Αυτός ο άγνωστος «Κανένας»

Πολλοί προσπαθούν να ανιχνεύσουν και στη συνέχεια να περιγράψουν την ιστορική και πολιτική πραγματικότητα μέσα από τα μάτια ξένων θεωριών που όχι μόνο ξεθώριασαν με το πέρασμα του χρόνου, αλλά απέτυχαν να συλλάβουν έστω και επιστημονικά την κρυμμένη πραγματικότητα, τον ρου της ιστορίας.

Η συντριπτική πλειοψηφία των στοχαστών της δύσης είτε οικονομολόγοι και ιστορικοί είτε φιλόσοφοι και πολιτειολόγοι εμπνεύστηκαν από την αρχαία ελληνική γραμματεία και μυθολογία, για να εκπονήσουν πολλές από τις επιστημονικές διατριβές τους ή έργα τους για να αφηγηθούν με το δικό τους τρόπο την ανθρώπινη ιστορία.

Θα προσπαθήσω να γράψω με τα χέρια και το νου του Ομήρου και του Ησιόδου. Θα παρουσιάσω πώς, κατά τη γνώμη μου, διαγράφεται για αυτούς η εκτύλιξη του ιστορικού γίγνεσθαι.
Ξεκινώ με την αναφορά ότι οι αρχαίοι Έλληνες επιζητούσαν την ολοκληρωμένη συγκρότηση του ατόμου. Ήταν η πρώτη κοινωνία στην ιστορία της ανθρωπότητας που συνέλαβε την υπόσταση του ατόμου αρχικά, και την αξία και την ουσιαστική συμβολή του στη γένεση της δημοκρατίας.
Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι δημοκρατία είναι το πολίτευμα που αντιτίθεται σε κάθε κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι χάνουν την αυτοσυνειδησία, την αυτοτέλειά τους και την ελευθερία τους από τη μια και από την άλλη τη δυνατότητα να κοινωνούν μεταξύ τους τις ιδέες τους με σκοπό την βίωση της πολιτικής κοινότητας μέσα από την άμεση ενεργή συμμετοχή στα κοινά (άμεση δημοκρατία). Αντιτίθεντο και στην τυραννία και στην αναρχία.

Ο Όμηρος στα έργα του αναφέρεται στη μοίρα του ατόμου όταν αυτό ξεφεύγει από την κοινότητα και αυτονομείται μετατρεπόμενο σε ιδιώτη. Κατά τον Όμηρο στην περίπτωση αυτή υπεραυξάνεται, γιγαντοποιείται και ειδικότερα «κυκλωποποιείται». Σχηματίζεται έτσι μια ελίτ Κυκλώπων, όπως για παράδειγμα οι λεγόμενοι, στην τεχνοκρατική αργκό, G8 ή G20, αν θέλετε.

Δεν είναι τυχαίο το ότι οι αρχαίοι ονόμαζαν πολλά γιγάντια έργα, που χρειάζονταν προηγμένη τεχνολογία και ειδικού τύπου δύναμη, «κυκλώπεια». Ο Όμηρος στην Οδύσσεια, όταν περιγράφει τους κύκλωπες (ι 106-115), γράφει ότι ήταν γιγαντόσωμοι, με έναν κυκλοτερή οφθαλμό στο μέτωπο, απολίτιστοι, χωρίς να αισθάνονται την ανάγκη των νόμων, άγριοι και άνομοι, που ζούσαν, καθένας ξεχωριστά, μέσα σε σπήλαια βαθιά, πάνω στα ψηλά βουνά, χωρίς αλληλεγγύη, καθένας με την οικογένειά του, ρυθμίζοντας καθένας μόνος τα του βίου του, χωρίς να χρειάζεται νόμους, ηθικούς κανόνες.

