Σύμφωνα με τον Γκράμσι, δεν υπάρχουν γενικώς ευνοϊκές καταστάσεις για την πολιτική δράση ενός συλλογικού υποκειμένου, μιας οργανωμένης πολιτικής δύναμης· ακόμα και σε περιόδους οικονομικής κρίσης και ακραίας φτώχειας, τα γεγονότα δεν παράγονται «μηχανικά». Σε μια μελέτη του για τον Μακιαβέλι διαβάζουμε: «Μπορούμε να αποκλείσουμε ότι οι άμεσες οικονομικές κρίσεις από μόνες τους παράγουν βασικά γεγονότα. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να δημιουργήσουν ένα έδαφος πιο ευνοϊκό για τη διάδοση ορισμένων τρόπων σκέψης για την τοποθέτηση και λύση των ζητημάτων που συνδέονται με όλη την παραπέρα εξέλιξη της κρατικής ζωής.» Αυτό που ενδιαφέρει τον Γκράμσι είναι η δυνατότητα της πολιτικής παρέμβασης των κοινωνικών ομάδων στο κοινωνικό γίγνεσθαι, η δράση της οργανωμένης βούλησης των ανθρώπων. Οι πολιτικές αναλύσεις και οι πολιτικές προβλέψεις δεν είναι αυτοσκοπός, αποκτούν τη σημασία τους μόνο αν χρησιμεύουν στο να «δικαιώσουν μια πρακτική δραστηριότητα, μια «πρωτοβουλία της θέλησης.»
Το αποφασιστικό στοιχείο κάθε κοινωνικής κατάστασης είναι η «μόνιμα οργανωμένη δύναμη, έτοιμη από καιρό να επέμβει»· μόνο με αυτή την προϋπόθεση μια ιστορική περίοδος ή μια συγκυρία είναι «ευνοϊκή» για την πολιτική δράση, όπως την αντιλαμβάνεται ο Γκράμσι: ως πολύπλευρη εκδήλωση της οργανωμένης βούλησης των «υποτελών τάξεων» ν’ αλλάξουν τον κόσμο. Σ’ ένα κείμενο του με τίτλο «Πρόβλεψη και προοπτική» γράφει τα εξής: «Είναι βέβαιο ότι προβλέπω σημαίνει μονάχα βλέπω καλά το παρόν και το παρελθόν σαν κίνηση: βλέπω καλά, δηλαδή διακρίνω με ακρίβεια τα βασικά και μόνιμα στοιχεία της διαδικασίας. Άλλα είναι παράλογο να σκεφτούμε μιά πρόβλεψη καθαρά αντικειμενική. Όποιος κάνει την πρόβλεψη, στην πραγματικότητα έχει ένα πρόγραμμα πού θέλει να το κάνει να θριαμβεύσει και η πρόβλεψη είναι ακριβώς στοιχείο αυτού του θριάμβου.»
Για τον Γκράμσι, η «πραγματικότητα», δεν είναι απλώς «φυσική», αλλά προκύπτει όταν εφαρμόζεται η ανθρώπινη «βούληση» και το «πάθος» για την πολιτική: «Αυτό δε σημαίνει ότι η πρόβλεψη πρέπει πάντα να είναι αυθαίρετη και αδικαιολόγητη ή με καθαρή σκοπιμότητα. Μπορούμε μάλιστα να πούμε ότι μονάχα στο βαθμό που η αντικειμενική πλευρά της πρόβλεψης συνδέεται μ’ ένα πρόγραμμα, αποκτάει αυτή η πλευρά αντικειμενικότητα: 1) διότι μονάχα το πάθος οξύνει το νου και συνεργεί στο να κάνει πιο καθαρή τη διαίσθηση 2) διότι, εφόσον ή πραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα μιας εφαρμογής της ανθρώπινης θέλησης στην κοινωνία των πραγμάτων (του μηχανικού στη μηχανή) το να κάνουμε αφαίρεση κάθε βουλητικού στοιχείου ή να υπολογίζουμε την επέμβαση των θελήσεων των άλλων σα στοιχείο αντικειμενικό του γενικού παιγνιδιού ακρωτηριάζει την ίδια την πραγματικότητα. Μόνον όποιος θέλει έντονα, προσδιορίζει τα αναγκαία στοιχεία για την πραγματοποίηση της θέλησης του.»
Αξίζει να σημειώσουμε, ότι οι αναλύσεις του, στο βαθμό που προσεγγίζουν επιστημονικά ορισμένα κοινωνικά φαινόμενα, δεν έχουν συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο ή πρόσημο· ο Ιταλός στοχαστής, όπως και ο Μακιαβέλι άλλωστε, δίνει τις έννοιες και τα εργαλεία, δείχνει ποιους πρακτικούς και θεωρητικούς δρόμους μπορεί ν’ ακολουθήσει κάποιος, εφόσον θέλει να πετύχει συγκεκριμένους στόχους, να είναι αποτελεσματικός στην «πράξη»· με αυτή την έννοια λ.χ. όσα γράφονται περί «ιδεολογικής ηγεμονίας» αναφέρονται και στην ηγεμονία των «κυρίαρχων τάξεων». Η επαναστατικότητα του Γκράμσι, και του Μακιαβέλι, πηγάζει από το στοιχείο της «αποκάλυψης»: η πολιτική θεωρία και η «φιλοσοφία της πράξης», όπως τις διατύπωσε ο Γκράμσι, εντάσσονται σ’ ένα σχέδιο αλλαγής των πραγμάτων του κόσμου προς μια επιθυμητή κατεύθυνση· όπως είναι γνωστό από την ιστορία, τέτοιες αξιώσεις ισχύος προβάλλονται από πολλές κοινωνικές ομάδες ταυτόχρονα, στον ένα ή τον άλλο βαθμό· ωστόσο, αφού σε γενικές γραμμές οι διευθύνουσες ή άρχουσες τάξεις «ξέρουν» από τα γενοφάσκια τους την «επιστήμη» και την «τέχνη» της πολιτικής, η δημόσια αποκάλυψη αυτών των μυστικών ωφελεί τις υποτελείς τάξεις και τον ενδεχόμενο πολιτικό τους αγώνα για ριζικούς μετασχηματισμούς της κοινωνίας.
Μπορούμε να θεωρήσουμε δεδομένο, ότι οι κοινωνίες αλλάζουν, ακόμα κι αν δε συμφωνούμε ως προς τις κινητήριες δυνάμεις των αλλαγών· κατά την εκτίμησή μου, αν και είναι «μαρξιστής», ο Γκράμσι δεν δέχεται το γραμμικό ή εξελικτικό σχήμα στην ερμηνεία ιστορίας. Το δίλημμα λ.χ. «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» έχει νομίζω το εννοιολογικό αντίστοιχό του στο «παράδεισος» ή «κόλαση» και δεν πρόκειται για φιλολογική σύμπτωση: για όποιον θέλει να δει καθαρά, οι ομοιότητες μιας πολιτικής ιδεολογίας με τη θρησκεία ως δομή, δεν περιορίζονται στις τελεολογικές ή μεσσιανικές αντιλήψεις. (Ως τελεολογία εννοούμε εδώ οποιαδήποτε φιλοσοφική θεωρία, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος, τα όντα και τα φαινόμενα έχουν μια προκαθορισμένη σκοπιμότητα). Στοιχεία όπως η «πίστη», οι «μάρτυρες», οι «ήρωες», τα σχεδόν ιερά «κείμενα», τα «πάθη», η αίσθηση της μακράς ιστορικής συνέχειας κλπ., ασφαλώς δεν περιορίζονται στις θρησκείες. Με άλλα λόγια, ένα πολιτικό πρόγραμμα ή ένα «κόμμα» μιλάει ούτως ή άλλως σε «μυθική» γλώσσα, εφόσον στον πυρήνα του βρίσκεται πάντοτε ένα στοιχείο «μεταφυσικό».
Σε ένα κριτικό κείμενο για τον «οικονομισμό» διαβάζουμε: «Το ότι η απόρριψη, από άποψη αρχής των συμβιβασμών, συνδέεται στενά με τον οικονομισμό είναι καθαρό, εφόσον η αντίληψη πάνω στην οποία θεμελιώνεται αυτή η απόρριψη δεν μπορεί να είναι άλλη από την ακλόνητη πεποίθηση ότι υπάρχουν για την ιστορική εξέλιξη, αντικειμενικοί νόμοι του ίδιου χαρακτήρα με τους φυσικούς νόμους, με επιπλέον την πίστη σε μιά μοιρολατρική τελεολογία που έχει παρόμοιο χαρακτήρα με τη θρησκευτική τελεολογία: αφού οι ευνοϊκές συνθήκες πρόκειται μοιραία να πραγματοποιηθούν και από αυτές να καθοριστούν, κατά τρόπο λιγάκι μυστηριώδη, γεγονότα παλιγγενεσίας, προκύπτει όχι μόνο το άχρηστο αλλά και το βλαβερό κάθε βουλητικής πρωτοβουλίας που τείνει να προετοιμάσει αυτές τις καταστάσεις σύμφωνα μ’ ένα σχέδιο.»
Τα προηγούμενα φαίνονται και από τις προβλέψεις που κάνουν οι λεγόμενοι «αμερόληπτοι»: «είναι γεμάτες από νωθρότητα, λεπτές μικρολογίες, συμπερασματικές κομψότητες». Μόνον όποιος προβλέπει έχοντας παράλληλα ένα πρόγραμμα «πραγματοποίησης» και δράσης μπορεί να κρατηθεί στο ουσιώδες, στα στοιχεία εκείνα της πραγματικότητας που επιδέχονται κατεύθυνση ή παρέκκλιση· μόνον τέτοια στοιχεία είναι «προβλέψιμα». Είναι λάθος, λέει ο Γκράμσι, «να θεωρείται γενικά ότι κάθε πράξη πρόβλεψης προϋποθέτει τον προσδιορισμό νόμων κανονικότητας», όπως συμβαίνει στις φυσικές επιστήμες: «Αλλά επειδή οι νόμοι αυτοί δεν υπάρχουν με την απόλυτη και μηχανική έννοια που υποτίθεται, δεν παίρνονται υπόψη οι θελήσεις των άλλων και δεν “προβλέπεται” η εφαρμογή τους. Γι αυτό οικοδομούνται πάνω σε μια υπόθεση αυθαίρετη και όχι πάνω στην πραγματικότητα.»
Η μορφή του «πολιτικού κόμματος», όπως την ορίζει ο Γκράμσι, συμπεριλαμβάνει τόσο τα κόμματα των «κυβερνωμένων» όσο κι εκείνα των «κυβερνώντων»· «κόμμα» είναι και μια εφημερίδα, ένα περιοδικό, η Εκκλησία, ένας σύλλογος, μια θρησκεία κλπ., εφόσον επηρεάζουν τη βούληση και την ιδεολογία των ανθρώπων· αυτό συμβαίνει επειδή αποδεδειγμένα μπορούν να παρακινήσουν τους ανθρώπους να πράξουν μ’ έναν ορισμένο τρόπο ή και να τους οδηγήσουν σε αδράνεια. Σύμφωνα με τον Γκράμσι, «τα ιδεολογικά μαζικά γεγονότα βρίσκονται πάντοτε σε καθυστέρηση σε σχέση με τα οικονομικά μαζικά φαινόμενα και γι’ αυτό σε ορισμένες στιγμές η αυτόματη παρόρμηση που οφείλεται στον οικονομικό παράγοντα καθυστερεί, παρεμποδίζεται ή συντρίβεται στιγμιαία από παραδοσιακά ιδεολογικά στοιχεία.»
Καμιά αντίληψη για τον κόσμο δεν μπορεί να έχει από μόνη της μια «ανωτερότητα στην πρόβλεψη»· εντούτοις, οποιαδήποτε πρόβλεψη, εκ των πραγμάτων, συνδέεται με μια ορισμένη κοσμοαντίληψη και «το αν αυτή είναι μια ασυναρτησία αυθαίρετων ενεργειών της σκέψης ή ένα αυστηρό και με αλληλουχία όραμα δεν είναι χωρίς σημασία.» Όπως και να έχουν τα πράγματα, οποιαδήποτε πρόβλεψη αποκτά τη σημασία της «στο μυαλό αυτού που την κάνει και της δίνει ζωή με την ισχυρή του θέληση.»
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου