Ξεκολλώντας τις ετικέτες

Ποιοι είστε; Πώς θα περιγράφατε τον εαυτό σας; Για ν’ απαντήσετε σ’ αυτά τα δύο ερωτήματα, το πιο πιθανό είναι να αναφερθείτε στην προσωπική σας ιστορία, σ’ ένα παρελθόν που έχετε ζήσει, με το οποίο όμως είστε αναμφίβολα δεμένοι και από το οποίο θεωρείτε δύσκολο να ξεφύγετε.

Όλοι οι αυτοχαρακτηρισμοί ξεκινούν από το ιστορικό του ατόμου. Αλλά το παρελθόν, όπως λέει ο Καρλ Σάντμπουργκ στο Λιβάδι, «είναι ένας κάδος από στάχτες».

Ελέγξτε τον εαυτό σας ως ποιο βαθμό είστε δεμένοι με το παρελθόν.

Χρησιμοποιείτε συχνά αυτές τις φράσεις;
1. «Αυτός είμαι».
2. «Πάντα ήμουν έτσι».
3. «Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς».
4. «Αυτός είναι ο χαρακτήρας μου».

Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Είναι οι παράγοντες που σας εμποδίζουν να ωριμάσετε, ν’ αλλάξετε και να κάνετε τη ζωή σας (από τη στιγμή αυτή και μετά – όλη τη ζωή που έχετε μπροστά σας) νέα, γοητευτική και γεμάτη από την ικανοποίηση των τωρινών στιγμών.

Τα «είμαι» σας που περιγράφουν αυτή την αυτοαπαγορευτική συμπεριφορά ξεκινούν από κάτι που διδαχθήκατε στο παρελθόν. Και κάθε φορά που χρησιμοποιείτε μία από τις τέσσερις παραπάνω φράσεις, στην πραγματικότητα λέτε: «Κι έχω σκοπό να εξακολουθήσω να είμαι αυτός που είμαι».

Μπορείτε ν’ αρχίσετε να λύνετε τους κόμπους που σας συνδέουν με το παρελθόν και να διώξετε από μέσα σας τις άκαρπες αυτές φράσεις, που προφέρονται για να σας κρατούν έτσι όπως πάντα ήσασταν.

Κατάλογος χαρακτηριστικών «είμαι» που μπορούν να συμπεριληφθούν στην αυτοεικόνα σας:

Είμαι ντροπαλός
Είμαι τεμπέλης
Είμαι δειλός
Είμαι φοβισμένος
Είμαι αδέξιος
Είμαι αγχώδης
Είμαι ξεχασιάρης
Είμαι άσχετος από μηχανές
Είμαι απαίσιος μάγειρας
Είμαι φοβερά ανορθόγραφος
Είμαι απ’ αυτούς που κουράζονται εύκολα
Είμαι φιλάσθενος
Είμαι απ’ αυτούς που δεν κάνουν τίποτε σωστό
Είμαι επιρρεπής στα ατυχήματα
Είμαι χοντρός
Είμαι άμουσος
Είμαι άσχετος με τ’ αθλητικά
Είμαι βαριεστημένος
Είμαι πεισματάρης
Είμαι ανώριμος
Είμαι σχολαστικός
Είμαι απρόσεκτος
Είμαι άσχετος από μαθηματικά
Είμαι μοναχικός τύπος
Είμαι ψυχρός
Είμαι μνησίκακος
Είμαι βλοσυρός
Είμαι απαθής
Είμαι ανεύθυνος
Είμαι νευρικός
Είμαι τσαπατσούλης
Είμαι εχθρικός

Πιθανόν είστε κάτι απ’ όλα αυτά, ή ίσως και να ΄χετε φτιάξει ένα δικό σας κατάλογο. Η ουσία δεν είναι ποια ετικέτα διαλέγετε, αλλά ότι διαλέξατε να κολλήσετε πάνω σας μια ετικέτα. Αν είστε πραγματικά ικανοποιημένοι με κάποιο απ’ αυτά τα «είμαι», τότε αφήστε το να υπάρχει, αλλά αν μπορείτε να παραδεχθείτε πως κάποιο απ’ αυτά ή τ’ άλλα «είμαι» σας ενοχλεί, είναι καιρός να κάνετε κάποιες αλλαγές. Αλλά ας αρχίσουμε με την κατανόηση της καταγωγής αυτών των «είμαι».

