Agamben: Γυμνή ζωή και βιοπολιτική κυριαρχία

Giorgio Agamben: (1942– )

Ζωή, Βίος και κυριαρχία: Τι είναι η γυμνή ζωή;

«Το θάρρος στο κόμμα. ‒Τα φτωχά πρόβατα
λένε στον οδηγό τους: “μόνο να πηγαίνεις
πάντα μπρος και σε μας δεν θα λείψει ποτέ το θάρρος
να σε ακολουθούμε”. Ο φτωχός όμως οδηγός
σκέφτεται μέσα του: μόνο να με ακολουθείτε πάντα και
σε μένα δεν θα λείψει ποτέ το θάρρος να σας οδηγώ».
(Νίτσε)

§1: Ο σύγχρονος Ιταλός φιλόσοφος G. Agamben σε όλο του σχεδόν το πολυδιάστατο έργο αναπτύσσει μοναδικά βαθυστόχαστους προβληματισμούς γύρω από την έννοια της ζωής. Επιχειρεί να την κατανοήσει όχι απλώς ως μια βιολογική έννοια, αλλά ως μια κατ’ εξοχήν πολιτική.

Προχωρεί έτσι σε μια φιλοσοφία της ζωής, εντελώς διαφορετική από τις παραδοσιακές προσεγγίσεις, όπως εκείνες του Σπινόζα, του Μπέρξον και άλλες βιταλιστικές συλλήψεις. Δεν θεωρεί επαρκείς τις καθιερωμένες αντιλήψεις περί της ζωής ως μιας ζωτικής δύναμης και κατάστασης, αλλά λαμβάνει ως βασικό σημείο αναφοράς του, από άποψη γενικής αρχής, θεμελιώδεις θέσεις του Αριστοτέλη περί ζωής, όπως έχουν διατυπωθεί στα Πολιτικά του, στο Περί Ψυχής, στα Ηθικά Νικομάχεια και αλλού. Σύμφωνα με τον Έλληνα φιλόσοφο, η απλή φυσική ζωή, το απλό γεγονός της ζωής, σχετίζεται αποκλειστικά με τη ζωή της αναπαραγωγής, με την περιοχή του οίκου, ενώ η ζωή της πόλης, δηλαδή η πολιτική ζωή, δεν ασχολείται απλώς με το ζῆν, αλλά με το εὖ ζῆν: η πολιτική ζωή δεν περιορίζεται στο απλώς ζην, αλλά συνυφαίνεται με το καλώς ζην. Δεν αποτελεί, επομένως, ένα επιμέρους ή υποδεέστερο τμήμα της ευρύτερης πολιτικής κοινότητας ή πολιτείας, αλλά είναι και οφείλει να είναι η αεικίνητη ζωτικότητα αυτής τούτης της πολιτείας.

§2: Η Αριστοτελική τούτη διάκριση αναγιγνώσκεται από τον Agamben ως διάκριση ανάμεσα στη ζωή, ήτοι τη βιολογική ζωή, και τον Βίο, δηλαδή την πολιτική ζωή. Η πρώτη μορφή ζωής ανήκει στην ιδιωτική σφαίρα, ενώ η δεύτερη στη δημόσια, στην πολιτική μορφή της ζωής. Ο Ιταλός φιλόσοφος αποφαίνεται διεισδυτικά πως η εν λόγω διάκριση αποτελεί το θεμελιακό στοιχείο, για να καθιδρυθεί η βιοπολιτική κυριαρχία, όπου η ζωή στην πολιτική μπορεί να υπάρχει μόνο μέσα από τον αποκλεισμό της. Παρακολουθώντας και τις σχετικές αναλύσεις του Foucault, σύμφωνα με τις οποίες η νεωτερική εποχή επιφυλάσσει εμπλοκή της φυσικής ζωής στους μηχανισμούς και στις υπολογιστικές συμπεριφορές της πολιτικής εξουσίας και ως εκ τούτου μετατροπή της πολιτικής σε βιοπολιτική, στρέφει το ερευνητικό του βλέμμα στα πιο χαρακτηριστικά πεδία της σύγχρονης βιοπολιτικής: στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, στην προοδευτική μετατόπιση της μαζικής δημοκρατίας σε καταστάσεις ή πολιτικές μορφές ολοκληρωτικού κράτους, στην πλήρη επικράτηση της ολοκληρωτικής εξουσίας με τη μορφή της κατάστασης εξαίρεσης, δηλαδή της κατάστασης έκτακτης ανάγκης.