Ηθική τους ήταν η δύναμή τους. Γι’ αυτό είχαν ένα μάτι. Έβλεπαν μόνο μπροστά.
Η ηθική γεννιέται, όταν κοιτάς και δεξιά και αριστερά, που βρίσκεται ο διπλανός σου. Όταν βλέπεις τον μπροστινό σου, επιθυμείς να τον περάσεις ή να τον σπαράξεις και να τον καταβροχθίσεις, όπως ο Πολύφημος, με τη φοβερή φωνή («φθόγγον βαρύν»), που καταβρόχθιζε τους συντρόφους του Οδυσσέα. Αλλά και αυτός που έρχεται πίσω, το ίδιο θέλει να κάνει στον μπροστινό
.
Βέβαια υπάρχουν και άλλοι Κύκλωπες, πέρα από αυτούς που περιγράφει ο Όμηρος, που δούλευαν στα σπλάχνα της γης, έχοντας στα χέρια τους τη βιομηχανία. Ο συμβολισμός γίνεται πιο σαφής, αν λάβουμε υπόψη πως αυτά τα χέρια φύτρωναν όχι από τους ώμους, που είναι κοντά στο κεφάλι, αλλά από τη γαστέρα, άρα ήταν τα χέρια αυτά στην υπηρεσία της κοιλιάς.

Υπάρχουν, τέλος, και οι Κύκλωπες της «θεογονίας» του Ησιόδου, ο Βρόντης, ο Στερόπης και ο Άργης, που προμήθευαν στους Κρονίδες τα όπλα, με τα οποία νίκησαν τους Τιτάνες: στο Δία τον κεραυνό, στον Ποσειδώνα την τρίαινα και στον Πλούτωνα την κυνέη (περικεφαλαία). Και πάλι ο συμβολισμός είναι σαφής: μια τάξη Κυκλώπων «νέας κοπής» στηρίζεται στην κατασκευή και στην εμπορία όπλων.

Η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Ο Πολύφημος τυφλώνεται από κάποιον «Ούτιν». Εμείς ξέρουμε, που είμαστε έξω από το ιστορικό παιχνίδι, μια και τα ζούμε a posteriori, ότι «Ούτις» είναι ο Οδυσσέας. Ο Πολύφημος όμως δεν το ξέρει.

Αυτός ο άγνωστος «Κανένας» είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής της ιστορίας. Όχι οι Κύκλωπες. Οι άλλοι Κύκλωπες όμως δεν τον βλέπουν, γιατί ο Ούτις είναι τοποθετημένος πάντα κάπως πλάγια. Όχι μπροστά. Γι’ αυτό ποτέ δεν νοούν τους «λοξούς χρησμούς» και σπάνια ακούν «την βοήν των πλησιαζόντων γεγονότων» (Καβάφης).

Σύμφωνα με τον Όμηρο, κάθε φορά που ένα πολιτικό σύστημα θα κινείται στο χώρο της δύναμης και της επιβολής αποκλειστικά και θα γίνεται μονόφθαλμο και κυκλωπικό, ο Ούτις ή ο Οδυσσέας (=οργισμένος) ή όπως αλλιώς θα λέγεται αυτός, θα κινείται στο χώρο της αγωνίας, που είναι ο χώρος της ελευθερίας, αφού η αγωνία είναι παράγωγο του αγώνα.

Η σύγκρουση ανάμεσα στη δύναμη και την ελευθερία είναι το τραγικό παιχνίδι της ιστορίας.
Και γι’ αυτό, σύμφωνα με τον Σεφέρη, το πλοίο της ιστορίας φέρει συχνά το όνομα «Αγωνία». Αγωνιώ σημαίνει αγωνίζομαι.

Στην ελληνική μυθολογία, οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν το πρότυπο του Οδυσσέα μέσα από τα ηρωικά ιδεώδη.
Μόνο οι πολυμήχανοι ήρωες είχαν τη δύναμη να νικήσουν τους Κύκλωπες.

Στην ανθρώπινη ιστορία και κοινωνία, δηλαδή στην περίπτωσή μας στη δημοκρατία, αυτός που αναλαμβάνει το ρόλο του Οδυσσέα, του ήρωα, είναι η αθόρυβη άμεση συμμετοχή των πολλών με την ενεργή παρουσία τους στα κοινά. Το πολίτευμα του «κοινωνείν» μέσα στην κοινότητα, την «πόλιν», το βίωσαν εκατοντάδες χρόνια οι παλαιοί Έλληνες.