
Έτσι μπορούμε να αποδώσουμε εσωτερικά το κεντρικό τυπικό των Καβειρίων μυστηρίων. Από μια άλλη εσωτερική σκοπιά, τα μυστήρια αυτά σχετίζονται με τις στοιχειακές δυνάμεις της γης και της φωτιάς σε μια αρμονική λειτουργία. Δείχνουν το μόχθο που πρέπει να καταβληθεί για την επίτευξη αποτελεσμάτων είτε υλικών είτε πνευματικών. Επομένως μπορούμε να πούμε πως υπήρχαν τρεις βαθμοί μύησης στα Καβείρια.
Ο πρώτος αντιστοιχεί στο φόνο του Καδμίλου από τα αδέρφια του. Πρόκειται για το θάνατο της προσωπικότητας εξαιτίας της ανισορροπίας της.
Ο δεύτερος αντιστοιχεί στο πέρασμα στον Κάτω Κόσμο, όπου μεταφέρεται ο νεκρός Καδμίλος και εκεί ανακαλύπτει τις χαμένες όψεις του, το λησμονημένο του εαυτό.
Ο τρίτος και τελευταίος είναι η απελευθέρωση του, η ανάσταση και η σωτηρία του. Είναι το επίπεδο της αυτό-ανακάλυψης, όπου ο ήρωας, γνωρίζοντας τον εαυτό του, επανέρχεται στον υλικό κόσμο για να αρχίσει μια νέα δημιουργική ζωή.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου