Η αθηναϊκή δημοκρατία λειτούργησε αρκετά καλά ώστε να μπορέσει να διατηρήσει την ακεραιότητα του κράτους για πολλά χρόνια και να το υψώσει στην πρώτη γραμμή ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Αν και οι Αθηναίοι ποτέ δεν είχαν τον πιο ισχυρό στρατό στην Ελλάδα, υπήρξαν μακράν η κυρίαρχη ναυτική δύναμη για πολλά χρόνια. Κυριαρχούσαν επίσης στο εμπόριο, και στις τέχνες ήταν η πιο δημιουργική κοινωνία στην ανθρώπινη ιστορία - αναλογικά με τη γεωγραφική της έκταση. Στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την ποίηση -σε όλα - ήταν εκπληκτική. Και στην πεζογραφία, επίσης, οι Αθηναίοι ήταν κορυφαίοι, παράγοντας ιστορικούς και φιλοσόφους που το έργο τους ήταν μία δωρεά για όλους τους αιώνες.
Μετά την ήττα της από τη Σπάρτη το 404, η Αθήνα απέκτησε σύντομα πάλι ισχύ και έγινε μία υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη. Η πόλη ανέκτησε το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής και ναυτικής υπεροχής της, και παρέμεινε το πολιτισμικό κέντρο της Ελλάδας για αιώνες. Στο μεταξύ, η Σπάρτη βυθίστηκε στην ανυποληψία, μετά από μια γενιά ηγεμονίας. Δύο φορές κατά τη διάρκεια των πρώτων εκατό χρόνων της δημοκρατίας στην Αθήνα, ομάδες πλούσιων προσπαθούσαν να ανακτήσουν την εξουσία και να εγκαθιδρύσουν ολιγαρχικό πολίτευμα (μία φορά κατά τη διάρκεια του πολέμου με τη Σπάρτη και μία άλλη μετά από αυτή), αλλά και τις δύο φορές οι πολίτες επαναστάτησαν και επανέφεραν την αγαπημένη τους δημοκρατία. Και τότε, κατά τη διάρκεια της δεύτερης εκατονταετηρίδας, οι Αθηναίοι έσφιξαν τους χαλινούς της δημοκρατίας κι έκαναν την κυβέρνησή τους πιο περιεκτική και πιο αποτελεσματική. Μία από τις λαμπρές αρετές της Πρώτης Δημοκρατίας ήταν η ικανότητά της να μαθαίνει από τα λάθη της.
Γνωρίζουμε γιατί η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν τόσο ζωντανή και ισχυρή. Τα εργαλεία της λειτουργούσαν ομαλά τις περισσότερες φορές, και δεν επέτρεπαν σε ιδιαίτερα συμφέροντα να αποκτήσουν υπερβολική ισχύ. Οι πλούσιοι παραπονούνταν ότι στη δημοκρατία οι φτωχοί μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την αριθμητική υπεροχή τους για να κατοχυρώσουν τα συμφέροντά τους. Αλλά στο σύνολό του το αθηναϊκό πολίτευμα φαίνεται ότι εξυπηρετούσε το κοινό καλό. Το χρήμα είχε ελάχιστους τρόπους επιρροής στην αρχαία Αθήνα. Οι οικογενειακοί δεσμοί ήταν κάπως χρήσιμοι, και οι αριστοκράτες φαίνεται ότι εκλέγονταν εύκολα στα ανώτατα αξιώματα, στην πρώτη φάση της δημοκρατίας. Αλλά γενικά, ένας πολιτικός έπρεπε να κάνει μόνο ένα πράγμα για να πετύχει: να πείσει τον λαό να δεχτεί τις συμβουλές του. Οι περισσότεροι Αθηναίοι πολίτες ήταν απόλυτα πιστοί στο ιδανικό της δημοκρατίας - ελεύθερη, αρμονική, έννομη, με οδηγό τον δημόσιο διάλογο των μορφωμένων πολιτών. Ήξεραν ότι δεν υπήρχε καλύτερο πολίτευμα.
