Εφηβεία και ψυχική υγεία: Ο ρόλος της ψυχικής ανθεκτικότητας

Η ψυχική υγεία αποτελεί βασικό παράγοντα για την ατομική προσαρμοστικότητα και ανάπτυξη. Είθισται να περιγράφεται και να γίνεται κατανοητή με βάση το μοντέλο ασθένειας και την απουσία πόνου, αρρώστιας ή κάποιας διαταραχής. Εντούτοις, τα τελευταία χρόνια η ψυχική υγεία δεν αφορά μόνο την απουσία αρρώστιας/διαταραχής, αλλά συνυπολογίζει τη παρουσία θετικών στοιχείων, με αποτέλεσμα να απαρτίζεται, εν τέλει, από ένα σύνολο τόσο αρνητικών, όσο και θετικών παραγόντων.

Ψυχική ανθεκτικότητα

Μεγάλο κομμάτι της ψυχικής υγείας σχετίζεται με την ανθεκτικότητα (resilience), την ικανότητα αποτελεσματικής προσαρμογής και εύκολης επαναφοράς μετά από μια δύσκολη κατάσταση ή ασθένεια.

Οι εμπειρίες ζωής τείνουν είτε να ενισχύουν, είτε να αποδυναμώνουν την ψυχική ανθεκτικότητα, και αυτό σχετίζεται τόσο με την ύπαρξη ενός κοινωνικού δικτύου στήριξης, όσο και με προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων.

Ερευνητικά έχει βρεθεί ότι η ανθεκτικότητα ενισχύει την ψυχική υγεία και την ικανοποίηση που έχουν τα άτομα από τη ζωή τους, την αυτοεκτίμηση, την αισιοδοξία και παράλληλα περιορίζει τα συμπτώματα γενικευμένου άγχους και κατάθλιψης.

Εφηβεία

Η περίοδος της εφηβείας είναι μια μοναδική περίοδος στη ζωή του ανθρώπου, κατά την οποία λαμβάνουν χώρα σωματικές και ψυχικές αλλαγές. Η μεταβατική αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται από νευροβιολογικές και ψυχοκοινωνικές αλλαγές που επιδρούν στο κοινωνικό, συναισθηματικό και γνωστικό κομμάτι ζωής των εφήβων, καθώς οι τελευταίοι, ταυτόχρονα με τη σωματική τους ωρίμανση προσπαθούν να εδραιώσουν την προσωπικότητά τους.

Οι προκλήσεις της περιόδου αυτής είναι πολλαπλές και πολύπλοκες και είναι σε θέση να οδηγήσουν τους νέους σε μια μετέπειτα θετική ή αρνητική πορεία ζωής. Kατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι πιθανό να υιοθετηθούν συμπεριφορές που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τη μετέπειτα ψυχική τους υγεία σαν ενήλικες.

Κατά την εφηβεία οι έφηβοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην εμφάνιση διαταραχών όπως η κατάθλιψη, ο αυτοκτονικός ιδεασμός, οι διαταραχές πρόσληψης τροφής, η χρήση ουσιών και οι εξαρτήσεις.

Ως εκ τούτου, η ποιότητα της ανάπτυξης των εφήβων εξαρτάται από το ρίσκο στο οποίο είναι εκτεθειμένοι αλλά και από τους προστατευτικούς παράγοντες για την αντιμετώπιση των όποιων κινδύνων. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας, οι δυσκολίες που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι έφηβοι είναι αυξημένες καθώς η παρέα συνομηλίκων διαδραματίζει πλέον το βασικότερο ρόλο στη ζωή τους.

Το κοινωνικό δίκτυο των εφήβων αυξάνει πλέον, ενώ οι πόροι άντλησης μηχανισμών αντιμετώπισης των δυσκολιών που προκύπτουν μειώνονται (η σχέση με τους γονείς τίθεται υπό αμφισβήτηση).

Προαγωγή της ψυχικής υγείας των εφήβων

Η έρευνα γύρω από την προαγωγή της ψυχικής υγείας των εφήβων και την αποφυγή επικίνδυνων συμπεριφορών κατά την εφηβεία, κάνει λόγο για παράγοντες πoυ την ενθαρρύνουν (promotive factors) και παράγοντες που την προστατεύουν (protective factors).

