Το υπαρξιακό μοντέλο του Ίρβιν Γιάλομ

Ο σύγχρονος ψυχολόγος Ίρβιν Γιάλομ το 1981 προσδιόρισε τέσσερεις απόλυτες υπαρξιακές ανησυχίες, που έχουν μεγάλη σημασία στην ψυχοθεραπεία: Το θάνατο, την ελευθερία, την απομόνωση και την έλλειψη νοήματος στη ζωή. Κάθε μία από αυτές τις ανησυχίες προκαλεί εσωτερικές συγκρούσεις στο υπαρξιακό πλαίσιο αναφοράς, όπως το αντιλαμβάνεται ο Γιάλομ.

Ο θάνατος: Είναι η πιο οφθαλμοφανής απόλυτη ανησυχία. Είναι προφανές σε όλους ότι ο θάνατος θα έρθει και ότι δεν υπάρχει διαφυγή. Είναι μια φοβερή αλήθεια στην οποία τα άτομα αποκρίνονται με τρόμο και συχνά αναπτύσσουν άμυνες, που επηρεάζουν σημαντικά το χαρακτήρα τους. Το παιδί από μικρή ηλικία είναι απασχολημένο με το θάνατο και η εξάλειψη του τρόμου του θανάτου είναι ένα σημαντικό αναπτυξιακό στάδιο στη ζωή του. Συχνά ψυχοπαθολογικά συμπτώματα οφείλονται σε αδυναμία υπέρβασης του φόβου του θανάτου.

Ελευθερία: Φυσιολογικά δεν θα θεωρούσαμε την ελευθερία ως πηγή ανησυχίας. Μάλλον το αντίθετο. Η ελευθερία θεωρείται γενικά μια θετική έννοια. Η ιστορία του δυτικού πολιτισμού σημαδεύτηκε από λαχτάρα και αγώνα για ελευθερία, ωστόσο στο υπαρξιακό πλαίσιο η έννοια της ελευθερίας τρομάζει. Η ελευθερία αναφέρεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος και συγγραφέας του δικού του κόσμου, του δικού του σχεδιασμού ζωής, των δικών του επιλογών και δράσεων. Αν είναι αλήθεια ότι δημιουργούμε τον Εαυτό μας και το δικό μας κόσμο, αυτό σημαίνει ότι δεν πατάμε σε στέρεο έδαφος και κάτω μας υπάρχει μια άβυσσος, το τίποτα. Σε αντίθεση με την καθημερινή μας εμπειρία, είμαστε περαστικοί από τη ζωή, ερχόμαστε και φεύγουμε από ένα σύμπαν που δεν είναι συνεκτικό, ούτε δομημένο με ένα μεγάλο σχέδιο. Η άσκηση της ελευθερίας ανοίγει το δρόμο για την ανάδειξη της ευθύνης, που αποτελεί σημαντική πηγή άγχους για τους ανθρώπους. Τ’ άτομα διαφέρουν σημαντικά ως προς το βαθμό ευθύνης που μπορούν να αναλάβουν στη ζωή τους. Μερικοί ρίχνουν την ευθύνη για ότι τους συμβαίνει στους άλλους, στις συνθήκες της ζωής, στα αφεντικά και στις συζύγους τους. Άλλοι την αρνούνται τελείως θεωρώντας τους Εαυτούς τους «αθώα θύματα» που πάσχουν από εξωτερικά γεγονότα, αδιαφορώντας ενδεχομένως αν οι ίδιοι έχουν βάλει σε κίνηση τα γεγονότα αυτά.

Ορισμένοι δεν διστάζουν να αρνηθούν τελείως την ύπαρξη της ευθύνης τους, βγάζοντας την τελείως «απ’ το μυαλό τους», σα να μην είναι υπόλογοι της συμπεριφοράς τους. Μια άλλη πτυχή της ελευθερίας είναι η θέληση. Η θέληση περνά από την επιθυμία, στην απόφαση και τελικά στη δράση. Πολλά άτομα έχουν τεράστιες δυσκολίες να εκφράσουν επιθυμίες. Άλλα μπορεί να είναι εξαιρετικά σαφή για το τι θέλουν, αλλά δεν είναι σε θέση να αποφασίσουν ή να επιλέξουν και πολύ περισσότερο να δράσουν. Συχνά βιώνουν τη λήψη αποφάσεων ως πανικό. Μπορεί να επιχειρήσουν να μεταβιβάσουν το δικαίωμα της απόφασης σε κάποιον άλλον ή να ενεργήσουν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η απόφαση να παίρνεται γι αυτούς από τις περιστάσεις. Το πέρασμα από την ελευθερία, στην επιθυμία, στην απόφαση, στη δράση, είναι για πολλούς ανθρώπους μια επώδυνη διαδικασία, που προτιμούν να αποφεύγουν.

Η απομόνωση: Μια Τρίτη απόλυτη ανησυχία είναι η απομόνωση. Είναι σημαντικό να γίνει διάκριση της υπαρξιακής από τους άλλους τύπους απομόνωσης. Η διαπροσωπική απομόνωση αναφέρεται στο χάσμα που υπάρχει μεταξύ του «Εαυτού» και των άλλων ανθρώπων, λόγω έλλειψης κοινωνικών δεξιοτήτων και ψυχοπαθολογίας στο θέμα της οικειότητας. Η υπαρξιακή απομόνωση είναι ένας όρος, που καθιερώθηκε για πρώτη φορά από τον Φρόιντ και αναφέρεται στο γεγονός ότι είμαστε απομονωμένοι από κομμάτια του Εαυτού μας. Θύλακες του Εαυτού μας, εμπειρίες, συναισθήματα και επιθυμίες, διασπώνται από τη συνείδηση και αγνοούμε ότι υπάρχουν. Ωστόσο λειτουργούν υπόγεια και ταράζουν τη ζωή μας χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Ο στόχος της ψυχοθεραπείας σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να βοηθήσει τα άτομα αυτά να ανακτήσουν και να επανενώσουν τα αποσχισμένα τμήματα του Εαυτού τους.

Πολλοί προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την απομόνωση μέσω της διάχυσης. Αποφεύγουν την προσωπική τους ανάπτυξη και την αίσθηση απομόνωσης που τη συνοδεύει, προτιμώντας να μαλακώσουν τα όρια του Εγώ τους, να ελαχιστοποιήσουν τις επιθυμίες τους και να ζήσουν μέσα από τη ζωή ενός άλλου ατόμου. Άλλοι μπορεί να διαχυθούν σε μια ομάδα, μια αιτία, μια χώρα, ένα έργο. Με το να είναι κανείς όπως οι άλλοι, να ταιριάζει στο ντύσιμο, στην ομιλία και στα έθιμα, να μην έχει δικές του σκέψεις, συναισθήματα, επιθυμίες, σώζεται από την απομόνωση του μοναχικού του Εαυτού. Μια άλλη συνηθισμένη απάντηση στην απομόνωση είναι η ψυχαναγκαστική σεξουαλικότητα. Τα σεξουαλικά καταναγκαστικά άτομα δεν σχετίζονται με όλη την Ύπαρξη των άλλων, αλλά μόνο με το τμήμα της που ικανοποιεί τις ατομικές τους ανάγκες. Ειδικότερα, ενδιαφέρονται μόνο για τα τμήματα εκείνα που διευκολύνουν την αποπλάνηση και τη σεξουαλική πράξη.

Η έλλειψη νοήματος: Η τέταρτη τελική ανησυχία είναι η έλλειψη νοήματος. Εάν κάθε άτομο είναι μόνο, ζει στον κόσμο του, μέσα σ’ ένα αδιάφορο σύμπαν και τελικά πεθαίνει μόνο του, τότε τι νόημα μπορεί να ‘χει η ζωή; Γιατί ζούμε; Αν δεν υπάρχει σχεδιασμένη προαποφασισμένη ζωή, τότε ο καθένας πρέπει να οικοδομήσει το δικό του νόημα στη ζωή. Το ερώτημα όμως είναι, «μπορεί ο καθένας να δημιουργήσει ένα αυτόνομο νόημα για να αντέξει τη ζωή του»;

Ο άνθρωπος φαίνεται να απαιτεί νόημα. Η νευροψυχολογική μας οργάνωση είναι τέτοια, που τυποποιεί τα τυχαία ερεθίσματα. Τα οργανώνει αυτόματα σε σχήμα και ουσία. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με έναν ελλιπή κύκλο, τον φανταζόμαστε αυτόματα πλήρη. Όταν μια οποιαδήποτε κατάσταση δεν σχηματοποιείται, βιώνουμε δυσφορία. Με τον ίδιο τρόπο που οργανώνουμε τυχαία ερεθίσματα, αντιμετωπίζουμε και τις υπαρξιακές καταστάσεις. Σε ένα άτακτο κόσμο νοιώθουμε ασταθείς και ψάχνουμε σχέδιο. Η τέταρτη εσωτερική σύγκρουση πηγάζει από αυτό το δίλημμα: Πως ένα Ον που απαιτεί νόημα, μπορεί να βρει νόημα σε ένα σύμπαν που δεν έχει κανένα νόημα;