Η σκοτεινή πλευρά της δημοκρατίας
Οφείλω να γράψω αυτό το τμήμα του άρθρου για λόγους εντιμότητας, αλλά η λογική σας πρέπει να σας κάνει να το δείτε με επιφύλαξη. Όποιος τονίζει έντονα τα ελαττώματα της αθηναϊκής δημοκρατίας εντάσσεται αυτόχρημα στη χορεία των αντιδημοκρατικών που σπίλωσαν την ιδέα της δημοκρατίας με αυτά τα παραδείγματα για πολλούς αιώνες. Υπονόμευσαν έτσι την πρόοδο της ελευθερίας και διέπραξαν ένα λάθος στη λογική σκέψη. Η ad hominem (κατά του προσώπου) πλάνη σημαίνει ότι μια ιδέα απορρίπτεται εξαιτίας και μόνο του χαρακτήρα του ανθρώπου που την υποστηρίζει. Σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να την ονομάσουμε ad urbem (κατά της πόλης) πλάνη: απορρίπτουμε δηλαδή τις ιδέες της Αθήνας εξαιτίας της κακής συμπεριφοράς των Αθηναίων. Οι ιδέες θα πρέπει να κρίνονται μόνο από την αξία τους.
Το να αγνοήσουμε, ωστόσο, αυτό το τμήμα της ιστορίας, θα ήταν κι αυτό επιζήμιο. Όποιος ακολουθεί το δρόμο της δημοκρατίας θα πρέπει να έχει οξεία επίγνωση των ηθικών κινδύνων που ελλοχεύουν. Έτσι θα παραθέσουμε εδώ έναν κατάλογο των λαθών της αθηναϊκής δημοκρατίας. Καθώς εξετάζετε τη λίστα, να έχετε στο νου σας τα πολλά μειονεκτήματα των σύγχρονων δημοκρατιών, αλλά μην ξεχνάτε πόσο φρικτές ήταν οι άλλες λύσεις.
Όπως κάθε πολίτευμα, έτσι και το πολίτευμα της Αθήνας έκανε περισσότερο από ένα λάθη, και περισσότερες από μία φορές. Κάποια λάθη δεν οφείλονταν στη δημοκρατία καθαυτή, αλλά σε παράγοντες που επηρεάζουν κάθε πολιτικό εγχείρημα. Οι πιέσεις του πολέμου, ο φόβος για τους εχθρούς και οι φιλοδοξίες των ισχυρών ανδρών μπορεί να οδηγήσουν οποιοδήποτε πολίτευμα σε λάθος πορεία. Το ίδιο ισχύει και για τις οικονομικές ή τις εμπορικές πιέσεις. Αυτά είναι γνωστά σε όλους μας. Ορισμένοι παράγοντες στην ιστορία της Αθήνας αποτελούσαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού εκείνης της εποχής: ήταν ένας πολιτισμός βίαιων και συνεχών εχθροπραξιών· επίσης, η οικονομία τους παρήγε πλούτο από την εκμετάλλευση των δούλων, και ο δημόσιος βίος απέκλειε τις γυναίκες. Αυτά ήταν τα λάθη της αρχαίας Ελλάδας. Η Αθήνα δεν έκανε πόλεμο, δεν είχε δούλους ή δεν κρατούσε τις γυναίκες μέσα στο σπίτι επειδή οι άνδρες πολίτες απολάμβαναν το αγαθό της δημοκρατίας. Η Αθήνα είχε έναν ασυνήθιστο αριθμό δούλων γιατί ήταν τυχερή να έχει ορυχεία μετάλλου, και αυτά ήταν μία από τις βασικές πηγές του αθηναϊκού πλούτου. Είναι αλήθεια ότι η δουλεία στα ορυχεία ήταν απάνθρωπη. Αλλά ακόμη και αν το πολίτευμα της Αθήνας ήταν αριστοκρατικό, δεν θα έστελναν λιγότερους δούλους στα ορυχεία, ούτε θα είχαν πεθάνει λιγότεροι δούλοι. Στον αρχαίο κόσμο οι εργασίες στα ορυχεία γίνονταν κυρίως από δούλους.