Πώς ξεκίνησαν αυτά τα «είμαι»
Οι πρόγονοι των «είμαι» σας, ανήκουν σε δύο κατηγορίες.
Το πρώτο είδος αυτών των ετικετών προέρχεται από τους άλλους. Σας τις καρφιτσώνουν από παιδί και τις κουβαλάτε πάνω σας μέχρι σήμερα. Οι άλλες ετικέτες είναι αποτέλεσμα της εκλογής που κάνατε για ν’ αποφύγετε δυσάρεστες ή δύσκολες αγγαρείες.

Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή που ως τώρα κυριαρχεί. Η μικρή Χ πηγαίνει στη Β’ τάξη. Της αρέσει πολύ το μάθημα της ζωγραφικής και ξεχνιέται σχεδιάζοντας και παίζοντας με τα χρώματα. Η δασκάλα της όμως της λέει ότι δεν είναι και τόσο καλή κι αυτή αρχίζει ν’ απομακρύνεται από τη ζωγραφική επειδή δεν της αρέσει να την επιτιμούν. Εδώ και λίγο καιρό άρχισε ένα από τα «είμαι» της. «Είμαι ελάχιστα καλή στη ζωγραφική». Η συμπεριφορά αποφυγής ενισχύει μέσα της αυτή την ιδέα κι όταν πια έχει μεγαλώσει, όποτε τη ρωτούν γιατί δεν ζωγραφίζει, απαντά: «Α, δεν είμαι καλή στη ζωγραφική.. Πάντα έτσι ήμουν». Τα περισσότερα «είμαι» είναι κατάλοιπα μιας εποχής, όταν ακούγατε φράσεις όπως: «Α, αυτός είναι αδέξιος. Ο αδελφός του είναι καλός στον αθλητισμό, μα σ’ αυτόν αρέσει η μελέτη», «Είσαι σαν κι εμένα· κι εγώ δεν τα κατάφερνα καθόλου στην ορθογραφία», «Ο Μ ήταν πάντα ο ντροπαλός της οικογένειας», «Είναι σαν τον πατέρα της, δεν τα καταφέρνει σε τίποτε!». Όλα αυτά είναι τα «είμαι» μιας ολόκληρης ζωής, που ξεκινούν από την ώρα που γεννιόμαστε και που ποτέ δεν τα αμφισβητούμε. Απλώς τα’ αποδεχόμαστε ως έναν όρο ζωής.

Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τα «είμαι» του για ν’ αποφύγει κάτι. Ένας συνάδελφός μου τα χρησιμοποιεί για ν’ αποφύγει δραστηριότητες που δεν του αρέσουν. Αποφεύγει να επιδιορθώσει το κουδούνι της πόρτας ή το ραδιόφωνο, καθώς και οποιαδήποτε «αντρική» χειρωνακτική δουλειά που τη θεωρεί δυσάρεστη, υπενθυμίζοντας απλώς στη γυναίκα του: «Το ξέρεις, αγαπητή μου, ότι δεν τα καταφέρνω με τα μηχανήματα». Αυτές οι μορφές των «είμαι» είναι συμπεριφορές προσαρμογής, αλλά είναι μαζί και παραπλανητικές δικαιολογίες. Αντί να πουν «Θεωρώ αυτή τη δουλειά βαρετή ή χωρίς ενδιαφέρον και προτιμώ να μην την κάνω τώρα» (πράγμα που θ ήταν απόλυτα λογικό και υγιές) θεωρούν πιο εύκολο να προτάξουν ένα «είμαι».

Στις περιπτώσεις αυτές τα άτομα λένε κάτι για τον εαυτό τους. Δηλώνουν: «Είμαι ολοκληρωμένος σ’ αυτό τον τομέα και δεν πρόκειται να γίνω κάτι διαφορετικό». Αν είστε ολοκληρωμένος, καθ’ όλα εντάξει κι έχετε βρει τη θέση σας, τότε έχετε σταματήσει να ωριμάζετε, κι ενώ μπορεί να θέλετε πάρα πολύ να μείνετε προσκολλημένος σε μερικά «είμαι», μπορεί ν’ ανακαλύψετε ότι κάποια άλλα είναι απλούστατα περιοριστικά κι αυτοκαταστροφικά.

Έχετε υπόψη σας ότι εδώ δεν συζητάμε για πράγματα που απλώς δεν σας αρέσει να κάνετε, αλλά εξετάζουμε κάποια συμπεριφορά που σας κρατά μακριά από δραστηριότητες οι οποίες πιθανόν να σας πρόσφεραν μεγάλη χαρά κι απόλαυση.

