(τάξις, dispositio)
Ο λόγος όπου το περιεχόμενο, οι σκέψεις, τα αποδεικτικά μέσα δεν διατάσσονται με κάποια λογική μοιάζει με πορεία μέσα στο σκοτάδι: η επίτευξη του στόχου θα είναι τυχαία, ενώ είναι πιο πιθανό ότι ο στόχος δεν θα επιτευχθεί. Όταν λοιπόν ο ομιλητής βρει τα αποδεικτικά μέσα, θα πρέπει να τα σταθμίσει και αναλόγως να τα τοποθετήσει στον λόγο του αρθρώνοντας τα μέρη της ομιλίας με τον πιο αποτελεσματικό, δηλαδή πειστικό, τρόπο. Αυτό είναι το δεύτερο έργο του ρήτορα, το έργο της τάξεως (dispositio).
Έχουμε γενικά δύο τύπους διάταξης του υλικού στον λόγο: τη φυσική (ordo naturalis) και την τεχνητή (ordo artificialis). H διάκριση επαναφέρει το ζήτημα του ταλέντου και της τέχνης όπως και της σχέσης αυτών των δύο μεταξύ τους. Ο Κικέρωνας, που αναγνωρίζει ότι η τέχνη γεννήθηκε μέσα από τη ρητορεία και όχι η ρητορεία από την τέχνη, πιστεύει παράλληλα στην αξία των κανόνων που έφεραν μια τάξη στα πράγματα, όπως και στη σημασία της εξάσκησης, προκειμένου να αναπτυχθεί η φυσική προδιάθεση. Αν όμως η τέχνη παρατηρεί και συστηματοποιεί τη φύση, ώστε το αποτέλεσμα της ανθρώπινης προσπάθειας να είναι το μέγιστο δυνατό, είναι η φύση του λόγου που επιβάλλει καταρχάς μια συγκεκριμένη διάταξη των τμημάτων του. Σύμφωνα με αυτή στην αρχή έχουμε μια εισαγωγή του ακροατή στο θέμα, στη συνέχεια την προσπάθεια να του αποδείξουμε τη θέση μας, προβάλλοντάς τη και ανασκευάζοντας τη θέση του αντιπάλου, ενώ στο τέλος ερχόμαστε στον επίλογο, στο κλείσιμο του λόγου (Κικέρων, De oratore 2.307). Οποιαδήποτε ανατροπή αυτής της φυσικής διάταξης, που θα οφείλεται στην εκτίμηση του ομιλητή ότι έτσι ο λόγος του θα γίνει πιο πειστικός, σημαίνει εφαρμογή μιας τεχνητής διάταξης.
Υπάρχουν εξάλλου διάφοροι τύποι διάταξης του υλικού, ανάλογα με το ποιός ακριβώς είναι ο επιδιωκόμενος στόχος του ρήτορα ή ποιά είναι η φύση του θέματος ή ποιό είναι το είδος του κειμένου που συνθέτουμε. Αν, για παράδειγμα, το θέμα αποτελείται από δύο αντίθετα μεταξύ τους τμήματα η θέση και η αντίθεση αναπτύσσονται ισομερώς. Μάλιστα η υποστήριξή τους θα πρέπει να είναι σύντομη, για να μην είναι κουραστική. Μπορεί εξάλλου για τη διάταξη του υλικού να εφαρμοστεί η βασική δομή ότι μετά τη θέση ακολουθεί κάθε φορά η αντίθεση. Ο λόγος μπορεί άλλωστε να παρουσιάζει τριμερή δομή (πρόλογος - ανάπτυξη (με τα μέρη της) - επίλογος), τετραμερή διάταξη (όταν το ίδιο το κύριο μέρος παρουσιάζει αντιθετική δομή), πενταμερή διάταξη (το κύριο μέρος αναπτύσσεται σαν ένα είδος ανεξάρτητου λόγου, με πρόλογο, κύριο θέμα, επίλογο), πολυμερή διάταξη (εδώ επιδιώκεται πληρότητα ως προς τις πληροφορίες, ενώ βεβαίως παραλείπονται τα επουσιώδη στοιχεία ή αυτά που έχουν ελάχιστη αποδεικτική αξία). Σε κάθε περίπτωση η ενδελεχής πραγμάτευση δυσχεραίνει την παρακολούθηση του λόγου (και γενικά οποιουδήποτε κειμένου) από το κοινό. Ωστόσο, σε σχέση με την ένταξη πληροφοριών παίζει πάντοτε καθοριστικό ρόλο ο στόχος της παρουσίασης και το είδος κειμένου που έχει επιλεγεί. Από αυτή την άποψη μια λεπτομερής επιστημονική μονογραφία θέτει άλλες αξιώσεις από ένα λογοτεχνικό κείμενο, έναν λόγο, μια έκθεση ή ένα δοκίμιο.
Γενικά για τη διάταξη του λόγου ισχύουν τα ακόλουθα: Στην αρχή και στο τέλος του είναι σκόπιμο να αξιοποιηθούν σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα μέσα πειθούς που προκαλούν πάθος στο κοινό. Στα υπόλοιπα τμήματα του λόγου μπορεί να υπάρχει μια ισορροπημένη χρήση αποδεικτικών μέσων που προβάλλουν ή αξιοποιούν το ήθος σε συνδυασμό με εκείνα που γεννούν πάθος. Μάλιστα τα μέρη της επιχειρηματολογίας θα πρέπει να αρθρώνονται μεταξύ τους κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην μπορεί κανείς να απαριθμήσει τα επιχειρήματα, οι μεταβάσεις να είναι απολύτως ομαλές και η διατύπωση να οδηγεί ανεπαίσθητα από το ένα επιχείρημα στο άλλο (Κικέρων, De oratore 2.177). Από τις αποδείξεις η ισχυρότερη παρουσιάζεται στην αρχή. Ωστόσο, ισχυρά επιχειρήματα αξιοποιούνται και στο τέλος του λόγου. Στο κέντρο τοποθετούνται εκείνα που είναι σχετικά λιγότερο δεσμευτικά χωρίς βεβαίως να είναι ασήμαντα ή εσφαλμένα.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου