Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος

Κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ., η Αθήνα εξελίχθηκε σε μια πλούσια πόλη-κράτος και, κάτω από την ηγεσία του Περικλή (445-429 π.Χ.), μπήκε σε μια Χρυσή Εποχή πνεύματος και πολιτισμού. Αυτό το γεγονός προσέλκυσε ανθρώπους από κάθε γωνιά της Ελλάδας και όσοι γνώριζαν τους νόμους, και μπορούσαν να τους ερμηνεύσουν σωστά, είχαν την ευκαιρία να αποκομίσουν πλούσια οφέλη. Γενικά, η διακυβέρνηση της πόλης γινόταν βάσει δημοκρατικών αρχών και ενός καθιερωμένου νομικού συστήματος. Στα δικαστήρια, οι κατηγορούμενοι ήταν υποχρεωμένοι να υπερασπίζονται οι ίδιοι τον εαυτό τους και, καθώς δεν υπήρχαν συνήγοροι, σύντομα δημιουργήθηκε μια επίσημα αναγνωρισμένη τάξη συμβούλων. Ένας από αυτούς ήταν και ο Πρωταγόρας.

Τα πάντα είναι σχετικά

Ο Πρωταγόρας δίδασκε νομικά και ρητορική επί πληρωμή. Αν και οι διδασκαλίες του αφορούσαν κυρίως πρακτικά ζητήματα (την επιχειρηματολογία που θα επέτρεπε στους πελάτες του να κερδίσουν μια αστική δίκη και όχι να αποδείξουν μια άποψη), εντούτοις διέκρινε τις φιλοσοφικές συνέπειες αυτών που δίδασκε. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, κάθε θέση έχει δύο πλευρές, οι οποίες μπορεί να είναι εξίσου έγκυρες. Ισχυρίζεται ότι μπορεί να ισχυροποιήσει μια αδύνατη θέση αποδεικνύοντας, όχι την αξία των επιχειρημάτων του υποστηρικτή της, αλλά την πειστικότητά του. Έτσι, αναγνωρίζει ότι η πεποίθηση είναι υποκειμενική και ότι το μέτρο της αξίας της είναι εκείνος που την υποστηρίζει. Αυτό το είδος συλλογιστικής, που συνηθιζόταν στο δίκαιο και την πολιτική εκείνη την εποχή, ήταν νέο στη φιλοσοφία, θέτοντας τον άνθρωπο στο κέντρο της, αυτή η συλλογιστική συνέχιζε την παράδοση του αποκλεισμού της θρησκείας από τη φιλοσοφική συζήτηση και μετατόπιζε το φιλοσοφικό ενδιαφέρον από την κατανόηση της φύσης του σύμπαντος στην εξέταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται κυρίως για πρακτικά ερωτήματα. Οι φιλοσοφικές εικασίες σχετικά με την ουσία του σύμπαντος ή την ύπαρξη των θεών δεν έχουν νόημα για τον Πρωταγόρα, καθώς πιστεύει ότι αυτά τα ζητήματα είναι ακατάληπτα.

Το βασικό συμπέρασμα που απορρέει από το ρητό «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» είναι ότι οι πεποιθήσεις είναι υποκειμενικές και σχετικές.

Αυτό οδηγεί τον Πρωταγόρα να απορρίψει την ύπαρξη απόλυτων ορισμών για την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, και την αρετή. Ισχυρίζεται ότι αυτό πού θεωρεί ορθό ένας άνθρωπος μπορεί να θεωρείται εσφαλμένο από κάποιον άλλον. Αυτός ο σχετικισμός ισχύει επίσης για τις ηθικές αρχές, για παράδειγμα ως προς το τι είναι δίκαιο και τι είναι άδικο. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, τίποτα δεν είναι εγγενώς καλό. Λέμε ότι κάτι είναι ηθικό, ή δίκαιο, μόνο επειδή κάποιος άνθρωπος ή η κοινωνία το θεωρεί ως τέτοιο. Ο Πρωταγόρας ήταν ο σημαντικότερος δάσκαλος νομικής και ρητορικής της ομάδας των σοφιστών (από τη λέξη σοφία). Ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας περιφρονούσαν τους σοφιστές και τους θεωρούσαν απλώς ως ρήτορες, αλλά με την εμφάνιση του Πρωταγόρα συντελέστηκε ένα σημαντικό βήμα της ηθικής προς την άποψη ότι τίποτα δεν είναι απόλυτο και πως όλες οι κρίσεις -και οι ηθικές- είναι υποκειμενικές.

Ο Πρωταγόρας

Ο Πρωταγόρας γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης, αλλά ταξίδεψε πολύ ως περιοδεύων δάσκαλος. Κάποια στιγμή της ζωής του πήγε στην Αθήνα, όπου έγινε σύμβουλος του ηγέτη της πόλης-κράτους, του Περικλή, ο οποίος το 444 π.Χ. του ανέθεσε να συντάξει το σύνταγμα της αποικίας των Θούριων. Ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής, και λέγεται ότι δικάστηκε για αθεΐα και πως τα βιβλία του κάηκαν δημόσια.

Από τα έργα του Πρωταγόρα σώζονται μόνο ορισμένα αποσπάσματα, αλλά ο Πλάτωνας στους διαλόγους του εξετάζει τις απόψεις του διεξοδικά. Πιστεύεται ότι ο Πρωταγόρας έζησε μέχρι την ηλικία των 70 ετών, αλλά η ακριβής ηλικία και ο τόπος θανάτου του είναι άγνωστα.