Χαρακτηριστικές κατηγορίες «είμαι».
1. Είμαι κακός στα μαθηματικά, στην ορθογραφία, στις ξένες γλώσσες κ.τ.λ.
Αυτό το «είμαι» σας απαλλάσσει από την προσπάθεια ν’ αλλάξετε και να μάθετε κάτι που ανέκαθεν θεωρούσατε δύσκολο ή πληκτικό. Όσο χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας ανίκανο, έχετε μια γερή δικαιολογία για ν’ αποφύγετε την αντιμετώπιση του θέματος.

2. Δεν είμαι καθόλου καλός σε δουλειές που απαιτούν δεξιότητα, όπως η μαγειρική, τα σπορ, το σχέδιο, η ηθοποιία κ.τ.λ.
Αυτό το «είμαι» σας εξασφαλίζει από το να μην κάνετε τίποτε απ’ όλα αυτά στο μέλλον και δικαιολογεί οποιαδήποτε ανεπιτυχή εκτέλεσή τους στο παρελθόν. «Πάντα ήμουν έτσι· είναι απλούστατα στο χαρακτήρα μου». Αυτή η στάση ενισχύει την αδράνειά σας και, ακόμη πιο σημαντικό, σας βοηθά να προσκολληθείτε στην ανόητη ιδέα ότι δεν θα πρέπει να κάνετε τίποτε αν δεν το κάνετε σωστά και καλά. Έτσι, αν δεν είστε παγκόσμιος πρωταθλητής, είναι καλύτερα ν’ αποφύγετε κάθε άθλημα.

3. Είμαι ντροπαλός, επιφυλακτικός, άστατος, νευρικός, φοβητσιάρης κ.τ.λ.
Εδώ βρισκόμαστε στη γέννηση αυτών των «είμαι». Αντί να τα προκαλέσετε και μαζί μ’ αυτά την αυτοκαταστροφική σκέψη που τα ενισχύει, απλούστατα τα’ αποδέχεστε ως μια επικύρωση ότι ανέκαθεν ήσασταν έτσι. Επιπλέον μπορεί να κατηγορείτε τους γονείς σας και να τους χρησιμοποιείτε ως δικαιολογία για το τωρινό σας «είμαι». Τους θεωρείτε υπαίτιους κι έτσι δεν χρειάζεται να εργαστείτε για να γίνετε διαφορετικοί. Διαλέγετε αυτή τη συμπεριφορά ως έναν τρόπο για ν’ αποφύγετε την επικύρωση καταστάσεων που πάντα σας ήταν ενοχλητικές. Αυτό το «είμαι» είναι κατάλοιπο της παιδικής σας ηλικίας, όταν οι άλλοι είχαν συμφέρον να σας κάνουν να πιστέψετε ότι είστε ανίκανοι να σκεφτείτε για τον εαυτό σας. Αυτά είναι τα «είμαι» της προσωπικότητας. Αυτοί οι αυτοορισμοί σας βοηθούν ν’ αποφύγετε τη δύσκολη υπόθεση να είστε διαφορετικοί απ’ αυτό που πάντα ήσασταν. Απλώς ορίζετε την προσωπικότητά σας μ’ ένα βολικό «είμαι» και μπορείτε πια να δικαιολογήσετε όλων των ειδών τις αυτοστερητικές συμπεριφορές ως κάτι έξω από τον έλεγχό σας. Απαρνιέστε την ιδέα ότι εσείς μπορείτε να διαλέξετε την προσωπικότητά σας κι αντίθετα στηρίζεστε στις από καταβολής σας κακοτυχίες για να εξηγήσετε όλα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς σας που θα θέλατε ν’ απορρίψετε.

4. Είμαι αδέξιος, ασυντόνιστος κ.τ.λ.
Αυτά τα «είμαι» που μάθατε παιδί σας βοηθούν ν’ αποφύγετε τη γελοιοποίηση που πιθανόν να συναντήσετε, επειδή δεν είστε σωματικά εκπαιδευμένος όπως οι άλλοι. Φυσικά, η έλλειψη ευστροφίας κι ικανότητας ξεκινά μάλλον από το γεγονός ότι πιστέψατε σ’ αυτά τα «είμαι» κι έτσι αποφύγατε τη σωματική άσκηση, παρά από κάποιο κληρονομικό μειονέκτημα. Γινόμαστε καλοί σε ό,τι εξασκούμαστε κι όχι σ’ ό,τι αποφεύγουμε. Κρατάτε το «είμαι» σας και στέκεστε παράμερα κοιτάζοντας κι επιθυμώντας, υποκρινόμενοι ότι πραγματικά δεν σας αρέσουν αυτά τα πράγματα.

5. Δεν είμαι ελκυστικός, είμαι άσχημος, πολύ ψηλός, πολύ κοντός κ.τ.λ.
Αυτά τα σωματικά «είμαι» σας βοηθούν να κρατηθείτε μακριά από σχέσεις με το αντίθετο φύλο και να δικαιολογήσετε την κακή αυτοεικόνα σας καθώς και την έλλειψη αγάπης. Όσο θα χαρακτηρίζετε τον εαυτό σας κατ’ αυτό τον τρόπο θα ‘χετε ‘ια προκατασκευασμένη δικαιολογία ώστε να μην εκτεθείτε σε μια ερωτική σχέση· ούτε θα χρειαστεί να προσπαθήσετε να γίνετε γοητευτικοί, ακόμη κι απέναντι στον ίδιο τον εαυτό σας. Χρησιμοποιείτε τον καθρέφτη σας ως δικαιολογία για το ότι δεν διακινδυνεύετε. Εντούτοις υπάρχει ένα πρόβλημα εδώ: βλέπουμε ακριβώς αυτό που διαλέγουμε να δούμε – ακόμη και μέσα στον καθρέφτη.

6. Είμαι ανοργάνωτος, σχολαστικός, τσαπατσούλης κ.τ.λ.
Αυτά τα «είμαι» συμπεριφοράς σας δίνουν την ευκαιρία να εκμεταλλεύεστε τους άλλους και να δικαιολογείτε γιατί τα πράγματα πρέπει να γίνονται κατά έναν ορισμένο τρόπο. «Πάντα έτσι ενεργούσα». Λες και η συνήθεια είναι μια δικαιολογία για να κάνουμε οτιδήποτε. Και το «Έτσι θα ενεργώ πάντα» είναι το μήνυμα που δεν διατυπώνεται. Στηριζόμενοι στον τρόπο που πάντα ενεργούσατε, δεν χρειάζεται καθόλου να ριψοκινδυνεύσετε για κάτι διαφορετικό και ταυτόχρονα σιγουρεύεστε ότι όλοι γύρω σας ενεργούν με τον ίδιο τρόπο. Αυτό είναι το «είμαι» που απαιτεί μια «πολιτική» ως υποκατάστατο της σκέψης.

7. Είμαι ξεχασιάρης, αδιάφορος, ανεύθυνος, απαθής κ.τ.λ.
Αυτές οι περιπτώσεις των «είμαι» σας είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες όταν θέλετε να δικαιολογηθείτε για κάποια αναποτελεσματική συμπεριφορά. Το «είμαι» σας απαλλάσσει ακόμη κι από τον κόπο να αντιμετωπίσετε την αφηρημάδα ή την απροσεξία σας κι έτσι απλούστατα δικαιολογείτε τον εαυτό σας μ’ ένα εφησυχαστικό «Έτσι είμαι εγώ». Όσο θα εκστομίζετε αυτό το «είμαι», όταν συμπεριφέρεστε με οποιονδήποτε απ’ τους τρόπους που αναφέραμε πιο πάνω, δεν θα χρειαστεί ποτέ να προσπαθήσετε ν’ αλλάξετε. Θα είστε πάντα ξεχασιάρης και θα υπενθυμίζετε στον εαυτό σας ότι δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε γι’ αυτό, έτσι ώστε να μένετε πάντα ξεχασιάρης.

8. Είμαι Ιταλός, Γερμανός, Εβραίος, μαύρος, Κινέζος κ.τ.λ.
Αυτά είναι τα εθνικά σας «είμαι» και λειτουργούν πάρα πολύ καλά όταν δεν βρίσκετε άλλους λόγους για να ερμηνεύσετε μερικές κεκές συμπεριφορές σας, που είναι όμως πολύ δύσκολο να τις αντιμετωπίσετε. Κάθε φορά που συλλαμβάνετε τον εαυτό σας να συμπεριφέρεται με στερεότυπα που συνδέονται με την υποκουλτούρα σας, απλούστατα καταφεύγετε στο εθνικό σας «είμαι» για να δικαιολογηθείτε. Κάποτε ρώτησα ένα μαιτρ σε κάποιο εστιατόριο γιατί έδειχνε τόσο εκνευρισμένος κι αντιδρούσε στο παραμικρό πρόβλημα με ξεσπάσματα οργής. Μου απάντησε: «Τι περιμένατε από μένα; Είμαι Ιταλός, δεν μπορώ να συγκρατηθώ».

