Οι αναφορές του Επίκτητου στην θρησκεία

Οι αναγνώστες του Επίκτητου δεν γίνεται να μην προσέξουν τις συχνές του αναφορές στη θρησκεία. Ο Δίας αναφέρεται περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, με εξαίρεση τον Σωκράτη. Για να καταλάβετε καλύτερα τον ρόλο που έχει ο Δίας στον στωικισμό, σκεφθείτε έναν υποψήφιο μαθητή στη σχολή του Επίκτητου. Εάν το άτομο αυτό ρωτούσε τι πρέπει να κάνει κανείς για να εφαρμόσει πρακτικά τον στωικισμό, ο Επίκτητος ίσως να του περιέγραφε τις διάφορες τεχνικές που κήρυτταν οι Στωικοί. Εάν ο υποψήφιος μαθητής ρωτούσε γιατί έπρεπε να εφαρμόζει αυτές τις τεχνικές, ο Επίκτητος μπορεί να απαντούσε ότι έτσι θα είχε τη δυνατότητα να κατακτήσει τη γαλήνη.

Όλα καλά έως εδώ: υποθέστε όμως ότι αυτός ο μαθητής είχε υπόψη και άλλες σχολές φιλοσοφίας και αναρωτιόταν γιατί η σχολή του Επίκτητου να ήταν καλύτερη από εκείνες. Υποθέστε, πιο συγκεκριμένα, ότι αυτός ο μαθητής ρωτούσε τον Επίκτητο τι λόγους είχε να πιστεύει πως οι τεχνικές που προωθούσαν οι Στωικοί θα του έδιναν όντως τη δυνατότητα να κατακτήσει την ψυχική γαλήνη. Απαντώντας σε αυτή την ερώτηση, ο Επίκτητος θα ξεκινούσε μιλώντας για τον Δία.

Μας δημιούργησε θα έλεγε στον μαθητή, ο Δίας. Κι ο μαθητής του, το πιο πιθανό είναι ότι θα δεχόταν αυτό τον ισχυρισμό, στον βαθμό που ο αθεϊσμός φαίνεται πως σπάνιζε στην αρχαία Ρώμη. (Αλλά και πάλι, αυτό που εννοούσε ο Επίκτητος , όταν αναφερόταν στον Δία, μάλλον διέφερε από αυτό που εννοούσαν οι περισσότεροι Ρωμαίοι. Συγκεκριμένα , ο Επίκτητος πιθανότατα ταύτιζε τον Δία με τη Φύση.) Ο Επίκτητος θα συνέχιζε εξηγώντας ότι ο Δίας μάς έχει πλάσει διαφορετικούς από τα άλλα ζώα υπό μια σημαντική έννοια: Είμαστε έλλογοι, όπως και οι θεοί. Συνεπώς, είμαστε ένα περίεργο υβρίδιο, μισοί ζώα και μισοί θεοί.

Ο Δίας, ως γνωστόν, είναι ένας θεός συμπονετικός, αγαθός και γεμάτος αγάπη, και μας δημιούργησε έχοντας τις καλύτερες προθέσεις για μας. Δυστυχώς, όμως, φαίνεται ότι δεν ήταν παντοδύναμος κι έτσι, όταν μας δημιουργούσε, υπήρχαν όρια σε όσα μπορούσε να κάνει. Στις Διατριβές του, ο Επίκτητος φαντάζεται ότι συζητά με τον Δία και στον διάλογο αυτόν ο Δίας εξηγεί το αδιέξοδό του με τα ακόλουθα λόγια: «Επίκτητε, εάν ήταν δυνατό, θα είχα κάνει και το ευτελές σου σώμα και την ασήμαντη περιουσία σου ελεύθερα και ανεμπόδιστα. Επειδή όμως αυτό δεν μπόρεσα να το κάνω, σου δώσαμε κάτι δικό μας, αυτή τη δύναμη της επιλογής και της αποτροπής, της επιθυμίας και της απόρριψης.» Προσθέτει ότι, εάν ο Επίκτητος μάθει να χρησιμοποιεί κατάλληλα αυτή την ικανότητα, δεν θα νιώσει ποτέ απελπισία ή δυσαρέσκεια.

