Πλάτων: από το φυσικό στο θετικό δίκαιο

Δικαιοσύνη και φυσικό δίκαιο

Ποια σχέση μπορεί να έχει η δικαιοσύνη με το φυσικό δίκαιο; Από μια γενική άποψη, ο Πλάτων επιχειρεί να συλλάβει την ουσία της δικαιοσύνης με βάση την οντολογική θεμελίωση του δικαίου εκείνου, που ανταποκρίνεται στη φύση των πραγμάτων και το οποίο θα μπορούσε να αποκληθεί φυσικό, καθώς αναδύεται από την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Πριν απ’ όλα, η δικαιοσύνη ενδημεί στη σφαίρα της αλήθειας και όχι της απλής δόξας. Τούτο σημαίνει πως δεν τοποθετείται στη μια πλευρά της κοινωνίας ή της πολιτείας, για να βρεθεί έτσι σε αντιπαράθεση με την άλλη. Δεν εντάσσεται, ας πούμε, στην περιοχή της ουσίας ώστε να είναι σε αντιπαράθεση με το κατά συμβεβηκός ή με το επουσιώδες· ούτε επίσης μονοσήμαντα στην πλευρά του νόμου προς αντιπαράθεση με τη φύση. Απεναντίας στέκεται πάνω από έναν τέτοιο διχοτομικό λόγο. Βρίσκεται πέραν όλων τούτων: σε ένα είδος επέκεινα αυτών. Ανήκει στη σφαίρα του Αγαθού. Ακριβώς όπως ο Πλάτων το συλλαμβάνει να είναι, μέσα στον κόσμο των Ιδεών, η αρχή, η μέθοδος, το παράδειγμα και το μέτρο, έτσι συλλαμβάνει και τη δικαιοσύνη, μέσα στον εμπράγματο κόσμο των όντων: να είναι η λειτουργική παρουσία του Αγαθού.

Ο Πλάτων τοποθετεί πάντα τη δικαιοσύνη στην πρακτική σφαίρα, στο πεδίο της πράξης: τη συνάπτει με την προοπτική της ευδαίμονος πόλης και του ευδαίμονος βίου των πολιτών. Πώς όμως μπορεί τούτη η σφαίρα να υπερβαίνει τη συμβατική λειτουργία του νόμου, καταπώς την κατανοούσαν οι σοφιστές ως την ανύψωση του ανθρώπινου υποκειμένου σε μέτρο όλων των πραγμάτων; Με την αναγωγή της δικαιοσύνης στα οντολογικά της θεμέλια και ορισμένως με την αναγνώριση της φύσης ως οντολογικού τόπου του δικαίου. Αν και η φύση δεν χρησιμοποιείται συχνά από τον Πλάτωνα ούτε δείχνει να αποτελεί μια αυθύπαρκτη οντότητα, εν τούτοις συνιστά, κατά κάποιο τρόπο, ένα αρχέτυπο τάξης και αρμονίας. Μας διανοίγει σε μια έννομη τάξη, που προϋποθέτει ένα πράττειν «κατά τον νόμο της φύσεως» (Γοργίας, 483e), όχι όμως με το σοφιστικό νόημα του κατά φύση ισχυρότερου, αλλά με εκείνο, όπου ο άνθρωπος διέρχεται μέσα απ’ αυτόν τον νόμο της φύσης για να αναζητήσει τον ιστορικό νόμο του δικαίου. Σύμφωνα με την αναζήτηση αυτή, η δικαιοσύνη είναι σύμφυτη με το Είναι του κόσμου και διεκδικεί τη λειτουργική, αισθητή της παρουσία μέσα στον κόσμο της Πόλεως, έχοντας ως υποσήμανση ορθοπραγίας το φυσικό δίκαιο.

Η εν λόγω ορθοπραγία ή οικειοπραγία νοείται από τον Πλάτωνα ως μια φυσική αρμονία: συνυφαίνεται με τη φύση των πραγμάτων και ιδιαίτερα με την αναγκαιότητα εναρμόνισης της κοινωνικής και πολιτικής πράξης με τη φύση του ανθρώπου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο καθίσταται εφικτή η άρση των ανισοτήτων, που έρχονται από τη φύση. Μια τέτοια άρση επιτυγχάνεται μόνο από την πολιτική πράξη, που στηρίζεται στο θετικό δίκαιο· ένα θετικό δίκαιο όμως που ανάγει το οντολογικό του θεμέλιο στο φυσικό δίκαιο και το οποίο δεν μετατρέπει τη φυσική ανισότητα σε μια απόλυτη νομική ανισότητα, όπως συμβαίνει με τους σοφιστές, αλλά σε μια πολιτική ισότητα με βάση την αρχή: ίση μεταχείριση των ίσων και άνιση των άνισων· άνιση των άνισων με ένα πνεύμα ισότητας, που γεωμετρικά προσμετρά την κατάσταση ανισότητας, έτσι ώστε να την περιορίζει και να την αποδυναμώνει. Από εδώ προκύπτει πως μέσα στον αισθητό κόσμο δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτη ισότητα παρά μόνο η δυνατότητα εφαρμογής του θετικού δικαίου. Τέτοια δυνατότητα γίνεται πραγματικότητα, καθώς ο Πλάτων εισάγει το φυσικό δίκαιο μέσα στην πολιτική κοινότητα των ανθρώπων ως το πρόπλασμα για τη συγκρότηση του θετικού δικαίου και την εφαρμογή του επί ίσοις όροις για όλους.