ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (543a-545e)

ΒΙΒΛΙΟΝ Η'

[543a] Εἶεν· ταῦτα μὲν δὴ ὡμολόγηται, ὦ Γλαύκων, τῇ μελλούσῃ ἄκρως οἰκεῖν πόλει κοινὰς μὲν γυναῖκας, κοινοὺς δὲ παῖδας εἶναι καὶ πᾶσαν παιδείαν, ὡσαύτως δὲ τὰ ἐπιτηδεύματα κοινὰ ἐν πολέμῳ τε καὶ εἰρήνῃ, βασιλέας δὲ αὐτῶν εἶναι τοὺς ἐν φιλοσοφίᾳ τε καὶ πρὸς τὸν πόλεμον γεγονότας ἀρίστους.
Ὡμολόγηται, ἔφη.
[543b] Καὶ μὴν καὶ τάδε συνεχωρήσαμεν, ὡς, ὅταν δὴ καταστῶσιν οἱ ἄρχοντες, ἄγοντες τοὺς στρατιώτας κατοικιοῦσιν εἰς οἰκήσεις οἵας προείπομεν, ἴδιον μὲν οὐδὲν οὐδενὶ ἐχούσας, κοινὰς δὲ πᾶσι· πρὸς δὲ ταῖς τοιαύταις οἰκήσεσι, καὶ τὰς κτήσεις, εἰ μνημονεύεις, διωμολογησάμεθά που οἷαι ἔσονται αὐτοῖς.
Ἀλλὰ μνημονεύω, ἔφη, ὅτι γε οὐδὲν οὐδένα ᾠόμεθα δεῖν κεκτῆσθαι ὧν νῦν οἱ ἄλλοι, ὥσπερ δὲ ἀθλητάς τε πολέμου [543c] καὶ φύλακας, μισθὸν τῆς φυλακῆς δεχομένους εἰς ἐνιαυτὸν τὴν εἰς ταῦτα τροφὴν παρὰ τῶν ἄλλων, αὑτῶν τε δεῖν καὶ τῆς ἄλλης πόλεως ἐπιμελεῖσθαι.
Ὀρθῶς, ἔφην, λέγεις. ἀλλ᾽ ἄγ᾽, ἐπειδὴ τοῦτ᾽ ἀπετελέσαμεν, ἀναμνησθῶμεν πόθεν δεῦρο ἐξετραπόμεθα, ἵνα πάλιν τὴν αὐτὴν ἴωμεν.
Οὐ χαλεπόν, ἔφη. σχεδὸν γάρ, καθάπερ νῦν, ὡς διεληλυθὼς περὶ τῆς πόλεως τοὺς λόγους ἐποιοῦ, λέγων ὡς ἀγαθὴν μὲν τὴν τοιαύτην, οἵαν τότε διῆλθες, τιθείης πόλιν, [543d] καὶ ἄνδρα τὸν ἐκείνῃ ὅμοιον, καὶ ταῦτα, ὡς ἔοικας, καλλίω [544a] ἔτι ἔχων εἰπεῖν πόλιν τε καὶ ἄνδρα. ἀλλ᾽ οὖν δὴ τὰς ἄλλας ἡμαρτημένας ἔλεγες, εἰ αὕτη ὀρθή. τῶν δὲ λοιπῶν πολιτειῶν ἔφησθα, ὡς μνημονεύω, τέτταρα εἴδη εἶναι, ὧν καὶ πέρι λόγον ἄξιον εἴη ἔχειν καὶ ἰδεῖν αὐτῶν τὰ ἁμαρτήματα καὶ τοὺς ἐκείναις αὖ ὁμοίους, ἵνα πάντας αὐτοὺς ἰδόντες, καὶ ὁμολογησάμενοι τὸν ἄριστον καὶ τὸν κάκιστον ἄνδρα, ἐπισκεψαίμεθα εἰ ὁ ἄριστος εὐδαιμονέστατος καὶ ὁ κάκιστος ἀθλιώτατος, ἢ ἄλλως ἔχοι· καὶ ἐμοῦ ἐρομένου τίνας λέγοις [544b] τὰς τέτταρας πολιτείας, ἐν τούτῳ ὑπέλαβε Πολέμαρχός τε καὶ Ἀδείμαντος, καὶ οὕτω δὴ σὺ ἀναλαβὼν τὸν λόγον δεῦρ᾽ ἀφῖξαι.
Ὀρθότατα, εἶπον, ἐμνημόνευσας.
Πάλιν τοίνυν, ὥσπερ παλαιστής, τὴν αὐτὴν λαβὴν πάρεχε, καὶ τὸ αὐτὸ ἐμοῦ ἐρομένου πειρῶ εἰπεῖν ἅπερ τότε ἔμελλες λέγειν.
Ἐάνπερ, ἦν δ᾽ ἐγώ, δύνωμαι.
Καὶ μήν, ἦ δ᾽ ὅς, ἐπιθυμῶ γε καὶ αὐτὸς ἀκοῦσαι τίνας ἔλεγες τὰς τέτταρας πολιτείας.
[544c] Οὐ χαλεπῶς, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀκούσῃ. εἰσὶ γὰρ ἃς λέγω, αἵπερ καὶ ὀνόματα ἔχουσιν, ἥ τε ὑπὸ τῶν πολλῶν ἐπαινουμένη, ἡ Κρητική τε καὶ Λακωνικὴ αὕτη· καὶ δευτέρα καὶ δευτέρως ἐπαινουμένη, καλουμένη δ᾽ ὀλιγαρχία, συχνῶν γέμουσα κακῶν πολιτεία· ἥ τε ταύτῃ διάφορος καὶ ἐφεξῆς γιγνομένη δημοκρατία, καὶ ἡ γενναία δὴ τυραννὶς καὶ πασῶν τούτων διαφέρουσα, τέταρτόν τε καὶ ἔσχατον πόλεως νόσημα. ἤ τινα ἄλλην ἔχεις ἰδέαν πολιτείας, ἥτις καὶ ἐν εἴδει [544d] διαφανεῖ τινι κεῖται; δυναστεῖαι γὰρ καὶ ὠνηταὶ βασιλεῖαι καὶ τοιαῦταί τινες πολιτεῖαι μεταξύ τι τούτων πού εἰσιν, εὕροι δ᾽ ἄν τις αὐτὰς οὐκ ἐλάττους περὶ τοὺς βαρβάρους ἢ τοὺς Ἕλληνας.
Πολλαὶ γοῦν καὶ ἄτοποι, ἔφη, λέγονται.
Οἶσθ᾽ οὖν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ὅτι καὶ ἀνθρώπων εἴδη τοσαῦτα ἀνάγκη τρόπων εἶναι, ὅσαπερ καὶ πολιτειῶν; ἢ οἴει ἐκ δρυός ποθεν ἢ ἐκ πέτρας τὰς πολιτείας γίγνεσθαι, ἀλλ᾽ [544e] οὐχὶ ἐκ τῶν ἠθῶν τῶν ἐν ταῖς πόλεσιν, ἃ ἂν ὥσπερ ῥέψαντα τἆλλα ἐφελκύσηται;
Οὐδαμῶς ἔγωγ᾽, ἔφη, ἄλλοθεν ἢ ἐντεῦθεν.
Οὐκοῦν εἰ τὰ τῶν πόλεων πέντε, καὶ αἱ τῶν ἰδιωτῶν κατασκευαὶ τῆς ψυχῆς πέντε ἂν εἶεν.
Τί μήν;
Τὸν μὲν δὴ τῇ ἀριστοκρατίᾳ ὅμοιον διεληλύθαμεν ἤδη, ὃν ἀγαθόν τε καὶ δίκαιον ὀρθῶς φαμεν εἶναι.