Παρ’ όλα αυτά, οι Αθηναίοι είχαν επίγνωση. Οι ιδέες από τις οποίες διαπνέονταν τους επέτρεπαν να αναγνωρίσουν ότι η πρακτική της δουλείας ήταν άδικη, και αυτές οι ιδέες αναπτύχθηκαν στη συνείδηση του κοινού μαζί με την ανάπτυξη των δημοκρατικών πρακτικών. Ορισμένοι Αθηναίοι εξέφρασαν πράγματι τις αμφιβολίες τους αλλά το έκαναν με επιφύλαξη, χωρίς ποτέ να περάσουν τη γραμμή που χωρίζει τη θεωρία από την πράξη. Όσον αφορά τις γυναίκες, οι Αθηναίοι που εξέτασαν το ζήτημα, είδαν ότι ήταν παράλογο να αποκλείονται οι γυναίκες από τον δημόσιο βίο. Ωστόσο, άλλο είναι να βλέπει κανείς ότι οι κοινωνικές του πρακτικές είναι παράλογες κι άλλο το να συζητά πώς αυτές οι πρακτικές θα μπορούσαν πράγματι να αλλάξουν, όταν είναι τόσο βαθιά ριζωμένες στον πολιτισμό όπου εντάσσονται. Σκεφτείτε πόσο δύσκολο ήταν στις ΗΠΑ: η ιδέα ότι η δουλεία ήταν λάθος διαδόθηκε πλατιά μετά την επανάσταση, αλλά η δουλεία δεν μπορούσε να περιοριστεί μέχρι να συμβούν κάποιες άλλες μεγάλες αλλαγές - μεταβολές στην οικονομία, τη μετανάστευση, επέκταση στα δυτικά, και ένας αιματηρός πόλεμος. Οι ιδέες έχουν μία ορισμένη δύναμη· μας βοηθούν να θέτουμε στόχους για μεταρρυθμίσεις. Μας θυμίζουν τα λάθη μας. Αλλά οι αλλαγές πραγματοποιούνται δύσκολα.
Στα ελαττώματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και τις βαναυσότητες του πολέμου. Οι Αθηναίοι διέπραξαν πολλές βιαιότητες προκειμένου να υπερασπιστούν την ηγεμονία τους. Για τον πόλεμο, όπως για τους δούλους και για τις γυναίκες, ορισμένοι Αθηναίοι ήξεραν τι είναι σωστό. Αναμφίβολα, άλλοι Αθηναίοι δικαιολογούσαν τη συμπεριφορά τους επικαλούμενοι τις επιταγές της ηγεμονίας. Αλλά αυτή η δικαιολογία δεν διατυπωνόταν καλή τη πίστει. Οι Αθηναίοι δεν ήταν αναγκασμένοι να φέρονται όπως φέρονταν στον πόλεμο. Πρέπει να κατηγορήσουμε τη δημοκρατία για τα εγκλήματα της ηγεμονίας; Ναι, κατά μία έννοια, γιατί η δημοκρατία ήταν που διέπραττε αυτά τα εγκλήματα. Αλλά κρίνοντας από αυτά που έκαναν οι άλλες πόλεις εκείνη την εποχή, είναι βέβαιο ότι η Αθήνα θα ήταν το ίδιο βίαιη αν το πολίτευμά της ήταν ολιγαρχικό, αν και ίσως θα ασκούσε βία σε διαφορετικούς ανθρώπους.
Ορισμένα λάθη των Αθηναίων μπορεί να αποδοθούν στην ιδιαίτερη μορφή της δημοκρατίας που είχαν. Η Εκκλησία είχε πολύ μεγάλη εξουσία στην πρώιμη φάση της δημοκρατίας, και αυτή η εξουσία μερικές φορές την οδηγούσε σε παρεκτροπές. Σε μια περίπτωση, η Εκκλησία καταπάτησε το νόμο (στη μαζική δίκη των στρατηγών στις Αργινούσες). Εκτός από αυτό, η Εκκλησία και τα λαϊκά δικαστήρια δημιουργούσαν φόβο στην παλιά αριστοκρατία, με την απειλή μηνύσεων και οστρακισμού, έτσι ώστε ένα υπόγειο ρεύμα διχόνοιας συνέχιζε να υπονομεύει το κράτος. Η σύνθεση της Εκκλησίας αποτελούνταν συχνά από διαφορετικές ομάδες πολιτών σε διαφορετικές μέρες, με αποτέλεσμα μερικές φορές να αλλάζει πολύ γρήγορα τις αποφάσεις της. Ήταν άστατη, και γι’ αυτό συχνά ο τρόπος που διοικούσε δεν ήταν συνεπής.
Εντωμεταξύ, οι στρατηγοί δρούσαν συνεχώς υπό το φόβο ότι η Εκκλησία θα στρεφόταν εναντίον τους, με αποτέλεσμα να παίρνουν υπερβολικά επιφυλακτικές αποφάσεις στο πεδίο της μάχης. Το πολύτιμο δικαίωμα των Αθηναίων να μιλάνε στην Εκκλησία έδινε εξουσία σε κάποιους ικανούς ομιλητές οι οποίοι όμως δεν ήταν εκλεγμένοι- ως αποτέλεσμα, αποκτούσαν εξουσία χωρίς να έχουν ευθύνες. Τέτοιοι άνδρες, γνωστοί ως δημαγωγοί, φαίνεται ότι παραπλάνησαν την Εκκλησία σε ορισμένες περιπτώσεις. Όσον αφορά το δικαστικό σύστημα, η ευκολία με την οποία οι απλοί πολίτες μπορούσαν να καταθέσουν αγωγές δημιουργούσε νευρικότητα σε πολύ κόσμο, και αυτό έδινε την ευκαιρία σε ασυνείδητους χαρακτήρες, γνωστούς ως συκοφάντες, να εκβιάζουν τους πλούσιους απειλώντας τους με μηνύσεις. Αυτά, λοιπόν, όσον αφορά τα λάθη που οφείλονταν στα ελαττώματα του συστήματος.
Κάποια άλλα λάθη οφείλονταν στη στενότητα της σκέψης. Οι Αθηναίοι κατανοούσαν την αξία της ελευθερίας και της ομόνοιας για τη δική τους πόλη, συχνά όμως έδιναν την εντύπωση ότι ξεχνούσαν αυτές τις αξίες όταν διοικούσαν την αυτοκρατορία τους. Μισούσαν την τυραννία, και όμως, διοικούσαν την αυτοκρατορία τους τυραννικά. Το αποτέλεσμα ήταν να διαιρέσουν την Ελλάδα σε αντιμαχόμενες παρατάξεις, οδηγώντας σε ένα είδος εμφύλιου πολέμου που δίχασε όλη την Ελλάδα εναντίον του ίδιου του εαυτού της.
Σ’ αυτό το ζήτημα, η Αθήνα θα έπρεπε να είχε ενεργήσει καλύτερα. Αν η Αθήνα λειτουργούσε ως αξιόπιστος ηγέτης των ελληνικών κρατών -και όχι ως ωμός ιμπεριαλιστής- μπορεί να είχε δημιουργήσει μία ένωση που θα έσωζε την Ελλάδα. Η Πρώτη Δημοκρατία απέτυχε στη διακρατική πολιτική - δεν μπόρεσε να ηγηθεί, δεν μπόρεσε να συνεργαστεί, δεν μπόρεσε να αναπτύξει τους υπερκρατικούς θεσμούς που θα έκαναν τα ελληνικά κράτη αρκετά ισχυρά ώστε να μπορέσουν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, και δεν μπόρεσε να κάνει τις απαραίτητες οικονομικές θυσίες για την άμυνα της Ελλάδας κατά του εχθρού από το Βορρά. Τίποτε δεν μπορούσε να σταματήσει τον Μέγα Αλέξανδρο, όπου κι αν πήγαινε με τον στρατό του. Αλλά είναι πιθανόν -απλώς πιθανόν- ότι μια ενωμένη Ελλάδα με ηγέτη -όχι τύραννο- την Αθήνα θα μπορούσε να είχε ανακόψει την απειλή του Μακεδόνα.
Οι Αθηναίοι είχαν κερδίσει τη συμπάθεια σχεδόν όλων των ελληνικών πόλεων λόγω της άμυνάς τους εναντίον των Περσών. Αλλά στην πρώτη περίοδο της δημοκρατίας, η Αθήνα χαράμισε αυτή την καλή διάθεση σε ιδιοτελή εγχειρήματα. Υποκύπτοντας στους πειρασμούς της τυραννικής εξουσίας, η πρώτη πόλη της Ελλάδας έχασε τη μεγαλύτερη ευκαιρία να γίνει ηγέτης όλων των Ελλήνων υπερασπιζόμενη τις παραδοσιακές τους ελευθερίες.
Η θλιβερή αλήθεια είναι ότι οι Αθηναίοι ήταν σε θέση να το αντιληφθούν και θα έπρεπε να είχαν καταλάβει ότι η τυραννία στο ευρύτερο πεδίο των εξωτερικών υποθέσεων θα θρυμμάτιζε την ενότητα των Ελλήνων. Ήξεραν επίσης ότι η ελευθερία απαιτεί τη διάθεση να θυσιαστείς. Ήταν πρόθυμοι να κάνουν θυσίες στον πόλεμο με την Περσία, και ξανά στον πόλεμο με τη Σπάρτη, αλλά όταν έφτασαν να απειλούνται από τη Μακεδονία, φάνηκε ότι είχαν χάσει τη βούληση να παίρνουν δύσκολες αποφάσεις.
Τα λάθη της Αθήνας αποτελούν μία τραγική ειρωνεία. Οι Αθηναίοι είχαν τις ιδέες που απαιτούνταν. Μπορούσαν να καταλάβουν -και πολλοί από αυτούς πράγματι κατάλαβαν- τα λάθη τους. Πάνω στην έξαψη των καθημερινών αποφάσεων, στους κινδύνους του πολέμου, και με τον πειρασμό των μεγάλων κερδών από τις εκστρατείες στο εξωτερικό, οι Αθηναίοι συνέχιζαν να λησμονούν τις δικές τους ιδέες - τις ιδέες που επρόκειτο να γίνουν η μεγάλη τους δωρεά στις επόμενες γενιές.
Αλλά οι Αθηναίοι δεν έχασαν ποτέ τελείως τη δημοκρατική τους συνείδηση. Θυμόνταν πάντοτε τους στόχους που προσπαθούσαν να πετύχουν, κι έτσι, ύστερα από δύσκολους καιρούς, προσπαθούσαν πάλι να φέρουν το σύστημά τους εγγύτερα στο ιδεώδες. Και μετά τη βίαιη πτώση της δημοκρατίας τους, συνέχισαν τις προσπάθειες για την αναβίωσή της. Οι μεγάλες ιδέες δύσκολα πεθαίνουν. Αν μάθαμε κάτι από την ιστορία της Αθήνας, αυτό είναι το εξής: να μην ξεχνάμε ποτέ τα ιδανικά που διαπνέουν τη δημοκρατία.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου