ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1168a28–1169b2
(ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1168a28–1172a15: Απορίες σχετικά με τη φιλία)
Πρέπει κανείς να αγαπά τον εαυτό του περισσότερο από τους άλλους;
Λίγο πριν ολοκληρώσει το Ι´ βιβλίο και την πραγμάτευσή του σχετικά με τη φιλία (βλ. σχετικά και ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1155a3–1156a5), ο Αριστοτέλης εξετάζει κάποιες ακόμη πτυχές του θέματος, απαντώντας σε ορισμένες καίριες απορίες που θα μπορούσαν να τεθούν.
Ἀπορεῖται δὲ καὶ πότερον δεῖ φιλεῖν ἑαυτὸν μάλιστα
ἢ ἄλλον τινά. ἐπιτιμῶσι γὰρ τοῖς ἑαυτοὺς μάλιστ’ ἀγα-
(30) πῶσι, καὶ ὡς ἐν αἰσχρῷ φιλαύτους ἀποκαλοῦσι, δοκεῖ τε
ὁ μὲν φαῦλος ἑαυτοῦ χάριν πάντα πράττειν, καὶ ὅσῳ ἂν
μοχθηρότερος ᾖ, τοσούτῳ μᾶλλον —ἐγκαλοῦσι δὴ αὐτῷ οἷον
ὅτι οὐδὲν ἀφ’ ἑαυτοῦ πράττει— ὁ δ’ ἐπιεικὴς διὰ τὸ καλόν, καὶ
ὅσῳ ἂν βελτίων ᾖ, μᾶλλον διὰ τὸ καλόν, καὶ φίλου ἕνεκα,
(35) τὸ δ’ αὑτοῦ παρίησιν. τοῖς λόγοις δὲ τούτοις τὰ ἔργα δια-
[1168b] φωνεῖ, οὐκ ἀλόγως. φασὶ γὰρ δεῖν φιλεῖν μάλιστα τὸν
μάλιστα φίλον, φίλος δὲ μάλιστα ὁ βουλόμενος ᾧ βούλεται
τἀγαθὰ ἐκείνου ἕνεκα, καὶ εἰ μηδεὶς εἴσεται· ταῦτα δ’
ὑπάρχει μάλιστ’ αὐτῷ πρὸς αὑτόν, καὶ τὰ λοιπὰ δὴ πάνθ’
(5) οἷς ὁ φίλος ὁρίζεται· εἴρηται γὰρ ὅτι ἀπ’ αὐτοῦ πάντα τὰ
φιλικὰ καὶ πρὸς τοὺς ἄλλους διήκει. καὶ αἱ παροιμίαι δὲ
πᾶσαι ὁμογνωμονοῦσιν, οἷον τὸ «μία ψυχή» καὶ «κοινὰ
τὰ φίλων» καὶ «ἰσότης φιλότης» καὶ «γόνυ κνήμης ἔγγιον»·
πάντα γὰρ ταῦτα πρὸς αὑτὸν μάλιστ’ ἂν ὑπάρχοι· μάλιστα
(10) γὰρ φίλος αὑτῷ· καὶ φιλητέον δὴ μάλισθ’ ἑαυτόν. ἀπο-
ρεῖται δὴ εἰκότως ποτέροις χρεὼν ἕπεσθαι, ἀμφοῖν ἐχόντοιν
τὸ πιστόν. ἴσως οὖν τοὺς τοιούτους δεῖ τῶν λόγων διαιρεῖν
καὶ διορίζειν ἐφ’ ὅσον ἑκάτεροι καὶ πῇ ἀληθεύουσιν. εἰ δὴ
λάβοιμεν τὸ φίλαυτον πῶς ἑκάτεροι λέγουσιν, τάχ’ ἂν γένοιτο
(15) δῆλον. οἱ μὲν οὖν εἰς ὄνειδος ἄγοντες αὐτὸ φιλαύτους καλοῦσι
τοὺς ἑαυτοῖς ἀπονέμοντας τὸ πλεῖον ἐν χρήμασι καὶ τιμαῖς
καὶ ἡδοναῖς ταῖς σωματικαῖς· τούτων γὰρ οἱ πολλοὶ ὀρέ-
γονται, καὶ ἐσπουδάκασι περὶ αὐτὰ ὡς ἄριστα ὄντα, διὸ καὶ
περιμάχητά ἐστιν. οἱ δὴ περὶ ταῦτα πλεονέκται χαρίζονται
(20) ταῖς ἐπιθυμίαις καὶ ὅλως τοῖς πάθεσι καὶ τῷ ἀλόγῳ τῆς
ψυχῆς· τοιοῦτοι δ’ εἰσὶν οἱ πολλοί· διὸ καὶ ἡ προσηγορία
γεγένηται ἀπὸ τοῦ πολλοῦ φαύλου ὄντος· δικαίως δὴ τοῖς
οὕτω φιλαύτοις ὀνειδίζεται. ὅτι δὲ τοὺς τὰ τοιαῦθ’ αὑτοῖς
