Ζεν

Γύρω στον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα, η ινδική σκέψη, με τη μορφή του Βουδισμού, ήρθε σ’ επαφή με το κινεζικό πνεύμα. Η πραγματιστική όψη της κινεζικής νοοτροπίας ανταποκρίθηκε στο μήνυμα του Βουδισμού, απομονώνοντας απ’ αυτόν μόνο τα πρακτικά του διδάγματα και συστηματοποιώντας τα σ’ ένα ιδιαίτερο είδος πνευματικής ιδεολογίας, που πήρε το όνομα Τσαν. Συνήθως, η λέξη αυτή μεταφράζεται σαν «διαλογισμός». Γύρω στο 1200 μ.Χ. η φιλοσοφία Τσαν μεταφέρθηκε στην Ιαπωνία, και συνέχισε ν’ αναπτύσσεται μέχρι τις μέρες μας με το όνομα Ζεν.

Έτσι το Ζεν αποτελεί ένα μοναδικό μίγμα φιλοσοφικών ιδεών και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών νοοτροπιών, που προέρχονται από τρείς διαφορετικούς πολιτισμούς. Πρόκειται για ένα τρόπο ζωής τυπικά ιαπωνικό, που δεν παύει να διατηρεί μέσα του το μυστικισμό της Ινδίας, την αγάπη του Ταοϊσμού για τη φύση, και την πραγματιστική σκέψη του Κομφουκιανισμού.

Παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, όμως, το Ζεν παραμένει στην ουσία του βουδιστικό, εφόσον στόχος του είναι αυτός που καθόρισε ο Βούδας, μ’ άλλα λόγια η «φώτιση», που στην ορολογία του Ζεν ονομάζεται σατόρι. Η μοναδικότητα του Ζεν έγκειται στο γεγονός πως συγκεντρώνει την προσοχή του αποκλειστικά στη «φώτιση» και δεν ασχολείται με άλλα επιμέρους θέματα και ερμηνείες … Το Ζεν δεν έχει ούτε διδασκαλία, ούτε φιλοσοφία. Δεν διαθέτει «πιστεύω» ούτε δόγματα. Υποστηρίζει πως ο γνήσιος πνευματικός του χαρακτήρας θεμελιώνεται ακριβώς στην απόλυτη ελευθερία του νου. Να μια τετράστιχη περιγραφή του Ζεν:

-Ιδιαίτερος τρόπος μετάδοσης, χωρίς κείμενα.
-Χωρίς καμία βάση πάνω στις λέξεις και τα γράμματα.
-Άμεση μετάδοση κατευθείαν στον ανθρώπινο νου.
-Πίστη για την ικανότητα του καθενός να γίνει Βούδας.

Το ιδανικό του Ζεν είναι να ζει κανείς τη ζωή του αυθόρμητα και φυσικά. Όταν ζήτησαν κάποτε από τον Πο Τσανγκ να καθορίσει το Ζεν, εκείνος απάντησε: «Να τρως όταν πεινάς και να κοιμάσαι όταν είσαι κουρασμένος». Όπως όλα στο Ζεν, έτσι και το νόημα της παραπάνω φράσης μοιάζει εύκολο, ενώ στην πραγματικότητα είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Το ν’ αποκτήσει κανείς την αρχική του παιδική φυσικότητα απαιτεί ιδιαίτερη εξάσκηση, και το αποτέλεσμα θεωρείται σαν ένας μεγάλος πνευματικός θρίαμβος. Ένας περίφημος αφορισμός του Ζεν λέει:

Πριν μελετήσεις το Ζεν, τα βουνά είναι βουνά και τα ποτάμια
ποτάμια. Όταν αρχίζεις να μελετάς το Ζεν, τα βουνά δεν είναι
πια βουνά, κι ούτε τα ποτάμια ποτάμια. Αλλά όταν
αποκτήσεις τη φώτιση, τα βουνά ξαναγίνονται βουνά και
τα ποτάμια ποτάμια.

Στη σύγχρονη Ιαπωνία υπάρχουν δύο κύριες σχολές του Ζεν. Οι διαφορές τους βρίσκονται μόνο στη μέθοδο διδασκαλίας και οι δύο σχολές δίνουν μεγάλη σημασία στο ζαζέν, τον καθιστό διαλογισμό. Η σωστή στάση κι η σωστή αναπνοή είναι τα δύο βασικά στοιχεία της διαλογιστικής αυτής μορφής, που πρέπει να μάθει από την αρχή κάθε σπουδαστής του Ζεν.

Η άποψη του Ζεν πως η «φώτιση» εκδηλώνεται από μόνη της μέσα στην καθημερινή ζωή είχε σαν αποτέλεσμα να επηρεάσει έντονα κάθε εκδήλωση του παραδοσιακού τρόπου ζωής της Ιαπωνίας. Και η επίδραση αυτή δεν περιορίζεται μόνο στο χώρο της τέχνης, στην ζωγραφική, την καλλιγραφία, του σχεδιασμού των κήπων κ.τ.λ., αλλά επεκτείνεται στις τελετουργικές δραστηριότητες, όπως το σερβίρισμα του τσαγιού και η τακτοποίηση των λουλουδιών σ’ ένα βάζο, για να καταλήξει στις πολεμικές τέχνες, όπως η τοξοβολία, η ξιφασκία και το τζούντο. Κάθε μία από τις παραπάνω δραστηριότητες ονομάζεται Ντο, που είναι η ιαπωνική μετάφραση του Τάο και αναγνωρίζεται σαν ένας από τους πολλούς «δρόμους» που οδηγούν στη φώτιση. Όλες αυτές οι τέχνες είναι εκφράσεις του αυθορμητισμού, της απλότητας και της καθολικής συμμετοχής του νου στη δεδομένη πράξη, που προσδιορίζουν ταυτόχρονα τον τρόπο ζωής του Ζεν. Όλες τους απαιτούν μια τεχνική τελειότητα, αλλά η αυτοπραγμάτωση έρχεται όταν η τεχνική παύει να είναι συνειδητή και ολοκληρώνεται αυθόρμητα, υπακούοντας στις ορμές του ασυνειδήτου, σαν «μια τέχνη δίχως τέχνη».