[545a] Διεληλύθαμεν.
Ἆρ᾽ οὖν τὸ μετὰ τοῦτο διιτέον τοὺς χείρους, τὸν φιλόνικόν τε καὶ φιλότιμον, κατὰ τὴν Λακωνικὴν ἑστῶτα πολιτείαν, καὶ ὀλιγαρχικὸν αὖ καὶ δημοκρατικὸν καὶ τὸν τυραννικόν, ἵνα τὸν ἀδικώτατον ἰδόντες ἀντιθῶμεν τῷ δικαιοτάτῳ καὶ ἡμῖν τελέα ἡ σκέψις ᾖ, πῶς ποτε ἡ ἄκρατος δικαιοσύνη πρὸς ἀδικίαν τὴν ἄκρατον ἔχει εὐδαιμονίας τε πέρι τοῦ ἔχοντος καὶ ἀθλιότητος, ἵνα ἢ Θρασυμάχῳ πειθόμενοι [545b] διώκωμεν ἀδικίαν ἢ τῷ νῦν προφαινομένῳ λόγῳ δικαιοσύνην;
Παντάπασι μὲν οὖν, ἔφη, οὕτω ποιητέον. Ἆρ᾽ οὖν, ὥσπερ ἠρξάμεθα ἐν ταῖς πολιτείαις πρότερον σκοπεῖν τὰ ἤθη ἢ ἐν τοῖς ἰδιώταις, ὡς ἐναργέστερον ὄν, καὶ νῦν οὕτω πρῶτον μὲν τὴν φιλότιμον σκεπτέον πολιτείαν —ὄνομα γὰρ οὐκ ἔχω λεγόμενον ἄλλο· ἢ τιμοκρατίαν ἢ τιμαρχίαν αὐτὴν κλητέον— πρὸς δὲ ταύτην τὸν τοιοῦτον [545c] ἄνδρα σκεψόμεθα, ἔπειτα ὀλιγαρχίαν καὶ ἄνδρα ὀλιγαρχικόν, αὖθις δὲ εἰς δημοκρατίαν ἀποβλέψαντες θεασόμεθα ἄνδρα δημοκρατικόν, τὸ δὲ τέταρτον εἰς τυραννουμένην πόλιν ἐλθόντες καὶ ἰδόντες, πάλιν εἰς τυραννικὴν ψυχὴν βλέποντες, πειρασόμεθα περὶ ὧν προυθέμεθα ἱκανοὶ κριταὶ γενέσθαι;
Κατὰ λόγον γέ τοι ἄν, ἔφη, οὕτω γίγνοιτο ἥ τε θέα καὶ ἡ κρίσις.
Φέρε τοίνυν, ἦν δ᾽ ἐγώ, πειρώμεθα λέγειν τίνα τρόπον τιμοκρατία γένοιτ᾽ ἂν ἐξ ἀριστοκρατίας. ἢ τόδε μὲν ἁπλοῦν, [545d] ὅτι πᾶσα πολιτεία μεταβάλλει ἐξ αὐτοῦ τοῦ ἔχοντος τὰς ἀρχάς, ὅταν ἐν αὐτῷ τούτῳ στάσις ἐγγένηται· ὁμονοοῦντος δέ, κἂν πάνυ ὀλίγον ᾖ, ἀδύνατον κινηθῆναι;
Ἔστι γὰρ οὕτω.
Πῶς οὖν δή, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ἡ πόλις ἡμῖν κινηθήσεται, καὶ πῇ στασιάσουσιν οἱ ἐπίκουροι καὶ οἱ ἄρχοντες πρὸς ἀλλήλους τε καὶ πρὸς ἑαυτούς; ἢ βούλει, ὥσπερ Ὅμηρος, εὐχώμεθα ταῖς Μούσαις εἰπεῖν ἡμῖν «ὅπως δὴ [545e] πρῶτον» στάσις «ἔμπεσε», καὶ φῶμεν αὐτὰς τραγικῶς ὡς πρὸς παῖδας ἡμᾶς παιζούσας καὶ ἐρεσχηλούσας, ὡς δὴ σπουδῇ λεγούσας, ὑψηλολογουμένας λέγειν;
Πῶς;

***

Ανακεφαλαίωση των πορισμάτων της έρευνας. Πώς θα προχωρήσει η συζήτηση
[543a] Καλά· εμείναμε λοιπόν σύμφωνοι, αγαπητέ Γλαύκων, ότι σε μια πολιτεία που μέλλει να κυβερνιέται άριστα θα είναι κοινές οι γυναίκες, κοινά τα παιδιά, κοινή όλη η εκπαίδευση, κοινά όλα τα πολεμικά και ειρηνικά έργα και η ανώτατη εξουσία θα δίνεται σε όσους αναδείχνονται άριστοι στη φιλοσοφία και στα πολεμικά.
Μάλιστα· εμείναμε σύμφωνοι.
[543b] Επίσης παραδεχτήκαμε ότι, αφού οριστούν οι άρχοντες, θα κατοικήσουν μαζί με τους στρατιώτες σε κατοικίες τέτοιες όπως είπαμε πριν, κοινές δηλαδή για όλους και όπου κανένας δεν θα έχει τίποτα δικό του· εκτός πάλι από την κατοικία, θυμάσαι βέβαια ακόμη τί παραδεχτήκαμε και για την ιδιοκτησία.
Βέβαια θυμάμαι, ότι κανένας απ᾽ αυτούς δεν πρέπει να έχει οποιαδήποτε ατομική περιουσία, όπως γίνεται σήμερα· αλλά σαν αθληταί που θα είναι, προορισμένοι για τον πόλεμο [543c] και για την φρούρηση της πολιτείας, θα παίρνουν από τους άλλους μισθό για τις υπηρεσίες τους μονάχα την τροφή τους, όση τους χρειάζεται για έναν χρόνο, και θα φροντίζουν αποκλειστικά για την ασφάλεια τη δική τους και της πολιτείας.
Πολύ σωστά· έλα λοιπόν τώρα, αφού είπαμε όσα είχαμε να πούμε γι᾽ αυτά, να θυμηθούμε πού βρισκόμασταν, όταν μπήκαμε σ᾽ αυτή την παρέκβαση, για να πάρομε και πάλι τη σειρά του λόγου μας.
Δεν είναι δύσκολο· γιατί, όπως και τώρα, φαίνονταν ότι είχες και τότε τελειώσει τον λόγο για την πολιτεία με το συμπέρασμα ότι, για να είναι άριστη μια πολιτεία, πρέπει να μοιάζει μ᾽ εκείνην που περίγραψες, [543d] και τέλειος ο άνθρωπος που θα ᾽μοιαζε μ᾽ αυτήν, αν και μπορούσες, καθώς έλεγες, να δώσεις και καλύτερο [544a] ακόμη πρότυπο του τέλειου ανθρώπου και της τέλειας πολιτείας. Πρόστεσες όμως ότι, αφού αυτή η μορφή της πολιτείας είναι η άριστη, όλες οι άλλες κατ᾽ ανάγκη είναι ελαττωματικές. Κι αν θυμάμαι καλά, έλεγες ότι υπάρχουν τέσσερα είδη τέτοιων πολιτειών, που θ᾽ άξιζε τον κόπο να τα μελετήσει κανείς, για να ιδεί τα ελαττώματά τους, καθώς και των ανθρώπων των όμοιων μ᾽ αυτές, έτσι ώστε, αφού σπουδάσομε καλά όλους αυτούς και αναγνωρίσομε ποιός είναι ο καλύτερος και ποιός ο χειρότερος, να είμαστε σε θέση να κρίνομε αν είναι πραγματικά ο πρώτος ευτυχέστερος απ᾽ όλους και ο δεύτερος αθλιότερος, ή αν συμβαίνει κάτι διαφορετικό· αλλά την ώρα που εγώ σ᾽ ερωτούσα να μου πεις ποιά είναι [544b] αυτά τα τέσσερα είδη των πολιτειών, μας διέκοψαν ο Πολέμαρχος και ο Αδείμαντος και έτσι σε ανάγκασαν να κάμεις αυτή την παρέκβαση που τώρα τελείωσε.