9. Είμαι γέρος, μεσόκοπος, κουρασμένος κ.τ.λ.
Μ’ αυτό το «είμαι» χρησιμοποιείτε την ηλικία σας ως δικαιολογία για να μη συμμετέχετε σε μια δραστηριότητα που μπορεί να είναι επικίνδυνη ή απειλητική. Κάθε φορά που βρίσκεστε αντιμέτωποι με δραστηριότητες όπως τα σπορ, το ραντεβού με μια ερωμένη μετά από το διαζύγιο ή το θάνατο της γυναίκας σας, ένα ταξίδι, ή κάτι παρόμοιο, λέτε «Είμαι πολύ γέρος» κι εκμηδενίζετε κάθε συνακόλουθο κίνδυνο, που συνδέεται με τη δοκιμή του καινούργιου που φέρνει ωρίμανση.
Βέβαια είναι πιο εύκολο να περιγράψετε τον εαυτό σας παρά να τον αλλάξετε. Ίσως ν’ αποδίδετε τα αίτια των χαρακτηρισμών σας στους γονείς σας ή σε άλλους ενήλικους που άσκησαν επιρροή στην παιδική σας ηλικία (δάσκαλοι, γείτονες, παππούδες). Αποδίδοντάς τους ευθύνες γι’ αυτό που είστε σήμερα, τους παραχωρείτε ένα βαθμό ελέγχου στη ζωή σας, εξυψώνοντάς τους σε ανώτερη θέση από σας και, έξυπνα, δημιουργείτε ένα άλλοθι για να παραμείνετε σ’ αυτή την άγονη κατάσταση. Πράγματι πρόκειται για ξεκάθαρα μικρό τίμημα, που σας εξασφαλίζει από το να εκτεθείτε σε κίνδυνο. Αν φταίει η «κουλτούρα» που αποκτήσατε αυτά τα «είμαι», τότε εσείς δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε.

Μερικές μέθοδοι για ν’ απαλλαγείτε από το παρελθόν και να εκμηδενίσετε να ενοχλητικά «είμαι».
Το ν’ αφήσετε πίσω το παρελθόν σας σημαίνει να εκτεθείτε σε κινδύνους. Έχετε συνηθίσει στους αυτοορισμούς σας. Σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν ως σύστημα υποστήριξης της καθημερινής σας ζωής. Ωστόσο, ανάμεσα στις μεθόδους που θα σας βοηθήσουν να εκμηδενίσετε αυτά τα «είμαι» είναι κι οι ακόλουθες:
– Εξαλείψτε το «είμαι» κάθε φορά που μπορείτε. Αντικαταστήστε το με φράσεις όπως: «Μέχρι σήμερα διάλεγα να είμαι έτσι» ή «Συνήθιζα να χαρακτηρίζω τον εαυτό μου».
– Βάλτε στόχο να ενεργείτε διαφορετικά απ’ ό,τι μέχρι τώρα. Λόγου χάρη, αν θεωρείτε τον εαυτό σας ντροπαλό, συστηθείτε σ’ ένα πρόσωπο που άλλοτε θα το αποφεύγατε.
– Προσέξτε τις τέσσερις φράσεις και κάθε φορά που θα φτάνετε στο σημείο να τις χρησιμοποιήσετε διορθώστε τον εαυτό σας δυνατά με τον ακόλουθο τρόπο: μετατρέψτε το «Έτσι είμαι εγώ» σε «Έτσι ήμουν».
«Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς» σε «Μπορώ να κάνω αλλιώς αν προσπαθήσω».
«Πάντα ήμουν έτσι» σε «Θα γίνω διαφορετικός».
«Αυτός είναι ο χαρακτήρας μου» σε «έτσι πίστευα παλιά ότι ήταν ο χαρακτήρας μου».

Όλα τα «είμαι» είναι διδαγμένα πρότυπα αποφυγής και μπορείτε να μάθετε να είστε σχεδόν καθετί αν το επιλέξετε.