Ηγεσία χάρισμα ή τέχνη;

Η ηγεσία είναι χάρισμα ή τέχνη που αναπτύσσεται;  Ο Robert Terry, διευθυντής του Reflective Leadership Center και καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Μινεσότα, ασχολείται επαγγελματικά με το θέμα της ηγέτη και της ηγεσίας, ενώ θεωρείται παγκόσμια αυθεντία πάνω σε αυτό το θέμα.

Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ηθική, οραματισμό, δύναμη και πνευματικότητα, ως μέσα κριτικής στα θέματα ηγεσίας, που αφορούν τα ανώτατα στελέχη, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο δημόσιο τομέα. Γι’ αυτόν η άσκηση ηγεσίας είναι εξουσιοδοτημένη ενέργεια που σκοπό έχει την από κοινού επίτευξη ενός στόχου. Πρέπει, δε, απαραίτητα να υπάρχει στόχος, γιατί όπως λέει: «Όταν δεν ξέρεις που πάς, τότε οποιοδήποτε σχέδιο μπορεί να σε πάρει εκεί»!

Όσο για τους ηγέτες δεν τους θεωρεί από μηχανής θεούς. Λέει συγκεκριμένα: «Φοβούμαι ότι για πολλούς, οι ηγέτες θεωρούνται άτομα με μαγικές ικανότητες οι οποίοι λύουν όλα τα προβλήματα. Αυτό είναι επικίνδυνο. Η άσκηση ηγεσίας δεν έχει να κάνει τίποτα με τη μαγεία. Απλώς αυτή είναι η εξουσιοδότηση από τους ανθρώπους για την ενασχόληση με τον κόσμο τους. Είναι η σχέση των πάνω και των κάτω, για να εξασφαλίζει ότι, αντιλαμβανόμεθα ο ένας τον άλλο και ότι ενεργούμε από κοινού. Το να ηγείσαι είναι λιγότερο διαταγές αφ’ υψηλού στους άλλους και περισσότερο υπηρεσία με και για τους άλλους». Κάνει δε μία ενδιαφέρουσα διάκριση μεταξύ ηγούμαι (Leadership) και διευθύνω (Management). Αναφέρει μάλιστα ότι:

- Κανένα άτομο δεν διαθέτει όλες τις ικανότητες από μόνος του που χρειάζεται η κοινωνία.

- Οι ανώτερες θέσεις δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι κάνουν κάποιον ηγέτη.

- Ηγέτες υπάρχουν σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.

- Ερμηνείες και λύσεις διαφέρουν ανάλογα με τις θεωρίες που ακολουθούμε.

- Η άσκηση ηγεσίας είναι ατομική και ταυτόχρονα συλλογική υπόθεση.

- Η άσκηση ηγεσίας αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας.

Σε ένα βιβλίο του γράφει: «Έχω δει τους ηγέτες και είναι εμείς. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ και οι 500 πιο εκλεκτοί , οι κυβερνήτες, οι δήμαρχοι και τα μεγάλα ονόματα της χώρας, δεν είναι βιονικοί αρχάγγελοι. Έχουν ψεγάδια, ελαττώματα και ερωτοτροπία με τη δόξα. Άνθρωποι όλοι. Κι αν αυτοί είναι εμείς, τότε εμείς είμαστε εκείνοι και έτσι η ηγεσία δεν είναι κανενός άλλου δουλειά. Είναι όλων μας».

Να οι απόψεις του για την άσκηση ηγεσίας «Η άσκηση ηγεσίας (Leadership) είναι μια απ’ αυτές τις ιδέες που ο καθένας ξέρει και σκέφτεται, αλλά δύσκολα περιγράφει γιατί για τον καθένα σημαίνει διαφορετικά πράγματα. Νομίζω ότι η άσκηση ηγεσίας δεν είναι μόνο χαρακτηριστικές ιδιότητες και ικανότητες που φέρει κάποιος. Ούτε μόνο ορισμένες μεταβλητές σε μια υπόθεση.

Δεν είναι επίσης απλώς ένα ανώτερο αξίωμα μια υψηλή θέση, δεν είναι μόνο πολιτική, ενόραση, ή μόνο ηθική, αλλά όλα αυτά μαζί. Η άσκηση ηγεσίας προσπαθεί να απαντήσει στα ερωτήματα, τι πραγματικά συμβαίνει γύρω μας. Τι γίνεται ακριβώς και βοηθά τον κόσμο να μην σκαλώνει, αλλά να προχωρεί μπροστά. Έτσι οι κύριες διαστάσεις της είναι το θάρρος, η ενόραση, η ηθική, η πνευματικότητα και η ελπίδα.

Ο δε ορισμός μου για την άσκηση ηγεσίας είναι το θάρρος για αυθεντική δράση στα κοινά. Χρειάζεται θάρρος για να απαντήσεις στο ερώτημα τι ακριβώς συμβαίνει, γιατί ίσως πεις πράγματα που δεν είναι δημοφιλή ή να τρομάξεις, ή να απειλήσεις κόσμο μ’ αυτά. Η άσκηση ηγεσίας είναι λοιπόν αυθεντική ενέργεια και δράση, στην οποία προσπαθείς να μάθεις την αλήθεια και την πραγματικότητα σε μια κατάσταση η οποία εξελίσσεται ως δημόσια υπόθεση.»

Οι βασικές αρχές της άσκησης ηγεσίας. «Η βασική αρχή είναι η αυθεντικότητα, δηλαδή όσο πιο καλά μπορεί και όσο πιο τίμια παρατήρηση έχει κάποιος για το τι γίνεται είναι η αλήθεια και η πραγματικότητα. Στα Μαθηματικά λ.χ. δύο συν δύο κάνουν τέσσερα. Αυτό είναι ορθό, αλλά δεν μετρά, τίποτα. Το τέσσερα μπορεί να είναι οτιδήποτε. Έτσι, αληθινό σημαίνει κάτι που συμβαίνει στην πραγματική ζωή και είναι συγκεκριμένο. Νομίζω το να είσαι αυθεντικός, όχι ψεύτικος, είναι να ζεις την αλήθεια και την πραγματικότητα. Σε μερικές χώρες είναι επικίνδυνο αυτό, σ’ άλλες είναι διαφορετικό και σ’ άλλες πιο ασφαλές.

Ένα παράδειγμα σε αυτό είναι όταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ άλλαξε το πολιτικό του λόγο από τα ατομικά δικαιώματα για τα οποία ο κόσμος περίμενε ότι έπρεπε να ασχολείται και γύρισε στο να μιλά για τον πόλεμο στο Βιετνάμ και τη φτώχια, έκανε πολύ κόσμο να θυμώσει μαζί του και να πληρώσει γι αυτό με τη ζωή του. Ήταν όμως αυθεντικός. Είχε το όραμα του, δούλευε για τις ιδέες του, ζούσε τα μηνύματα του, έτσι συμμετείχε σ’ αυτά που θεωρούσε»

Οι θεωρίες που υπάρχουν για την άσκηση ηγεσίας είναι έξι.

Η μία καλείται προσωπική και βασίζεται στα χαρακτηριστικά του ατόμου όπως η εξυπνάδα, το ύψος, το βάρος, η φυλή ή οτιδήποτε κάνει τον άλλο να φαίνεται διαφορετικός (Personal Leadership).

Η δεύτερη καλείται περιστασιακή, αφορά μια ιδιαίτερη κατάσταση και πως τη μελετούμε. Στις ΗΠΑ καλείται άσκηση ηγεσίας ενός λεπτού διεύθυνσης και είναι πολύ στενή άποψη (Situational Leadership).

Η τρίτη είναι η κτητική ή οργανική όπου η άσκηση ηγεσίας ισούται με την κορυφή, τη θέση και τον ρόλο που κατέχει κάποιος, π.χ. η ηγεσία της Κύπρου είναι η ανώτατη εξουσία. Η ηγεσία εδώ είναι ουσιαστικό, δεν είναι ρήμα, είναι κατ’ ευθείαν η κορυφή (Positional or Organizational Leadership).

Η τέταρτη είναι η πολιτική η οποία κάνει κάτι διαφορετικό, κάνει κάτι να γίνεται, να πραγματοποιείται (Political Leadership).

Η πέμπτη είναι οραματική υπό την έννοια ότι έχει υπόψη το μέλλον (Visionary Leadership).

Και η έκτη είναι η ηθική η οποία φέρει μαζί της κι ακολουθεί αξίες (Ethical Leadership).

Οι τρεις τελευταίες είναι και οι πιο σπουδαίες ενώ οι τρεις πρώτες είναι οι πιο ευρέως συζητημένες. Έτσι η πολιτική, οραματική και ηθική άσκηση ηγεσίας είναι οι πιο ενδιαφέρουσες και νομίζω χρειάζεται να προστεθούν όλες μαζί για να κάνουν την έβδομη για την οποία πολεμώ.

Η άσκηση ηγεσίας θεωρείται κληρονομική ικανότητα αλλά και κάτι που το κτίζεις, το μαθαίνεις και το αποκτάς. Δεν είναι κάτι ξεκάθαρο. Όπως γεννιόμαστε με μερικές προτιμήσεις, όπως λ.χ. δεξιόχειρες ή αριστερόχειρες, αλλά παρόλα αυτά πρέπει να μάθουμε πώς να γράφουμε. Έχουμε λοιπόν προτιμήσεις, αλλά το πώς θέλουμε να κάνουμε ορισμένα πράγματα, πρέπει να μάθουμε και να αποκτήσουμε τα κατάλληλα εφόδια και ικανότητες. Έτσι είναι και τα δύο.

Ο Robert Terry αναφέρει  ότι η άσκηση ηγεσίας είναι ένα είδος τέχνης την οποίαν όμως πρέπει να καλλιεργήσει κι αναπτύξει κάποιος. Γιατί χρειάζεται κριτικό μυαλό, αντίληψη, γνώση του τι γίνεται και μπορείς να μάθεις αρκετά, αλλά όχι όλα. Έτσι χρειάζεται τις εμπειρίες της πράξης.

Οι Ευρωπαίοι δε πιστεύουν πιο πολύ στους χαρισματικούς ηγέτες. Πιστεύουν ότι η άσκηση ηγεσίας είναι κτητική ή οργανική. Δηλαδή αν κατέχεις υψηλή θέση τότε είσαι ηγέτης. Μ’ αυτό τον τρόπο η Μάργκαρετ Θάτσερ εθεωρείτο ως ηγέτης, ανεξάρτητα των ικανοτήτων της. Αυτή η σχολή σκέψης είναι η τρίτη, η κτητική ή η οργανική. Ανησυχούν για τον χαρισματικό ηγέτη όπως και για τον δημαγωγό, ο οποίος αποκτά δύναμη όπως ο Χίτλερ.

Έτσι δεν τους αρέσει να μιλούν για άσκηση ηγεσίας. Προτιμούν να μιλούν για διεύθυνση (Management) και να επιφυλάσσουν την άσκηση ηγεσίας για τις ανώτατες θέσεις, σε ανθρώπους που βρίσκονται στην κορυφή και σε μεγάλο βαθμό προτιμούν να μην μιλούν για άσκηση ηγεσίας. Λένε για παράδειγμα ότι άσκηση ηγεσίας είναι στην Ανατολική Ευρώπη και είναι κακή. Γιατί είναι δύναμη, κατάχρηση δύναμης, καταπίεση, έλεγχος των πεπρωμένων των ανθρώπων και δεν θέλουν να έχουν να κάνουν τίποτα μ’ αυτό.

Να τι λέει για την διαφορά μεταξύ διεύθυνσης (management) και άσκησης ηγεσίας (leadership)

Ένας καθηγητής που διδάσκει στο πανεπιστήμιο Χάρβαρτ χρησιμοποιεί ένα ιατρικό μοντέλο για να περιγράψει την άσκηση ηγεσίας. Λέει λοιπόν: Εάν έρθω σε σένα το γιατρό με σπασμένο χέρι, τότε εσύ θα μπορείς να μου διορθώσεις το χέρι μου. Τι χρειαζόμαστε εδώ λοιπόν, είναι ο ειδικός, ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση είναι ο γιατρός, ο οποίος μόνο αυτός ξέρει τι να κάνει και εγώ ο ασθενής οφείλω να τον υπακούσω. Στην περίπτωση αυτή το πρόβλημα είναι γνωστό, η λύση είναι γνωστή, ο ειδικός είναι η δράση και η δύναμη σημαίνει υπακοή.

Στην δεύτερη περίπτωση, εγώ ο ασθενής νοιώθω καλά αλλά ο γιατρός μου λέει ότι ανακάλυψε ότι έχω καρκίνο ύστερα από σειρά εξετάσεων κατά τη διάρκεια του ετήσιου ιατρικού ελέγχου. Εδώ τώρα πρέπει να κάνω ορισμένα πράγματα με την οικογένεια μου για την ασθένεια μου και ο γιατρός επίσης για την περίθαλψη μου. Σ’ αυτή την περίπτωση ένας μέρος του προβλήματος κι ένα μέρος της λύσης είναι γνωστά. Ο γιατρός θα φροντίσει να ελέγξει την ασθένεια κι εγώ πρέπει να συνεργαστώ μαζί του για αντιμετώπιση της. Πρέπει να παίξω το ρόλο μου εδώ κι ο γιατρός το ίδιο, ο οποίος μου λέει ότι δε γνωρίζει ακόμη τις περιπλοκές, ούτε είναι βέβαιος για την εξέλιξη της ασθένειας, γι’ αυτό δεν είναι βέβαιος και για την πιθανή περίθαλψη.

Στην τρίτη περίπτωση νοιώθω ότι έχω κάτι. Πηγαίνω στον γιατρό και αυτό δεν μπορεί να εξακριβώσει τι ακριβώς έχω. Έτσι και οι δύο μαζί πρέπει να συνεργαστούμε για να βρούμε τι ακριβώς συμβαίνει. Σ’ αυτή την περίπτωση το πρόβλημα είναι άγνωστο, αλλά υπάρχει κάποια ένδειξη. Η λύση είναι άγνωστη και η όλη υπόθεση χρειάζεται άσκηση ηγεσίας ως είδος δράσης.

Η συνεργασία αποτελεί συνδημιουργία δηλαδή, κοινή δράση για να απαντηθεί το ερώτημα του τι ακριβώς συμβαίνει. Έτσι αυτή είναι η δουλειά μας εδώ στο Κέντρο. Προσπαθούμε να αναπτύξουμε εργαλεία που θα μας βοηθήσουν να απαντήσουμε στα ερωτήματα του τι στ’ αλήθεια συμβαίνει γύρω μας. Αυτό λοιπόν είναι η άσκηση ηγεσίας. Από τα τελευταία παραδείγματα φαίνεται να υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ διευθύνω και ηγούμαι.

Όσον αφορά τις πηγές δύναμης και επιρροής των ηγετών ο Robert Terry αναφέρει τα εξής: Μερικοί μιλούν γι’ αυτούς που κατέχουν μια ειδικότητα (expert power) η πολιτική δύναμη και ούτω καθ’ εξής. Πιστεύω, όμως, ότι η δύναμη των ανθρώπων έρχεται όχι τόσο πολύ από τα μέσα που διαθέτουν όσο από την καθαρότητα και την διαύγεια αυτού που οραματίζονται. Έτσι εάν δεν είμαι σίγουρος γι’ αυτό που κάνω και που πάω, μπορώ λ.χ. να έχω πολλά όπλα, αλλά να χάσω τον πόλεμο. Ένα καλό παράδειγμα αυτού αποτελεί το Βιετνάμ όπου οι ΗΠΑ με πολύ περισσότερα μέσα έχασαν τον πόλεμο. Έτσι η διαύγεια του οράματος είναι πολύ σημαντική για άντληση δύναμης.

Τι είναι όμως η πολιτική άσκηση ηγεσίας (political leadership); Πολιτική άσκηση ηγεσίας είναι μια σχολή σκέψης η οποία μιλά για πραγματοποίηση κάτι διαφορετικού. Κάνει ιστορία στην κοινότητα ή στη χώρα. Δεν χρειάζεται να εκλεγεί. Μπορεί να είναι στο επίπεδο της κοινότητας, μπορεί να είναι απόρροια επανάστασης, ή μια μικρή ομάδα, ή κοινοτικός οργανισμός, ή πέντε άτομα σε μια μικρή πόλη που συνεργάζονται για επίτευξη ενός σκοπού.

Έτσι λοιπόν ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Ναπολέων, ο Πέτρος της Ρωσίας, ο Σαντάμ Χουσέιν δεν είναι ηγέτες. Γιατί πρώτα απ’ όλα ήσαν ανήθικοι με τη γενική αντίληψη του ήθους και της κοινής Λογικής. Έκαναν κατάχρηση εξουσίας και δύναμης. Αλλά πέρα αυτών δεν άφησαν το λαό τους να γνωρίζει την αλήθεια για το τι συνέβαινε. Δεν απάντησαν στο ερώτημα, τι πραγματικά γίνεται. Έτσι κατηγορούσαν όλους τους άλλους.

Ο Χίτλερ κατηγορούσε τους Εβραίους και όλο τον κόσμο. Οδήγησε το Γερμανικό Λαό στην καταστροφή αφού του αφαίρεσε κάθε δύναμη. Το ίδιο έκανε και ο Σάνταμ Χουσέιν. Το ίδιο και ο Στάλιν και ο Ναπολέων, ο Πέτρος της Ρωσίας, ο Αλέξανδρος, σκότωσαν εκατομμύρια συμπολίτες τους για τις προσωπικές τους εγωπαθείς, κενές ουσίας φιλοδοξίες.  Αυτοί έκαναν και έλεγαν οτιδήποτε εκτός της αλήθειας και της πραγματικότητας. Διαιώνιζαν το ψεύδος. Ησαν και οι ίδιοι ψεύτικοι, όχι αυθεντικοί, άρα δεν ήσαν ηγέτες.

Όλες αυτές οι έξη αρχές βασίζονται στην ιδέα για την αυθεντικότητα στην άσκηση ηγεσίας. Έτσι, αν θέλουμε να είμαστε αυθεντικοί πρέπει να έχουμε το δικό μας παρελθόν.

Έτσι φαίνεται καθαρά ότι η άσκηση ηγεσίας, ηγετικού ρόλου πάει πέρα της δύναμης και της ανώτερης θέσης που κρατεί κάποιος. Οι τρεις πιο επικρατούσες και πιο πολύ συζητημένες απόψεις και θεωρίες είναι η κτητική, βάσει της θέσης που κατέχει κάποιος στην ιεραρχία. Η άλλη είναι της δύναμης που προσπαθεί μέσω αυτής να πετύχει κάτι και η τρίτη είναι το όραμα που έχει υπόψη. Αυτές οι τρεις θεωρίες είναι πολύ δημοφιλείς σήμερα.

Η ηθική δεν είναι δημοφιλής ως άποψη και θεωρία για την άσκηση ηγεσίας, σύμφωνα με τον Robert Terry μαζί με την καθαρή ΛΟΓΙΚΗ η Ηθική να είναι και η πιο σπουδαία.