ἀπονέμοντας εἰώθασι λέγειν οἱ πολλοὶ φιλαύτους, οὐκ ἄδη-
(25) λον· εἰ γάρ τις ἀεὶ σπουδάζοι τὰ δίκαια πράττειν αὐτὸς
μάλιστα πάντων ἢ τὰ σώφρονα ἢ ὁποιαοῦν ἄλλα τῶν κατὰ
τὰς ἀρετάς, καὶ ὅλως ἀεὶ τὸ καλὸν ἑαυτῷ περιποιοῖτο, οὐδεὶς
ἐρεῖ τοῦτον φίλαυτον οὐδὲ ψέξει. δόξειε δ’ ἂν ὁ τοιοῦτος
μᾶλλον εἶναι φίλαυτος· ἀπονέμει γοῦν ἑαυτῷ τὰ κάλλιστα
(30) καὶ μάλιστ’ ἀγαθά, καὶ χαρίζεται ἑαυτοῦ τῷ κυριωτάτῳ,
καὶ πάντα τούτῳ πείθεται· ὥσπερ δὲ καὶ πόλις τὸ κυριώ-
τατον μάλιστ’ εἶναι δοκεῖ καὶ πᾶν ἄλλο σύστημα, οὕτω καὶ
ἄνθρωπος· καὶ φίλαυτος δὴ μάλιστα ὁ τοῦτο ἀγαπῶν καὶ
τούτῳ χαριζόμενος. καὶ ἐγκρατὴς δὲ καὶ ἀκρατὴς λέγεται
(35) τῷ κρατεῖν τὸν νοῦν ἢ μή, ὡς τούτου ἑκάστου ὄντος· καὶ πε-
[1169a] πραγέναι δοκοῦσιν αὐτοὶ καὶ ἑκουσίως τὰ μετὰ λόγου μάλιστα.
ὅτι μὲν οὖν τοῦθ’ ἕκαστός ἐστιν ἢ μάλιστα, οὐκ ἄδηλον, καὶ
ὅτι ὁ ἐπιεικὴς μάλιστα τοῦτ’ ἀγαπᾷ. διὸ φίλαυτος μάλιστ’
ἂν εἴη, καθ’ ἕτερον εἶδος τοῦ ὀνειδιζομένου, καὶ διαφέρων
(5) τοσοῦτον ὅσον τὸ κατὰ λόγον ζῆν τοῦ κατὰ πάθος, καὶ ὀρέ-
γεσθαι ἢ τοῦ καλοῦ ἢ τοῦ δοκοῦντος συμφέρειν. τοὺς μὲν οὖν
περὶ τὰς καλὰς πράξεις διαφερόντως σπουδάζοντας πάντες
ἀποδέχονται καὶ ἐπαινοῦσιν· πάντων δὲ ἁμιλλωμένων πρὸς
τὸ καλὸν καὶ διατεινομένων τὰ κάλλιστα πράττειν κοινῇ τ’
(10) ἂν πάντ’ εἴη τὰ δέοντα καὶ ἰδίᾳ ἑκάστῳ τὰ μέγιστα τῶν
ἀγαθῶν, εἴπερ ἡ ἀρετὴ τοιοῦτόν ἐστιν. ὥστε τὸν μὲν ἀγαθὸν
δεῖ φίλαυτον εἶναι (καὶ γὰρ αὐτὸς ὀνήσεται τὰ καλὰ πράτ-
των καὶ τοὺς ἄλλους ὠφελήσει), τὸν δὲ μοχθηρὸν οὐ δεῖ·
βλάψει γὰρ καὶ ἑαυτὸν καὶ τοὺς πέλας, φαύλοις πάθεσιν
(15) ἑπόμενος. τῷ μοχθηρῷ μὲν οὖν διαφωνεῖ ἃ δεῖ πράττειν
καὶ ἃ πράττει· ὁ δ’ ἐπιεικής, ἃ δεῖ, ταῦτα καὶ πράττει·
πᾶς γὰρ νοῦς αἱρεῖται τὸ βέλτιστον ἑαυτῷ, ὁ δ’ ἐπιεικὴς
πειθαρχεῖ τῷ νῷ. ἀληθὲς δὲ περὶ τοῦ σπουδαίου καὶ τὸ τῶν
φίλων ἕνεκα πολλὰ πράττειν καὶ τῆς πατρίδος, κἂν δέῃ
(20) ὑπεραποθνῄσκειν· προήσεται γὰρ καὶ χρήματα καὶ τιμὰς
καὶ ὅλως τὰ περιμάχητα ἀγαθά, περιποιούμενος ἑαυτῷ τὸ
καλόν· ὀλίγον γὰρ χρόνον ἡσθῆναι σφόδρα μᾶλλον ἕλοιτ’
ἂν ἢ πολὺν ἠρέμα, καὶ βιῶσαι καλῶς ἐνιαυτὸν ἢ πόλλ’ ἔτη
τυχόντως, καὶ μίαν πρᾶξιν καλὴν καὶ μεγάλην ἢ πολλὰς
(25) καὶ μικράς. τοῖς δ’ ὑπεραποθνῄσκουσι τοῦτ’ ἴσως συμβαίνει·
αἱροῦνται δὴ μέγα καλὸν ἑαυτοῖς. καὶ χρήματα προοῖντ’
ἂν ἐφ’ ᾧ πλείονα λήψονται οἱ φίλοι· γίνεται γὰρ τῷ
μὲν φίλῳ χρήματα, αὐτῷ δὲ τὸ καλόν· τὸ δὴ μεῖζον
ἀγαθὸν ἑαυτῷ ἀπονέμει. καὶ περὶ τιμὰς δὲ καὶ ἀρχὰς ὁ
(30) αὐτὸς τρόπος· πάντα γὰρ τῷ φίλῳ ταῦτα προήσεται· κα-
λὸν γὰρ αὐτῷ τοῦτο καὶ ἐπαινετόν. εἰκότως δὴ δοκεῖ σπου-
δαῖος εἶναι, ἀντὶ πάντων αἱρούμενος τὸ καλόν. ἐνδέχεται
δὲ καὶ πράξεις τῷ φίλῳ προΐεσθαι, καὶ εἶναι κάλλιον τοῦ
αὐτὸν πρᾶξαι τὸ αἴτιον τῷ φίλῳ γενέσθαι. ἐν πᾶσι δὴ τοῖς
(35) ἐπαινετοῖς ὁ σπουδαῖος φαίνεται ἑαυτῷ τοῦ καλοῦ πλέον
[1169b] νέμων. οὕτω μὲν οὖν φίλαυτον εἶναι δεῖ, καθάπερ εἴρηται·
ὡς δ’ οἱ πολλοί, οὐ χρή.
***
Αμφισβητείται και το εάν τις πρέπει ν' αγαπά τον εαυτόν του περισσότερον παρά τους άλλους. Κατακρίνουν τους αγαπώντας τον εαυτόν των (30) και τους αποκαλούν εγωιστάς, ως κακώς συμπεριφερομένους. Προφανώς ο μεν φαύλος πράττει τα πάντα χάριν εαυτού και όσω φαυλότερος είναι τόσω περισσότερον (κατηγορείται δε ότι δεν πράττει παρά μόνον ό,τι παρέχει εις αυτόν ωφέλειαν). Ο δε χρηστός άνθρωπος δεν ενεργεί παρά μόνον διά το καλόν και μάλιστα τόσω περισσότερον, όσω είναι ευγενέστερος, ως και διά το συμφέρον του φίλου του, (35) παραμελεί δε το ιδικόν του. Οπωσδήποτε όμως, τα γεγονότα δεν συμφωνούν με τον ισχυρισμόν τούτον [1168b] και μάλιστα ουχί άνευ λόγου. Λέγεται, ότι πρέπει ν' αγαπά τις πάρα πολύ εκείνον, όστις είναι πάρα πολύ φίλος του, φίλος δε είναι εκείνος, όστις επιθυμεί διά τον φίλον αυτού την απόκτησιν των αγαθών, τα οποία του εύχεται, και αν ακόμη ουδείς πρόκειται να το μάθη. Τα γνωρίσματα δε ταύτα φέρει ο άνθρωπος εν εαυτώ έναντι του εαυτού του, καθώς και όλα τα λοιπά στοιχεία, (5) άτινα χαρακτηρίζουν την φιλίαν. Διότι, ως προελέχθη, τα δείγματα της φιλίας προέρχονται εξ αυτού τούτου του ατόμου και επεκτείνονται εις τα λοιπά άτομα. Και αι παροιμίαι συμφωνούν: «μία ψυχή», «κοινά τα των φίλων», «ισότης είναι αγάπη», «το γόνυ είναι πλησιέστερον παρά η κνήμη». Διότι όλα αυτά ισχύουν διά την σχέσιν του ατόμου προς τον εαυτόν του. Ο καθείς είναι ο κάλλιστος των φίλων δι' εαυτόν, (10) διό και πρέπει κανείς ν' αγαπά προ παντός τον εαυτόν του. Υπάρχει όμως ευλόγως αμφιβολία περί του ποίαν εκ των δύο γνωμών οφείλομεν να δεχθώμεν, δοθέντος ότι και αι δύο έχουν την βάσιν των.Διά τούτο ίσως θα πρέπει να διακρίνωμεν και να εξακριβώσωμεν πόσον και πώς οι λόγοι ούτοι ανταποκρίνονται προς την αλήθειαν. Εάν λάβωμεν υπ' όψιν μας τον τρόπον, κατά τον οποίον τα δύο μέρη αντιλαμβάνονται τον εγωισμόν, το ζήτημα διασαφηνίζεται ταχέως. (15) Οι μεν ονομάζουν, μετά τινος μομφής, εγωιστάς εκείνους, οίτινες παρέχουν εις εαυτούς τόσον υπό την έποψιν χρημάτων, όσον και υπό την έποψιν τιμών και σωματικών ηδονών, την μεγαλυτέραν μερίδα. Διότι ταύτα ορέγονται και διά την απόκτησίν των μοχθούν ως αρίστων, διά τούτο δε και συνάπτεται περί ταύτα αγών. Οι δε ως προς τα πράγματα ταύτα πλεονέκται παραδίδονται (20) εις τας αισθησιακάς απολαύσεις και εις τα πάθη των, ως και εις το άλογον μέρος της ψυχής καθ' ολοκληρίαν. Οι τοιούτοι αποτελούν το μεγαλύτερον μέρος της ανθρωπότητος, δεδομένου δε ότι η ανθρωπότης αύτη είναι διεστραμμένη, η λέξις εγωισμός εχρησιμοποιήθη υπό την κακήν του έννοιαν. Οι εν λόγω εγωισταί κατακρίνονται δικαίως. Το ότι αποκαλούνται εγωισταί εκείνοι, οίτινες παρέχουν εις τους εαυτούς των τα ανωτέρω μνημονευθέντα αγαθά, είναι αυτονόητον. (25) Ουδείς θα εκάλει εγωιστάς και θα τους εμέμφετο ως τοιούτους εκείνους, οίτινες προσπαθούν ν' ασκούν την δικαιοσύνην ή να ενεργούν μετά σωφροσύνης ή να συμμορφούνται προς τας διαφόρους αρετάς, εν συντόμω εκείνους οι οποίοι πράττουν δι' εαυτούς το καλόν. Εν τούτοις οι τοιούτοι δυνατόν να φαίνωνται ιδιαζόντως εγωισταί, διότι παρέχουν εις εαυτούς τα καλύτερα (30) και μεγαλύτερα αγαθά, εξυπηρετούν με χαράν το κυριώτερον μέρος της ψυχής των και υπακούουν εις αυτό ως προς πάντα. Λοιπόν, καθώς ακριβώς η πολιτεία ως και παν άλλο ωργανωμένον σύστημα φαίνονται εκ του ευγενεστέρου μέρους αυτών, ούτω και ο άνθρωπος. Επομένως ο εγωιστικώτερος των ανθρώπων είναι ο αγαπών πάρα πολύ το μέρος τούτο και ο συμμορφούμενος προς αυτό. Εγκρατής δε και ακρατής καλείται τις, (35) εφ' όσον κυριαρχεί ή δεν κυριαρχεί εις αυτόν ο νους, ως εάν ούτος απετέλει την πραγματικήν ουσίαν του. Επίσης φαίνεται, [1169a] ότι αι πράξεις μας είναι τοσούτω μάλλον προσωπικαί και εθελούσιαι, καθ' όσον συμφωνούν προς τον λόγον. Το ότι τούτο, δηλαδή ο λόγος, είναι, τουλάχιστον ως επί το πλείστον, αυτός ούτος ο άνθρωπος και ότι ο ενάρετος τον αγαπά ιδιαζόντως, είναι φανερόν. Διά τούτο εκείνος, όστις χαρακτηρίζεται ως εγωιστής κατά την ακριβή σημασίαν της λέξεως, δεν είναι διόλου όμοιος προς εκείνον, όστις, ως είδομεν, κατακρίνεται, (5) διαφέρει δε τόσον, όσον το ζην συμφώνως προς τας επιταγάς του λόγου από το ζην υπό το κράτος των παθών, καθ' όσον διαφέρει η προσπάθεια προς επίτευξιν του αγαθού από την προσπάθειαν προς απόκτησιν εκείνου, το οποίον φαίνεται συμφέρον.