Στην πρώτη κατηγορία έχουμε δύο τύπους που επιδρούν στην ψυχική υγεία των εφήβων.

Ο πρώτος τύπος (assets) αφορά στοιχεία εσωτερικά του εφήβου όπως για παράδειγμα η αποτελεσματικότητα, η ταυτότητα, οι μηχανισμοί αντιμετώπισης δυσκολιών και ο προσανατολισμός στο μέλλον, ενώ ο δεύτερος τύπος (resources) αφορά εξωτερικούς παράγοντες, όπως ενήλικες που δρουν ως μέντορες των εφήβων καθώς και οι ευκαιρίες που έχουν οι έφηβοι.

Οι δύο αυτοί τύποι και η ενοποίηση τους συμβάλλουν στην προαγωγή της ψυχικής υγείας των εφήβων και βοηθούν την αντιμετώπιση των αρνητικών στοιχείων που μπορεί να ενέχει η έκθεση στο ρίσκο κατά την εφηβική περίοδο.

Όσον αφορά τους προστατευτικούς παράγοντες, εδώ συγκαταλέγεται η υποστήριξη από το σχολικό περιβάλλον, η αποτελεσματική επικοινωνία με τους γονείς και οι ουσιαστικές εξωσχολικές δραστηριότητες.

Πιο συγκεκριμένα, η υποστηρικτική σχέση εφήβου-δασκάλου έχει συσχετιστεί με την καλή σχολική επίδοση και την καλύτερη ποιότητα ψυχικής υγείας των εφήβων, ενώ η καλή σχέση με άλλους ενηλίκους εντός του σχολείου προσφέρει κοινωνική στήριξη και συναισθηματική ασφάλεια στους εφήβους.

Αυτοί οι παράγοντες βοηθούν επίσης και στην καλλιέργεια του αισθήματος σύνδεσης των εφήβων με τους υπόλοιπους συνομηλίκους και την υιοθέτηση και προσαρμογή στις κοινωνικές νόρμες.

Επικοινωνία γονέων με εφήβους

Επιπρόσθετα, αυτή την περίοδο είναι πολύ βασική η αποτελεσματική επικοινωνία με τους γονείς. Αυτή είναι αποτελεσματική όταν υπάρχει έλεγχος, επιτήρηση, επικοινωνία και όταν μεταδίδεται ένα θετικό μοντέλο στους εφήβους.

Οι επικοινωνιακές δεξιότητες των γονέων διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο και πρέπει να προϋπάρχουν από την παιδική ηλικία προκειμένου οι γονείς να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τις στρεσογόνες και τραυματικές εμπειρίες που βιώνουν οι έφηβοι.

Εφηβεία και ταυτότητα

Παράλληλα, θετική είναι η επίδραση δημιουργικών εξωσχολικών δραστηριοτήτων καθώς μέσω αυτών οι έφηβοι μυούνται στους κοινωνικούς ρόλους και τις ψυχοκοινωνικές ικανότητες.

Οργανωμένες και ουσιώδεις δραστηριότητες συμβάλλουν στην καλλιέργεια της αυτονομίας, της λήψης αποφάσεων, της ομαδικής συνεργασίας και της διαχείρισης μιας ομάδας. Με αυτές τις διεργασίες οι έφηβοι σταδιακά εξερευνούν την ταυτότητά τους και εδραιώνουν την προσωπικότητά τους.

Κλείνοντας, η πρόκληση που ενέχει η περίοδος της εφηβείας με όλες τις αλλαγές που αυτή συνεπάγεται, αποτελεί μια περίοδο όπου και το σχολείο αλλά κυρίως οι γονείς καλούνται να στηρίξουν και να ενισχύσουν τους εφήβους για να τους βοηθήσουν να αναπτύξουν στρατηγικές αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων που βιώνουν λόγω ηλικίας, αλλά και των δυσκολιών που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν στην ενήλικη ζωή.

Η ενίσχυση και η ενδυνάμωση της ψυχικής ανθεκτικότητας μειώνουν την εκδήλωση αρνητικών συμπεριφορών και δίνουν το εφόδιο προαγωγής μιας υγιούς και ψυχικά ισορροπημένης μετέπειτα ενήλικης ζωής.