Πολύ σωστά τα θυμάσαι.
Κάμε λοιπόν τώρα σαν τον παλαιστή· δώσε μου πάλι το ίδιο πιάσιμο και απάντησε σ᾽ εκείνη την ίδια μου ερώτηση ό,τι λογάριαζες να μου αποκριθείς τότε.
Ευχαρίστως, εάν μπορώ.
Επιθυμώ λοιπόν ν᾽ ακούσω ποιά είναι τα τέσσερα είδη των πολιτειών που έλεγες.
[544c] Δεν είναι δύσκολο να το ακούσεις. Είναι πολύ γνωστές και οι τέσσερες και με τα ονόματά τους· η πρώτη, που επαινείται μάλιστα από τους περισσότερους, είναι η Κρητική και η Λακωνική· η δεύτερη, που έρχεται και δεύτερη στην εκτίμηση των πολλών, είναι η ονομαζόμενη ολιγαρχία· αυτή έχει πολλά ελαττώματα· η τρίτη, αντίθετη με την προηγούμενη και ύστερ᾽ από κείνην στη σειρά, είναι η δημοκρατία· και τελευταία εκείνη δα η περίφημη τυραννίς, εντελώς διαφορετική απ᾽ όλες τις άλλες, το τέταρτο και χειρότερο νόσημα για μια πολιτεία. Αυτά είναι τα τέσσερα είδη των πολιτειών· ή μήπως γνωρίζεις εσύ και καμιάν άλλη, που ν᾽ αποτελεί ιδιαίτερο [544d] και καθαρά ξεχωρισμένο είδος; Γιατί οι δυναστείες και οι αγοραστές βασιλείες και άλλες τέτοιες πολιτείες είναι, νομίζω, διάμεσες μορφές ανάμεσα σ᾽ εκείνες που ονόμασα παραπάνω και συχνότερα μπορεί να τις βρει κανένας στους βαρβάρους παρά στους Έλληνες.
Πραγματικά υπάρχουν τέτοια πολιτεύματα πολλά και περίεργα.
Γνωρίζεις λοιπόν ότι κατ᾽ ανάγκη θα υπάρχουν και άλλα τόσα είδη ανθρώπινων χαρακτήρων, όσα και πολιτειών; Ή νομίζεις ότι οι πολιτείες γίνονται από δρυ τάχα ή από πέτρα, και [544e] όχι από τα ήθη των πολιτών, όσα κατά τη διεύθυνση που θα πάρουν θα παρασύρουν στον ίδιο δρόμο και όλα τα άλλα;
Από τα ήθη μόνο και από τίποτ᾽ άλλο.
Αφού λοιπόν υπάρχουν πέντε είδη πολιτειών, δεν πρέπει επίσης να υπάρχουν και πέντε είδη ανθρώπινων χαρακτήρων;
Πώς όχι;
Τον χαρακτήρα που αντιστοιχεί στην αριστοκρατία τον πραγματευθήκαμε κιόλας και ορθά είπαμε ότι είναι αγαθός και δίκαιος.
[545a] Μάλιστα, τον πραγματευθήκαμε.
Έπειτ᾽ απ᾽ αυτόν λοιπόν πρέπει τώρα να εξετάσομε τους χειρότερους χαρακτήρες, πρώτα τον φίλαρχο και φιλόδοξο, που αντιστοιχεί στην πολιτεία των Λακεδαιμονίων, έπειτα τον ολιγαρχικό και τον δημοκρατικό και τον τυραννικό, ώστε, αφού αναγνωρίσομε τον πιο άδικο απ᾽ όλους, να τον βάλομε απέναντι στον πιο δίκαιο, για να μπορέσομε στο τέλος να κρίνομε ποιά είναι η σχέση της άκρατης δικαιοσύνης προς την άκρατη αδικία, ως προς την ευτυχία ή την αθλιότητα εκείνου που έχει τη μια ή την άλλη, και έτσι να επιδιώκομε ή την αδικία, [545b] σύμφωνα με τις συμβουλές του Θρασύμαχου, ή τη δικαιοσύνη, σύμφωνα με το λογικό συμπέρασμα που βγαίνει απ᾽ αυτή τη συζήτηση.
Αυτό πραγματικά έχομε να κάνομε.
Λοιπόν, όπως αρχίσαμε να εξετάζομε τα ήθη των πολιτειών πριν από τα ήθη των ατόμων, επειδή η μέθοδος αυτή μάς φάνηκε πιο φωτεινή, συμφωνείς να εξακολουθήσομε να την εφαρμόζομε και, αφού εξετάσομε πρώτα τη φίλαρχη πολιτεία (γιατί δεν ξέρω ποιό άλλο όνομα να της δώσω· εκτός αν ίσως πρέπει να την ονομάσω τιμοκρατία ή τιμαρχία), έπειτα να εξετάσομε τον άνθρωπο [545c] που αντιστοιχεί σ᾽ αυτήν, ύστερα την ολιγαρχία και τον ολιγαρχικό άνθρωπο, κατόπι να στραφούμε και να προσέξομε τη δημοκρατία και τον δημοκρατικό άνθρωπο, και τέλος, αφού εξετάσομε το τυραννικό πολίτευμα και ιδούμε και την ψυχή του τυραννικού ανθρώπου, να δοκιμάσομε να διατυπώσομε δικαιολογημένη την κρίση μας απάνω στο ζήτημα που αναλάβαμε να λύσομε;
Μάλιστα· έτσι θα ήταν σύμφωνη με τη λογική και η εξέταση και η κρίση μας.

Πώς γίνεται η μετάβαση από την αριστοκρατία στην τιμοκρατία. Χαρακτηριστικά του τιμοκρατικού καθεστώτος
Ας δοκιμάσομε λοιπόν πρώτα πρώτα να εξετάσομε πώς γίνεται η μετάβαση από την αριστοκρατία στην τιμοκρατία. Ή δεν είναι απλή αλήθεια [545d] ότι κάθε μεταβολή στο πολίτευμα προέρχεται από το μέρος που έχει στα χέρια του την εξουσία, όταν τύχει και γίνει καμιά διένεξη μέσα σ᾽ αυτό· ενώ, όταν τούτο διατηρεί αδιατάρακτη την αρμονία του, ακόμη κι αν είναι πάρα πολύ μικρό, αδύνατο να γίνει μεταβολή στην πολιτεία;
Έτσι είναι πραγματικά.
Πώς λοιπόν, Γλαύκων, θα πάθει μεταβολή η πολιτεία η δική μας, και από πού θα γεννηθεί διχόνοια στους επικούρους και στους άρχοντές μας, και μεταξύ τους και προς τους εαυτούς των; Ή θέλεις, καθώς ο Όμηρος, να επικαλεστούμε τις Μούσες να μας πουν πώς [545e] έπεσε στην αρχή ανάμεσά τους η φιλονικία, και να φαντασθούμε ότι μας αποκρίνονται με ύφος τραγικό και μεγαλόστομο, σα να σοβαρεύονται τάχα και να σπουδαιολογούν, ενώ θα παίζουν και θα χαριεντολογούν με μας, σα να ᾽μαστε παιδιά;
Πώς;