Τους ανθρώπους λοιπόν εκείνους, που καταβάλλουν κάθε δυνατήν προσπάθειαν προς εκτέλεσιν πράξεων ηθικώς ωραίων, πάντες επιδοκιμάζουν και επαινούν. Εάν όλοι συνηγωνίζοντο χάριν του καλού και προσεπάθουν εντατικώς να το πραγματοποιήσουν, η κοινωνική ομάς θ' απεκόμιζε τα εκ της τοιαύτης δράσεως πλεονεκτήματα (10) και ο καθείς θ' απελάμβανε τα μέγιστα των αγαθών, δεδομένου ότι η αρετή συνίσταται εις το σημείον τούτο. Ώστε ο μεν αγαθός πρέπει ν' αγαπά τον ίδιον τον εαυτόν του (διότι πράττων το καλόν, ωφελεί και τον εαυτόν και τους άλλους). Τουναντίον ο κακός δεν πρέπει ν' αγαπά τον εαυτόν του (διότι πράττων τούτο, βλάπτει και εαυτόν και τους συνανθρώπους του). (15) Εις τον κακόν υπάρχει διαφωνία μεταξύ εκείνου που πράττει και εκείνου που δεν πρέπει να πράττη, τουναντίον ο αγαθός πράττει ό,τι οφείλει να πράττη. Πράγματι εκάστη διάνοια εκλέγει δι' εαυτήν το καλύτερον, ο δε ενάρετος πειθαρχεί εις την διάνοιάν του. Είναι αληθές, ότι ο χρηστός άνθρωπος πράττει πολλά υπέρ των φίλων του και της πατρίδος, και αν ακόμη πρόκειται ν' αποθάνη υπέρ αυτών. (20) Επίσης θα προτιμήση ν' απαρνηθή και χρήματα και τιμάς και εν γένει όλα τα τόσον περιπόθητα αγαθά, όπως αποκτήση αντ' αυτών ό,τι είναι πράγματι καλόν και ωραίον, και θα προκρίνη ν' απολαύση υπερτάτην ικανοποίησιν επ' ολίγον χρόνον παρά μετρίαν τοιαύτην επί χρόνον μακρόν. Θα προτιμήση έν έτος πλήρες ωραίων πράξεων, παρά πολλά έτη και όπως τύχη. Μία δε ωραία και μεγαλειώδης πράξις θα του φανή προτιμοτέρα παρά πράξεις πολλαί και ασήμαντοι. (25) Τούτο συμβαίνει προφανώς εις τους υπέρ των φίλων και της πατρίδος αυτών αποθνήσκοντας, διότι εκλέγουν δι' εαυτούς αντικείμενον υψίστου ηθικού κάλλους. Ακόμη και χρήματα προθυμοποιούνται να θυσιάσουν οι χρηστοί άνθρωποι, διά ν' αποκτήσουν οι φίλοι αυτών περισσότερα. Οι φίλοι θα κερδίσουν χρήματα και αυτοί το ηθικώς ωραίον. Τοιουτοτρόπως οι χρηστοί άνθρωποι παρέχουν εις εαυτούς το μεγαλύτερον αγαθόν. Ως προς τας τιμάς και τα αξιώματα συμβαίνει το αυτό. (30) Θα παραχωρήσουν όλα αυτά εις τους φίλους των, διότι τούτο είναι δι' αυτούς ωραίον και άξιον επαίνου. Ευλόγως δε οι τοιούτοι φαίνεται ότι είναι χρηστοί άνθρωποι, διότι προτιμούν το αγαθόν από κάθε άλλο. Επίσης αφίνουν τους φίλους των να ενεργούν αντ' αυτών, διά τον λόγον ότι είναι ωραιότερον να παρέχη κανείς την δυνατότητα εις τον φίλον του να προβαίνη εις την εκτέλεσιν μιας πράξεως παρά να την εκτελή αυτός ο ίδιος. Εις όλας λοιπόν τας πράξεις, διά τας οποίας δύναταί τις ν' αποκομίζη έπαινον, (35) ο χρηστός άνθρωπος επιδιώκει δι' εαυτόν το μεγαλύτερον [1169b] αγαθόν. Κατά το πνεύμα τούτο πρέπει να κρίνωμεν τον αγαπώντα τον εαυτόν του, ως είπομεν, και όχι όπως αντιλαμβάνεται αυτόν ο όχλος.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου