Σφάλμα της εκ των υστέρων γνώσης

Το 1986, ο Karl Teigen, που σήμερα εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Όσλο, πραγματοποίησε μια μελέτη στην οποία ζήτησε από φοιτητές να αξιολογήσουν κάποιες παροιμίες. Όταν οι συμμετέχοντες είχαν μπροστά τους ρήσεις, όπως «Όποιος βιάζεται σκοντάφτει», είχαν την τάση να συμφωνούν με ~ λαϊκή σοφία. Εσείς τι θα λέγατε; Συμφωνείτε ότι όταν βιαζόμαστε κάνουμε λάθη και τελικά χάνουμε χρόνο; Μπορείτε εκ  πείρας να θυμηθείτε περιπτώσεις όπου κάτι τέτοιο επαληθεύτηκε;

 

Τι θα λέγατε όμως για την παροιμία «Το γοργόν και χάριν έχει»; Κι αυτό σωστό δεν ακούγεται; Τελικά τι από τα δύο “ισχύει;

 

Στη μελέτη του Teigen οι περισσότεροι φοιτητές συμφωνήσαν με όλες τις παροιμίες που τους έδειξε, και μετά ξανά συμφώνησαν όταν τους διάβασε παροιμίες που ουσιαστικά υποδήλωναν το αντίθετο. Όταν τους ζήτησε να αξιολογήσουν τη  φράση «Η αγάπη είναι πιο δυνατή από τον φόβο», οι περισσότεροι συμφώνησαν. Όταν τους έδειξε το ανάποδο: Ο φόβος είναι πιο δυνατός από την αγάπη», και πάλι συμφωνήσαν.

Ο Teigen προσπαθούσε να δείξει πως αυτό που θεωρούμε κοινή λογική συνήθως δεν είναι. Πολλές φορές, όταν οι φοιτητές, οι δημοσιογράφοι ή οποιοσδήποτε από εμάς μαθαίνει τα αποτελέσματα μιας έρευνας, αποδέχεται τα πορίσματα και λέει: «Ναι, σιγά το νέο.» Ο Teigen έδειξε ότι αυτό ήταν απλώς το σφάλμα της εκ των υστέρων γνώσης εν δράσει.

 

Πάντα σκεπτόμαστε το παρελθόν μας και αναλογιζόμαστε ποιοι ήμασταν τότε, ανασκευάζοντας διαρκώς την ιστορία της ζωής μας προκειμένου να ταιριάζει καλύτερα με αυτό που είμαστε σήμερα.
 

Από τότε που ζούσαμε στη ζούγκλα και τις σαβάνες νιώθαμε την ανάγκη να βάζουμε σε τάξη το μυαλό μας για να πλοηγούμαστε στον κόσμο. Τα μπερδεμένα μυαλά σάστιζαν και τότε τα σώματα που είχαν υπό τον έλεγχό τους γίνονταν βορά για άγρια θηρία. Αφού μάθουμε από τα λάθη μας ή αντικαταστήσουμε την κακή πληροφορία με την καλή, δεν έχει νόημα να συντηρούμε τα άχρηστα στοιχεία, κι έτσι τα σβήνουμε. Αυτή η διαγραφή των παλιών, εσφαλμένων πεποιθήσεων, μας εξασφαλίζει ένα καθαρό μυαλό.
 

Ναι, πράγματι, λέμε ψέματα στον εαυτό μας, αλλά είναι για καλό σκοπό. Χρησιμοποιούμε όλα όσα γνωρίζουμε για ένα θέμα, όλες τις πληροφορίες που μπορούμε να ανακαλέσουμε επί τόπου, και συγκροτούμε ένα νοητικό μοντέλο.

 

Λίγο πριν από την αναχώρηση του προέδρου Νίξον για την Κίνα, ένας ερευνητής ρώτησε κάποιους ανθρώπους αν πιθανολογούσαν πώς κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θα συνέβαιναν συγκεκριμένα πράγματα. Στη συνέχεια, όταν ο πρόεδρος είχε επιστρέφει, γνωρίζοντας πλέον την πραγματική έκβαση των γεγονότων, oι ίδιοι άνθρωποι θυμόντουσαν πως ήταν πολύ πιο ακριβείς στις προβλέψεις τους απ’ ό,τι είχαν υπάρξει στην πραγματικότητα.

 

Το ίδιο έγινε και με ανθρώπους που πίστευαν ότι ήταν πιθανό άλλο ένα τρομοκρατικό χτύπημα μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Όταν δεν συνέβη άλλο χτύπημα, αυτοί οι άνθρωποι θυμόντουσαν πως είχαν προβλέψει πολύ μικρότερες πιθανότητες για το ενδεχόμενο νέου χτυπήματος.

 

Το σφάλμα της εκ των υστέρων γνώσης είναι στενός συγγενής, ευρετικής της διαθεσιμότητας. Έχουμε την τάση να πιστεύουμε πως κάποιες φορτισμένες, συναισθηματικά ειδήσεις στην τηλεόραση είναι πολύ πιο αντιπροσωπευτικές της πραγματικότητας απ’ ό,τι είναι. Αν δείτε πολλές επιθέσεις καρχαριών στις ειδήσεις, σκέπτεστε πως, οι καρχαρίες έχουν ξεφύγει», ενώ αυτό που θα έπρεπε να σκεφθείτε είναι πως «πως, τα κανάλια προβάλλουν πολλές επιθέσεις καρχαριών».

 

Η ευρετική της διαθεσιμότητας είναι η τάση μας να παίρνουμε αποφάσεις και να σκεφτόμαστε με βάση τις πληροφορίες που έχουμε πρόχειρες, ενώ αγνοούμε όλες, τις άλλες πληροφορίες που ενδεχομένως να υπάρχουν εκεί έξω. Το ίδιο πράγμα κάνουμε και με το σφάλμα της εκ των υστέρων  γνώσης, με το να σκεπτόμαστε και να παίρνουμε αποφάσεις- βασιζόμενοι σε αυτό που γνωρίζουμε τώρα, και όχι σε αυτό  που γνωρίζαμε κάποτε.

 

Η αναγνώριση αυτής της τάσης που έχουμε μπορεί να μας , εξοπλίσει με έναν υγιή σκεπτικισμό όταν οι πολιτικοί και οι επιχειρηματίες μιλούν για αποφάσεις του παρελθόντος. Επίσης, να την έχετε υπ’ όψιν την επόμενη φορά που θα εμπλακείτε σε μια διαδικτυακή διαφωνία ή σε μια διαφωνία με τη σχέση σας ο άλλος πιστεύει πράγματι ότι ποτέ δεν έσφαλε, το ίδιο και εσείς.