Με άλλα λόγια, θα διατηρεί τη γαλήνη του ακόμα και χαρά θα βιώνει- παρά τα χτυπήματα που μπορεί να του επιφέρει η Μοίρα. Αλλού στις Διατριβές, ο Επίκτητος λέει ότι, ακόμα και αν ο Δίας μπορούσε να μας είχε πλάσει ελεύθερους και ανεμπόδιστους, θα επέλεγε να μην το κάνει. Ο Επίκτητος πλάθει μια εικόνα του Δία σαν προπονητή: «Οι δυσκολίες είναι που αναδεικνύουν τους ανθρώπους. Όταν λοιπόν προκύψει μια δυσκολία, θυμήσου ότι ο θεός , σαν ένας προπονητής , σε έχει βάλει να παλέψεις με κάποιον σκληροτράχηλο νέο.» Γιατί να το κάνει αυτό; Για να σε σκληραγωγήσει και να σε ενδυναμώσει, ώστε να μπορέσεις να γίνεις «Ολυμπιονίκης»: με άλλα λόγια, για να ζήσεις την καλύτερη δυνατή ζωή. Παρεμπιπτόντως, και ο Σενέκας είχε μια παρόμοια θεωρία: Ο θεός, έλεγε, “δεν φτιάχνει κακομαθημένα κατοικίδια από καλούς ανθρώπους τους περνά από δοκιμασίες, τους σκληραγωγεί και τους καθιστά ικανούς να τον υπηρετήσουν.” Συγκεκριμένα, οι αντιξοότητες που αντιμετωπίζουμε μετρούν ως «απλή εξάσκηση» και «αυτά τα πράγματα που όλοι μας μπροστά τους ριγούμε και τρέμουμε είναι για το καλό εκείνων στους οποίους έχουν ενσκήψει».

Έπειτα, ο Επίκτητος θα έλεγε στον υποψήφιο μαθητή ότι, εάν θέλει να ζήσει μια καλή ζωή, πρέπει να αναλογιστεί τη φύση του και τον σκοπό για τον οποίο τον δημιούργησε ο θεός και να ζήσει σύμφωνα με αυτόν. Πρέπει, όπως το θέτει ο Ζήνωνας, να ζήσει σύμφωνα με τη φύση. Ο άνθρωπος που ζει έτσι δεν επιδιώκει απλώς την ευχαρίστηση, όπως θα έκανε ένα ζώο αντίθετα, θα χρησιμοποιήσει την έλλογη ικανότητά του για να στοχαστεί πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη. Τότε, θα ανακαλύψει τον λόγο για τον οποίο δημιουργηθήκαμε όλοι και τον ρόλο που παίζουμε στο κοσμικό σχέδιο. Θα συνειδητοποιήσει ότι, για να ζει μια καλή ζωή, πρέπει να επιτελεί σωστά τη λειτουργία των ανθρώπινων όντων, τον σκοπό για την εκπλήρωση του οποίου τον έχει σχεδιάσει ο Δίας. Κι έτσι θα επιδιώξει την αρετή, με την αρχαία σημασία της λέξης, που σημαίνει ότι θα προσπαθήσει σκληρά να γίνει ένα εξαιρετικό ανθρώπινο ον. Θα καταλήξει να συνειδητοποιήσει επίσης, ότι εάν ζει σε συμφωνία με τη φύση, θα ανταμειφθεί με τη γαλήνη που μας έχει υποσχεθεί ο Δίας.

Αυτή η εξήγηση μπορεί να ικανοποιούσε τους ανθρώπους την εποχή του Επίκτητου, αλλά μάλλον είναι άτοπη σήμερα , αφού σχεδόν κανείς δεν πιστεύει στην ύπαρξη του Δία και πολλοί δεν πιστεύουν ότι είμαστε δημιουργήματα κάποιου θείου όντος που ήθελε το καλύτερο για μας. Πολλοί αναγνώστες, επομένως, σε αυτό το σημείο θα σκεφτούν: Εάν πρέπει να πιστεύω στον Δία και στη θεία δημιουργία για να εφαρμόσω τον στωικισμό, τότε δεν έχω πιθανότητες επιτυχίας». Όμως, οι αναγνώστες πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι είναι απολύτως εφικτό να εφαρμόσει κανείς τον στωικισμό -και, συγκεκριμένα, να επιστρατεύσει Στωικές στρατηγικές για να κατακτήσει τη γαλήνη-χωρίς να πιστεύει στον Δία ή, ακόμα, στη θεία δημιουργία.

Επίκτητος, Οδηγός για την καλή ζωή