§3: Η κατάσταση εξαίρεσης ανάγει σε πηγή του νόμου όχι τον ίδιο το Νόμο και το Δίκαιο, έστω κι αυτό το αστικό-σοσιαλιστικό και άδικο [=μη-δίκαιο] Δίκαιο, αλλά τον πάσης φύσεως και χρώματος Führer (=οδηγητή) Απόλυτη ισχύς του κράτους είναι ο λόγος του Führer. Στην παρούσα ιστορική φάση της ανθρώπινης ζωής ο Führer έχει ταυτιστεί κατά κύριο λόγο με τον Χίτλερ· όμως, αν ο τελευταίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα από τα αρχέτυπα, όπως εξίσου και ο Στάλιν, βίαιης και απόλυτης κυριαρχίας, τα έκτυπά τους τα συναντάμε και στις σύγχρονες μαζικοδημοκρατικές μορφές εξουσίας και δη σε εκείνες, που εκφράζει η απατηλή σοσιαλδημοκρατία και γενικότερα η καθεστωτική αριστερά. Κάτι παρόμοιο ισχύει κατά κόρο και στον Ελλαδικό χώρο: οι μεν δυνάμεις της αστικής φιλελεύθερης κυριαρχίας δείχνουν χωρίς ιδιαίτερες παραπλανήσεις το πολιτικό τους credo, ενώ τα «μαύρα κοράκια» του σημερινού αριστερού εξουσιασμού έχουν αναγάγει σε Λόγο Πολιτικού θεού τις αερολογίες των Führer τους. Μάλιστα ορισμένοι από τους πιο αγράμματους αρχηγίσκους [:Führer] αυτού του αριστερο-ολοκληρωτικού συνονθυλεύματος δεν διστάζει να μιλάει, σε ανύποπτες στιγμές, για μελλοντική κυβέρνηση έκτακτης ανάγκης, εγκαθιδρύοντας ανοικτά και αδιάντροπα πια την αδιαφάνεια της κατάστασης εξαίρεσης. Σύμφωνα με τον Agamben, με την κατάσταση εξαίρεσης συμβαίνει οι ανθρώπινες υπάρξεις να μεταποιούνται [=πολτοποιούνται] σε ένα είδος γυμνής ζωής, δηλαδή σε πολιτικά υποκείμενα, που εγκαθίσταται στο κέντρο της πολιτικής ως ζωντανά νεκρά σώματα χωρίς ιδιαίτερα δικαιώματα και λόγο δικαίου. Υποχρεωτικά κινούνται ανάμεσα στον λόγο του Führer τους και στη δικαιολόγηση της έκτακτης κατάστασης.

§4: Υπ’ αυτή την οπτική, το δουλικό αυτό σώμα, δηλαδή η γυμνή ζωή –που δεν βιώνεται ως αυθεντική, πλήρης νοήματος ζωή, αλλά παραμένει κάτι το ανάπηρο και νεκρό– είναι ένα βιοπολιτικό σώμα, που αναπνέει και ενεργεί υπό το ακόλουθο περίπου πλέγμα πολιτικών σχέσεων: ανώτατος άρχων είναι ο Führer. Αυτός είναι ο κανόνας και η φωνή του έθνους. Την ίδια στιγμή το εν λόγω βιοπολιτικό σώμα δεν παραμένει αδρανές, αλλά γίνεται κι αυτό, στην αναλογία του, κανόνας βασικά προς τα κάτω, δηλαδή για τους υπηκόους. Αποτελεί, με άλλα λόγια, τον κανόνα και την εφαρμογή του κανόνα, με το νόημα ότι είναι ο λόγος που αποφασίζει εκείνο, που επιβάλλει την εφαρμογή αυτού του κανόνα. Π.χ. οι Gauleiter της χιτλερικής Γερμανίας αποτελούσαν τον λόγο, τον ενδιάμεσο κανόνα, που αποφάσιζε το γεγονός, το οποίο με τη σειρά του ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας για να εφαρμοστεί ο κανόνας του Gauleiter ως κανόνας του Führer. Κάτι παρόμοιο, σε μια πιο αφανή μορφή, συμβαίνει και στο Ελλαδικό πολιτικό τοπίο με τα κατ’ ευφημισμό «προοδευτικο-αριστερά» μορφώματα, που δεν είναι πρωτίστως ειλικρινή με τον εαυτό τους, πόσο μάλλον με τους πολιτικούς τους αντιπάλους ή με τη γενικότερη κοινότητα των πολιτών, και τα οποία παράγουν ή αναπαράγουν κυνικά και ιδιαζόντως σχιζοφρενικά, τη βία του «σοσιαλ»-ολοκληρωτικού θεάματος, που ενσαρκώνει ο εκάστοτε σαλεμένος τους Φύρερ. Σύμφωνα με τον Ιταλό φιλόσοφο έχουμε να κάνουμε με ένα κράτος ‒ θέαμα, που δεν θεμελιώνεται σε κάποιο κοινωνικό συμβόλαιο, αλλά στη διάλυσή του, ενάντια στην οποία συγχρόνως στρέφεται. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή το θέαμα, ως τέτοιο, δηλαδή η προαναφερθείσα πολιτική που βιώνουμε, είναι η πιο ακραία μορφή απαλλοτρίωσης της κοινότητας. Έτσι, η γυμνή ζωή δεν είναι ούτε Ζωή ούτε Βίος παρά ένα αντι-ανθρώπινο είδος ζωής, που παράγεται, οσάκις η Ζωή [=βιολογική, φυσική ζωή] είναι χωρισμένη από το Βίο [=ηθική και πολιτική ζωή] και ο τελευταίος θέτει την πρώτη υπό αμφισβήτηση. Ως εκ τούτου, αυτό το αντι-ανθρώπινο είδος ζωής παρασιτεί στα όρια μιας ηθικο–πολιτικής ζωής, που δεν απεικονίζει τίποτε άλλο παρά μια φαντασμαγορική κενότητα.