Τρίτη 9 Ιουλίου 2019

ΟΙ ΔΥΟ ΕΑΥΤΟΙ ΜΑΣ

Θέλω να σας παρουσιάσω δύο ανθρώπους τους οποίους γνωρίζετε, αν και όχι με αυτά τα ονόματα: ο εαυτός σας που βιώνει εμπειρία και ο εαυτός σας που θυμάται την εμπειρία.

Ο εαυτός που βιώνει είναι το κομμάτι της συνείδησής σας που βιώνει την τρέχουσα στιγμή. Για παράδειγμα, εσείς διαβάζετε τώρα αυτή την πρόταση. Σε λίγο θα βιώσετε το κλείσιμο του υπολογιστή σας και ίσως σηκωθείτε και πάτε να φτιάξετε καφέ. Ο εαυτός σας βιώνει όχι μόνο ό,τι κάνετε, αλλά και ό,τι σκέφτεστε και αισθάνεστε: αντιλαμβάνεται τη σωματική σας κατάσταση όπως κούραση, πονόδοντο ή ένταση. Όλα αυτά μαζί τα βιώνετε σε μια στιγμή.

Πόσο διαρκεί μια στιγμή; Οι ψυχολόγοι την υπολογίζουν σε 3 δευτερόλεπτα πάνω κάτω. Αυτό είναι το χρονικό διάστημα που αντιλαμβανόμαστε ως παρόν- με λίγα λόγια, όλα όσα βιώνουμε συμπυκνωμένα σε ένα «τώρα». Μακρύτερες χρονικές περίοδοι αντιμετωπίζονται ως ακολουθία στιγμών. Αφαιρώντας τον χρόνο του ύπνου, ζούμε περίπου 20.000 στιγμές την ημέρα – δηλαδή με μέσο προσδόκιμο ζωής κάπου μισό δισεκατομμύριο στιγμές σε ολόκληρη τη ζωή μας.

Τι συμβαίνει σε όλες τις εντυπώσεις που συνωστίζονται στο μυαλό σας κάθε στιγμή; Σχεδόν όλες χάνονται για πάντα. Κάντε αυτό το τεστ: ποια ακριβώς ήταν η εμπειρία σας πριν από 24 ώρες, 10 λεπτά και 3 δευτερόλεπτα; Ίσως ήταν μόνο ένα φτέρνισμα. Ή κοιτάξατε έξω από το παράθυρο. Ή σκουπίσατε ένα ψίχουλο από το παντελόνι σας. Όποια κι αν ήταν η εμπειρία, δεν υπάρχει πια. Δεν διασώζεται ούτε το ένα εκατομμυριοστό των εμπειριών μας. Είμαστε μια σπάταλη μηχανή εμπειριών που εξαφανίζονται.

Αυτό είναι λοιπόν ο εαυτός μας που βιώνει. Το δεύτερο άτομο που θέλω να σας παρουσιάσω είναι το εγώ σας που θυμάται- το κομμάτι της συνείδησής σας που συλλέγει, αξιολογεί και ταξινομεί τα λιγοστά πράγματα τα οποία δεν έχει πετάξει το εγώ σας που βιώνει. Αν φάγατε την καλύτερη σοκολάτα της ζωής σας πριν από 24 ώρες, 10 λεπτά και 3 δευτερόλεπτα, ίσως ο εαυτός σας που θυμάται να το έχει καταγράψει.

Μπορούμε να εικονογραφήσουμε τη διαφορά μεταξύ των δύο εαυτών με μια απλή ερώτηση: Είστε ευτυχισμένος; Σκεφτείτε λίγο προτού απαντήσετε.

Εντάξει. Τι απαντάτε; Αν συμβουλευτείτε το εγώ σας που βιώνει θα σας απαντήσει σχετικά με την παρούσα κατάσταση, την κατάσταση του νου σας στο χρονικό διάστημα των τριών δευτερολέπτων. Ως συντάκτης αυτών των προτάσεων που διαβάζετε, ελπίζω φυσικά η απάντηση να ήταν θετική. Αν, αντιθέτως, ρωτήσατε τον εαυτό σας που θυμάται, αναφέρεστε στη συνολική σας διάθεση, στο πώς αισθανθήκατε πρόσφατα σε γενικές γραμμές, στο πόσο ικανοποιημένοι είστε από τη ζωή σας.

Δυστυχώς, σπανίως οι δύο εαυτοί δίνουν την ίδια απάντηση. Σε μια μελέτη σχετικά με την ευτυχία των σπουδαστών στις διακοπές, οι ερευνητές έστελναν με γραπτά μηνύματα την ερώτηση «Πώς νιώθετε αυτή τη στιγμή;» και επαναλάμβαναν την ερώτηση στο τέλος των διακοπών. Αποτέλεσμα; Ο εαυτός που βιώνει ήταν λιγότερο ευχαριστημένος από τον εαυτό που θυμάται. Καμία έκπληξη. Έχετε σίγουρα ακούσει για τα ροζ γυαλιά της μνήμης· εκ των υστέρων, το παρελθόν φαίνεται πολύ καλύτερο. Αλλά αυτό σημαίνει επίσης ότι δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε τη μνήμη μας- είναι επιρρεπής σε συστηματικά σφάλματα.

Τι συμβαίνει; Ο Ντάνιελ Κάνεμαν το ονομάζει κανόνα αποκορυφώματος και τέλους. Ο Κάνεμαν διαπίστωσε ότι θυμόμαστε κυρίως το αποκορύφωμα ενός επεισοδίου, την πιο έντονη στιγμή του και το τέλος του. Όλα τα υπόλοιπα δεν παραμένουν στη μνήμη.

Σε γενικές γραμμές, αν το ταξίδι των διακοπών σας διαρκεί μια εβδομάδα ή τρεις εβδομάδες η ανάμνηση δεν θα διαφέρει. Το αν περάσετε έναν μήνα ή έναν χρόνο στη φυλακή δεν έχει σημασία για τη μνήμη. Θα θυμάστε τον καιρό πίσω από τα κάγκελα. Το σφάλμα αυτό ονομάζεται «διάλειψη διάρκειας», μια σοβαρή πλάνη της μνήμης μαζί με τον κανόνα αποκορυφώματος και τέλους.

Ενώ το εγώ που βιώνει είναι σπάταλο (τα πετάει σχεδόν όλα), το εγώ που θυμάται είναι εξαιρετικά επιρρεπές στο σφάλμα – και μας οδηγεί σε λανθασμένες αποφάσεις. Λόγω των λανθασμένων υπολογισμών του εγώ που θυμάται, τείνουμε να εκτιμάμε υπερβολικά τις μικρές, έντονες απολαύσεις και λιγότερο τις ήσυχες και μακροχρόνιες: το μπάντζι τζάμπινγκ αντί για τις πεζοπορίες, το σεξ της μιας βραδιάς αντί για το σεξ με τον σύντροφό σας, εντυπωσιακά βίντεο από το YouTube αντί για ένα καλό βιβλίο.

Υπάρχει ολόκληρο είδος βιβλίων που περιγράφουν τη ζωή «στα άκρα». Οι συγγραφείς τους είναι συνήθως πολεμικοί ανταποκριτές, ορειβάτες, ιδρυτές νεοφυών επιχειρήσεων ή καλλιτέχνες της περφόρμανς. Το κήρυγμά τους: η ζωή είναι πολύ μικρή για μέτριες απολαύσεις. Μόνο σε ακραίες υψηλές και ακραίες χαμηλές τιμές αισθάνεται ο άνθρωπος ότι είναι κάποιος. Μια ήρεμη ζωή χωρίς συνταρακτικά γεγονότα είναι αποτυχημένη. Αυτοί οι συγγραφείς -και οι αναγνώστες τους- έχουν πέσει θύμα των παγίδων του εγώ που θυμάται. Το να διασχίσετε ξυπόλητος τις ΗΠΑ ή να ανεβείτε στο Έβερεστ σπάζοντας το ρεκόρ είναι μεγάλη εμπειρία μόνο αναδρομικά. Τη στιγμή της εμπειρίας είναι βασανιστήριο. Τα ακραία αθλήματα τροφοδοτούν τη μνήμη εις βάρος της στιγμιαίας ευτυχίας.

Τι μετράει τελικά, ο εαυτός που βιώνει ή ο εαυτός που θυμάται; Και οι δύο φυσικά. Κανείς δεν θέλει να χάσει ωραίες αναμνήσεις. Αλλά έχουμε την τάση να υπερεκτιμάμε το εγώ που θυμάται και να ζούμε με το ένα μάτι στη συλλογή μελλοντικών αναμνήσεων, αντί να εστιάζουμε στο παρόν.

Δεν υπάρχουν σχόλια :

Δημοσίευση σχολίου